Epistemologia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
tNo edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
||
1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma}}
{{artikulu ona}}
'''Epistemologia''', edo batzuentzat sinonimoa den '''gnoseologia''', ([[greziera]]tik: {{lang|el|ἐπιστήμη}} edo ''episteme'', «ezagutza»; λόγος edo [[logos]], «ikerketa») [[zientzia|ezagutza zientifikoaren]] ekoizpena eta balioztatzea aztertzen dituen [[filosofia]] adarra da.
Epistemologia, ezagutzaren teoria gisa, ezagutzara garamatzaten zirkunstantzia historiko, psikologiko eta soziologikoez arduratzen da. Bestalde, ezagutza hori lortzeko irizpideak justifikatu edo baliogabetzen ditu. Era berean, kontzeptu epistemiko ohikoenen definizio argi eta zehatzak lortzea du xede, hala nola, egia, objektibitatea, [[Errealitate|errealitatea]] edo justifikazioa. Epistemologiaren lehen aztarnak [[Antzinako Grezia|Antzinako Grezian]] aurkitzen
[[Antzinako Grezia|Antzinako Grezian]], ''episteme'' gisa ezagutzen zen ezagutza ''doxa'' gisa ezagutzen zen ezagutzari kontrajartzen zitzaion. ''Doxa'' gizakiaren ezagutza arrunta edo behe mailakoa zen, hots, hausnarketa kritiko zorrotz baten menpe ez zegoena. ''Episteme''a, berriz, zorroztasunarekin landutako ezagutza zen. Hori dela eta, zientzia edota ezagutzaren teoriaz ari garenean, “epistemologia” behin baino gehiagotan agertzen den terminoa da.
Hainbat
Bestalde, ezagutzaren teoria espezifikoak ere epistemologia badira, adibidez, epistemologia zientifiko orokorra, zientzia fisikoen epistemologia edo zientzia psikologikoa.
== Sarrera ==
Gaur egun, epistemologiaren ideiaren inguruan dagoen aniztasun teorikoaren bi adibide [[Karl Popper]] eta [[Jean Piaget]] dira.
Gaur egun, epistemologiaren ideiaren inguruan dagoen aniztasun teorikoaren bi adibide [[Karl Popper]] eta [[Jean Piaget]] dira. Popperren ustez, epistemologiaren auzia hiru aldagaik definitzen dute: 1) ezagutzaren baliozkotasunari buruzko interesak (subjektuak ezagutza lortzen duen modua aztertzea alferrikakoa da bere baliozkotasunari dagokionez); 2) ezagutzaren subjektibitatearekiko desinteresak (zientzia ikuspuntu objektibotik aztertutako hizkuntza logiko gisa soilik hartzen da), hau da, epistemologiak zientziaren adierazpenak eta haien arteko harreman logikoak (justifikazioa) lantzen ditu; eta 3) izaera logiko-metodologikoak; hau da, normatibo eta filosofikoak. Hala eta guztiz ere, Piageten epistemologiaren printzipioek Popperrek proposatutako printzipioekin talka egiten dute. Izan ere, Piageten epistemologiari ezagutzaren balizkotasuna interesatzeaz gain, ezagutza horretara iristeko baldintzak ere interesatzen zaizkio. Horregatik du garrantzia epistemologian jakintza eskuratzen duen subjektuak. Horrez gain, epistemologia enuntziatu zientifikoen jatorriaz arduratzen da, baita dimentsio linguistiko eta logiko-formala gainditzen duten zientzien alderdi anitzez ere. Piagetentzat, epistemologiak izaera zientifikoa du; hau da, izaera teoriko eta enpirikoa, eta ez metodologiko eta praktikoa. ▼
[[Karl Popper|Popperren]] ustez, epistemologiaren auzia hiru aldagaik definitzen dute: 1) ezagutzaren baliozkotasunari buruzko interesak (subjektuak ezagutza lortzen duen modua aztertzea alferrikakoa da bere baliozkotasunari dagokionez); 2) ezagutzaren subjektibitatearekiko desinteresak (zientzia ikuspuntu objektibotik aztertutako hizkuntza logiko gisa soilik hartzen da), hau da, epistemologiak zientziaren adierazpenak eta haien arteko harreman logikoak (justifikazioa) lantzen ditu; eta 3) izaera logiko-metodologikoak; hau da, normatibo eta filosofikoak.
