|
== Aurkikuntza ==
[[1930ko hamarkadanhamarkada]]n, [[Walter Baade]] eta [[Fritz Zwicky]] astronomoek [[noba]] kategoria berri soil bat zenaren inguruko lehen lanak egin zituzten, New Wilsoneko Behatokian.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Baade|izenburua=On [32]Super-Novae|orrialdeak=254–259|hizkuntza=en|abizena2=Zwicky|izena2=F.|data=1934-05-01|url=http://www.pnas.org/content/20/5/254|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=5|zenbakia=20|issn=0027-8424|pmid=16587881|doi=10.1073/pnas.20.5.254|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Super-novae izena lehen aldiz Baade eta Zwickyk 1931. urtean Caltechen[[Caltech]]en emandako klaseetan erabili zen, eta 1933an publikoki erabili zuten Amerikako Fisika Elkartearen bilera batean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Osterbrock, [1]D.|abizena=E.|izenburua=Who Really Coined the Word Supernova? Who First Predicted Neutron Stars?|hizkuntza=en|data=2001-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001AAS...199.1501O|zenbakia=33|sartze-data=2018-10-03}}</ref> 1938. urterako, gidoia galdu egin zen eta izen modernoa erabiltzen zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Murdin,|abizena=Paul.|izenburua=Supernovae|argitaletxea=Cambridge [33]University Press|data=1985|url=https://www.worldcat.org/oclc/11316158|edizioa=Rev. ed|isbn=052130038X|pmc=11316158|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Supernobak [[galaxia]] baten barruanbarnean gertakari oso arraroak direla eta ([[Esne BideanBidea]]n mende bakoitzean hiru gertatzen dira batazbeste[34]<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen P.|abizena=Reynolds|izenburua=The Youngest Galactic Supernova Remnant: G1.9+0.3|orrialdeak=L41–L44|hizkuntza=en|abizena2=Borkowski|abizena3=Green|abizena4=Hwang|abizena5=Harrus|abizena6=Petre|izena2=Kazimierz J.|izena3=David A.|izena4=Una|izena5=Ilana|izena6=Robert|data=2008-05-15|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2008ApJ...680L..41R|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=1|zenbakia=680|issn=0004-637X|doi=10.1086/589570|sartze-data=2018-10-03}}</ref>), ikerketak egiteko supernoba on bat lortzeko galaxia askoren jarraipen erregularra egin behar da.
Beste galaxia batean gertatzen diren supernobak ezin dira era zehatz batean aurreikusi. Normalean, aurkitu direnean, dagoeneko prozesua martxan dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Stirling [35]A.|abizena=Colgate|izenburua=Early Supernova Luminosity|orrialdeak=623|hizkuntza=en|abizena2=McKee|izena2=Chester|data=1969-8|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1969ApJ...157..623C|aldizkaria=The Astrophysical Journal|zenbakia=157|issn=0004-637X|doi=10.1086/150102|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Supernoba batean interes zientifiko gehien duten datuak lortzeko, adibidez, distantzia neurtzeko [[kandela estandar]] gisa, argitasun maximoaren behaketa eskatzen dute. Horregatik, garrantzitsua da maximo horretara iritsi baino askoz lehenago aurkitzea. [[Astronomo]] amateurrek, astronomo profesionalak baino askoz gehiago direnak, paper garrantzitsua izan dute supernobak aurkitzean. Normalean [[teleskopio optiko]] baten bidez hurbien dauden galaxia batzuk aztertuz eta lehenagoko argazkiak alderatuz aurkitu izan dituzte[36].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The origin and evolution of the universe|argitaletxea=Jones and Bartlett Publishers|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/44957797|isbn=0585183066|pmc=44957797|sartze-data=2018-10-03}}</ref>
[[XX. mendearenmendea]]ren amaieran, astronomoak geroz eta gehiago ordenagailuz kontrolatutako teleskopioak eta CCDk erabiltzen hasi ziren supernobak aurkitzeko. Sistema horiek amateurren artean erabiliak diren arren, badira instalazio profesionalak ere, adibidez, Katzman Imaging Automatic Telescope.<ref>{{Erreferentzia|izena=Filippenko, [37]Alexei|abizena=V.|izenburua=The Lick Observatory Supernova Search with the Katzman Automatic Imaging Telescope|hizkuntza=en|abizena2=D.|abizena3=R.|abizena4=Maryam|izena2=Li, W.|izena3=Treffers, R.|izena4=Modjaz,|data=2001|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001ASPC..246..121F|zenbakia=246|issn=1050-3390|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Supernova Early Warning System (SNEWS) proiektuak [[neutrino]] detektagailu sare bat erabiltzen du Esne bideko supernoba baten abisua emateko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pietro|abizena=Antonioli|izenburua=SNEWS: [38]the [39]SuperNova Early Warning System|orrialdeak=114|hizkuntza=en|abizena2=Fienberg|abizena3=Fleurot|abizena4=Fukuda|abizena5=Fulgione|abizena6=Alec Habig|abizena7=Heise|abizena8=McDonald|abizena9=Mills|izena2=Richard Tresch|izena3=Fabrice|izena4=Yoshiyuki|izena5=Walter|izena7=Jaret|izena8=Arthur B.|izena9=Corrinne|data=2004|url=http://stacks.iop.org/1367-2630/6/i=1/a=114|aldizkaria=New Journal of Physics|alea=1|zenbakia=6|issn=1367-2630|doi=10.1088/1367-2630/6/1/114|sartze-data=2018-10-03}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Kate|abizena=Scholberg|izenburua=SNEWS: The supernova early warning system|argitaletxea=AIP|hizkuntza=en|data=2000|url=https://doi.org/10.1063/1.1291879|aldizkaria=AIP Conference Proceedings|doi=10.1063/1.1291879|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Neutrinoak supernobetan kantitate handietan ekoizten diren partikulak dira [40],<ref>{{Erreferentzia|izena=Beacom, J.|abizena=F.|izenburua=Supernova neutrinos and the neutrino masses.|hizkuntza=en|data=1999-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999RMxF...45...36B|aldizkaria=Revista Mexicana de Fisica|zenbakia=45|issn=0035-001X|sartze-data=2018-10-03}}</ref> eta espazioko gasek eta disko galaktikoko hautsek ez dituzte gehiegi xurgatzen.
Bi supernoba bilaketa mota daude: erlatiboki hurbileko gertaerak bilatzen dituztenak eta urrunago begiratzen dutenak. Unibertsoaren zabalkuntza dela eta, emisio espektro jakin bat duen urruneko objektu batera dagoen distantzia [[Doppler shiftefektua]] (edo gorrira[[gorriranzko korritzealerrakuntza]]) erabiliz kalkula daiteke. Batez beste, urrutiko objektuak hurbilekoak baino abiadura handiagoan urruntzen dira, eta, beraz, gorriranzko joera handiagoa dute. Horrela, bilaketak gorriragorriranzko korritzelerrakuntza baxu eta altuetan banatzen dira, mugarria z = 0.1-0.3 <ref>{{Erreferentzia|izena=Joshua [41]A.|abizena=Frieman|izenburua=The gorriraSloan Digital Sky Survey-II Supernova Survey: Technical Summary|orrialdeak=338|hizkuntza=en|abizena2=Bassett|abizena3=Becker|abizena4=Choi|abizena5=Cinabro|abizena6=DeJongh|abizena7=Depoy|abizena8=Dilday|abizena9=Doi|izena2=Bruce|izena3=Andrew|izena4=Changsu|izena5=David|izena6=Fritz|izena7=Darren L.|izena8=Ben|izena9=Mamoru|data=2008|url=http://stacks.iop.org/1538-3881/135/i=1/a=338|aldizkaria=The Astronomical Journal|alea=1|zenbakia=135|issn=1538-3881|doi=10.1088/0004-6256/135/1/338|sartze-data=2018-10-03}}</ref> gorriranzko korritzelerrakuntza inguruan egonik. ▼