Ikusten den gisan, autore guztiak ez dira jartzen ados arazo nagusietan, ez eta beraien diziplinaren –epistemologiaren– izaerari dagokionez ere. Baina, hala ere, epistemologia giza ezagutzaren izaera ezagutzea helburu duen zientzia dela esan daiteke, giza ezagutzaren printzipioak, funtzionamendua, ezagutza motak eta metodoak ikertzen dituelarik. Javier Monserraten arabera, zera egiten du epistemologoak: esperientzia edo introspekzioan ematen diren prozesu kognitiboen auto-behaketa; giza errealitatearen esperientziak duen egituraren behaketa; gizakiak kulturalki erabiltzen duen ezagutza nola azaltzen den aztertu; ezagutza zientifikoaren garapena eta historia ikertu; eta azkenik, giza ezagutzaren inguruko hausnarketa zientifikoak eta ikerketak egin. ▼
▲
▲
Ez da erraza epistemologia eta antzeko beste zenbait [[Diziplina (argipena)|diziplina]] bereiztea. Normalean, “epistemologia” terminoaren mugak komenigarritasun eta erabilgarritasunaren arabera definitzen dira, eta ez egiatasun edo faltsutasun printzipioen arabera. Baina adostasuna badago ere, adostasun prekarioa da; izan ere, ezagutzaren inguruko hausnarketa ezagutza dinamiko eta konstituzionala den heinean, termino horren mugak maiz aldatzen dira.
26 ⟶ 30 lerroa:
Dena den, orokorrean, komenigarria da ez nahastea epistemologia eta:
* '''[[Gnoseologia]]'''. Termino hori ezagutzaren teoriarekin identifikatzen da, zeina orokorrean ezagutzaz
* '''[[Zientziaren filosofia]]'''. Diziplina hori epistemologia baino zabalagoa da. Zientziaren filosofiaren markoaren barnean lantzen diren zenbait gai ez ditu zalantzan jartzen epistemologiak edota zuzenean ez dira bere ikerketa objektua.
* '''[[Metodologia zientifiko|Metodologia]]'''. Diziplina gisa, metodologia epistemologia baino mugatuagoa da. Metodologoak ezagutza handitzeko estrategia edo bideak bilatzea du helburu, baina inoiz ez ditu zalantzan jartzen komunitate zientifikoak egiazkotzat hartzen dituen ezagutzak.
== Historia ==
56 ⟶ 60 lerroa:
Ondorengo hauek dira, besteak beste, izaera orokorreko arazoak:
:# Lehenik, epistemologiak zientzia ezberdinen arteko harremanei erreferentzia egiten dieten arazoak planteatzen ditu: zientzia
:# Bigarrenik, epistemologiak zientzia banatzen den bi talde handien arteko erlazioak inplikatzen duen arazoa planteatzen du. Orokorrean, zientzia formalen (logika eta matematika) eta zientzia errealaren arteko banaketa ontzat ematen da, baina ez da erraza bi zientzia modu horien arteko harremana definitzea. Matematika arrazionalaren jaiotzaz gero, etengabe galdetzen da ea nola den posible matematikaren azalpen logiko eta esperientziaren artean adostasuna egotea. ▼
:# Hirugarrenik, zientzia guztiek edo ia guztiek komunean dituzten nozioen analisiak ekartzen dituen arazoak ere lantzen ditu epistemologiak. Matematikariak, fisikariak, naturalistak eta lexikografoak termino berak erabili ditzakete, baina esanahi bera al dute?▼
▲Bigarrenik, epistemologiak zientzia banatzen den bi talde handien arteko erlazioak inplikatzen duen arazoa planteatzen du. Orokorrean, zientzia formalen (logika eta matematika) eta zientzia errealaren arteko banaketa ontzat ematen da, baina ez da erraza bi zientzia modu horien arteko harremana definitzea. Matematika arrazionalaren jaiotzaz gero, etengabe galdetzen da ea nola den posible matematikaren azalpen logiko eta esperientziaren artean adostasuna egotea.
:# Laugarrenik, zientzien zati teorikoaren eta esperimentalen arteko harremana ulertzeko moduen zailtasuna epistemologiaren arazoa da. Zein da zientzian garrantzi handien duen zatia, teoria edo esperientzia? Ideal zientifikoaren dualtasunaren arazoa da. ▼
:# Bosgarrenik, zientzia formalei dagozkien arazo espezifikoen artean, logika eta matematiken harremanaren arazoa aurkitzen da.
▲Hirugarrenik, zientzia guztiek edo ia guztiek komunean dituzten nozioen analisiak ekartzen dituen arazoak ere lantzen ditu epistemologiak. Matematikariak, fisikariak, naturalistak eta lexikografoak termino berak erabili ditzakete, baina esanahi bera al dute?
:# Seigarrenik, zientzia errealei dagozkien arazo espezifikoen artean, hiru arazo nagusi aurki ditzakegu: kontzeptuen egituraketa, azalpenen egitura eta ondorioen baliozkotasuna. Metodo esperimentalak dakartzan arazoek eta prozedura induktiboen izaera eta justifikazioek dakartzaten arazoek pisu handia dute, baina, hala ere, arazo garrantzitsuena batasunaren arazoa da: zientzia erreal guztiak zientzia batean barnebildu daitezke, zeinaren eredua fisikarena zatekeen?▼
:# Azkenik, giza eta gizarte zientzien arazo epistemologiko partikularrak ditugu. Zientzia hauek, gertakariez gain, balioez ere hitz egiten dute. Izaki bat legeen arabera soilik definitu daiteke, baina ezin da horretara mugatu. Horrela eginez gero, prozedura horrek izaki horren indibidualtasunaren izaera esentziala baztertuko luke. Egiten den galdera ondorengoa da: mundu fisikoari dagozkien gertakariak eta gizakiaren munduari dagozkien gertakariak izaera berekoak al dira? Gizakiaren mundua legeez gain, sinbologia eta balio batzuk gordetzen ditu. Horrela, gizakiaren munduak analisi epistemologiko espezifikoa eskatzen du. Horregatik diote batzuk mundu fisikoa azaldu egin behar dela eta gizakiaren mundu ulertu egin behar dela. ▼
▲Laugarrenik, zientzien zati teorikoaren eta esperimentalen arteko harremana ulertzeko moduen zailtasuna epistemologiaren arazoa da. Zein da zientzian garrantzi handien duen zatia, teoria edo esperientzia? Ideal zientifikoaren dualtasunaren arazoa da.
▲Bosgarrenik, zientzia formalei dagozkien arazo espezifikoen artean, logika eta matematiken harremanaren arazoa aurkitzen da. Matematika operazio logiko hutsa al da? Hau da, mugatu ahal daiteke matematika logikara? Horrez gain, epistemologia matematikoaren arazo bakoitzak bere korrelatua du logikan. Horrela, ezinbestekoa da azaltzea ea bi diziplinei dagozkien termino berdinek estatutu ontologiko bera duten edo ez.
▲Seigarrenik, zientzia errealei dagozkien arazo espezifikoen artean, hiru arazo nagusi aurki ditzakegu: kontzeptuen egituraketa, azalpenen egitura eta ondorioen baliozkotasuna. Metodo esperimentalak dakartzan arazoek eta prozedura induktiboen izaera eta justifikazioek dakartzaten arazoek pisu handia dute, baina, hala ere, arazo garrantzitsuena batasunaren arazoa da: zientzia erreal guztiak zientzia batean barnebildu daitezke, zeinaren eredua fisikarena zatekeen?
▲Azkenik, giza eta gizarte zientzien arazo epistemologiko partikularrak ditugu. Zientzia hauek, gertakariez gain, balioez ere hitz egiten dute. Izaki bat legeen arabera soilik definitu daiteke, baina ezin da horretara mugatu. Horrela eginez gero, prozedura horrek izaki horren indibidualtasunaren izaera esentziala baztertuko luke. Egiten den galdera ondorengoa da: mundu fisikoari dagozkien gertakariak eta gizakiaren munduari dagozkien gertakariak izaera berekoak al dira? Gizakiaren mundua legeez gain, sinbologia eta balio batzuk gordetzen ditu. Horrela, gizakiaren munduak analisi epistemologiko espezifikoa eskatzen du. Horregatik diote batzuk mundu fisikoa azaldu egin behar dela eta gizakiaren mundu ulertu egin behar dela.
== Ikus, gainera ==
{{commonskat}}
* [[Zientziaren filosofia]].
* [[
* [[Metodo zientifiko|Metodo]]logia.
* [[Zientzia|Ezagutza zientifikoa]].
* [[Materialismo]]a.
* [[Konstruktibismoaren epistemologia|Konstruktibismoa]].
* [[Psikologiaren filosofia]].
* [[Positibismo]]a.
* [[Gettierren arazoa]].
* [[Justifikazioaren teoria]].
* [[Transdiziplinarietate]]a.
* [[Interdiziplinarietate]]a.
* [[Ikaskuntza holistiko]]a.
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo loturak ==
| |||