Gorriranzko lerrakuntza altuko bilaketak normalean supernoben argi kurbak begiratuz egiten dira normalean. Hauek erabilgarriak dira kandela estandar edo kalibratuekin Hubble diagramak sortzeko eta iragarpen kosmologikoak egiteko. Supernoben espektroskopia, supernobaren fisika eta inguruneak aztertzeko erabiltzen dena, praktikoagoa da gorriranzko lerrakuntza baxuan.<ref>{{Erreferentzia|izena=S.|abizena=Perlmutter|izenburua=Scheduled Discoveries of 7+ High-Redshift Supernovae:First Cosmology Results and Bounds on q 0|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=749–763|hizkuntza=en|abizena2=Deustua|abizena3=Gabi|abizena4=Goldhaber|abizena5=Groom|abizena6=Hook|abizena7=Kim|abizena8=Kim|abizena9=Lee|izena2=S.|izena3=S.|izena4=G.|izena5=D.|izena6=I.|izena7=A.|izena8=M.|izena9=J.|data=1997|url=https://doi.org/10.1007/978-94-011-5710-0_46|aldizkaria=Thermonuclear Supernovae|isbn=9789401064088|doi=10.1007/978-94-011-5710-0_46|sartze-data=2018-10-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eric V.|abizena=Linder|izenburua=Importance of supernovae at $z>1.5$ to probe dark energy|orrialdeak=081303|abizena2=Huterer|izena2=Dragan|data=2003-04-21|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevD.67.081303|aldizkaria=Physical Review D|alea=8|zenbakia=67|doi=10.1103/PhysRevD.67.081303|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Gorriranzko lerrakuntza baxuko behaketak Hubbleren kurbaren distantzia baxuaren amaiera ainguratzen dute, galaxia ikusgarrien distantzia neurtzeko erabilia.<ref>{{Erreferentzia|izena=S.|abizena=Perlmutter|izenburua=Measurements of the Cosmological Parameters Ω and Λ from the First Seven Supernovae atz≥ 0.35|orrialdeak=565–581|hizkuntza=en|abizena2=Gabi|abizena3=Goldhaber|abizena4=Goobar|abizena5=Groom|abizena6=Hook|abizena7=Kim|abizena8=Kim|abizena9=Lee|izena2=S.|izena3=G.|izena4=A.|izena5=D. E.|izena6=I. M.|izena7=A. G.|izena8=M. Y.|izena9=J. C.|data=1997-07-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1997ApJ...483..565P|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=2|zenbakia=483|issn=0004-637X|doi=10.1086/304265|sartze-data=2018-10-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Y.|abizena=Copin|izenburua=The Nearby Supernova Factory|orrialdeak=436–438|abizena2=Blanc|abizena3=Bongard|abizena4=Gangler|abizena5=Saugé|abizena6=Smadja|abizena7=Antilogus|abizena8=Garavini|abizena9=Gilles|izena2=N.|izena3=S.|izena4=E.|izena5=L.|izena6=G.|izena7=P.|izena8=G.|izena9=S.|data=2006-06|url=https://doi.org/10.1016/j.newar.2006.02.035|aldizkaria=New Astronomy Reviews|alea=4-5|zenbakia=50|issn=1387-6473|doi=10.1016/j.newar.2006.02.035|sartze-data=2018-10-03}}</ref> (Ikus ere [[Hubbleren legea]]).
▲Bi supernoba bilaketa mota daude: erlatiboki hurbileko gertaerak bilatzen dituztenak eta urrunago begiratzen dutenak. Unibertsoaren zabalkuntza dela eta, emisio espektro jakin bat duen urruneko objektu batera dagoen distantzia Doppler shift (edo gorrira korritzea) erabiliz kalkula daiteke. Batez beste, urrutiko objektuak hurbilekoak baino abiadura handiagoan urruntzen dira, eta, beraz, gorriranzko joera handiagoa dute. Horrela, bilaketak gorrira korritze baxu eta altuetan banatzen dira, mugarria z = 0.1-0.3 [41] gorrira korritze inguruan egonik.
Gorrira korritze altuko bilaketak normalean supernoben argi kurbak begiratuz egiten dira normalean. Hauek erabilgarriak dira kandela estandar edo kalibratuekin Hubble diagramak sortzeko eta iragarpen kosmologikoak egiteko. Supernoben espektroskopia, supernobaren fisika eta inguruneak aztertzeko erabiltzen dena, praktikoagoa da gorrira korritze baxuan. [42] [43]. Gorrira korritze baxuko behaketak Hubbleren kurbaren distantzia baxuaren amaiera ainguratzen dute, galaxia ikusgarrien distantzia neurtzeko erabilia. [44] [45] (Ikus ere Hubbleren legea).
== Izendapena ==
|
