Espainia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
tNo edit summary |
t →Erdi Aroa: Al-Andalus eta erresuma kristauak: geh, zuz |
||
138. lerroa:
Goi-lautadaren kanpoko mendiguneak hauek dira: iparraldean, [[Kantauri itsasoa]]ren eta [[Mediterraneoa]]ren artean, [[Pirinioak]] ([[Aneto]], 3.404 metro, eta [[Monte Perdido]], 3.355 metro); ipar-ekialdean, itsasertzaren paraleloan, [[Katalunia Kostaldeko Mendilerroak]]; eta hego-ekialdean [[Mendikate Betikoak]], Azkenik, bi sakonune handi daude: [[Ebroko harana|Ebroren sakongunea]], Pirinioen, Iberiar mendikatearen eta Katalunia Kostaldeko Mendilerroen artean; eta [[Guadalquivirren sakongunea]], Sierra Morenaren eta Mendikate Betikoen artean<ref name="batxi"></ref>. Uharteetan Tenerifeko [[Teide]] (3.718 metro) nabarmentzen da, Espainiako gailurrik gorena<ref name="batxi"></ref>.
<gallery mode="packed">
Spain_Ebre_river_in_Miravet.jpg|[[Ebroko harana|Ebroren sakongunea]]
Penhalba0505.jpg|[[Iberiar goi-lautada]], [[Ávilako probintzia|Ávila]]
193. lerroa:
[[Omeiatar Kalifa-herria|Omeiatar Kalifa-herriko]] emirrek gobernatu zuten [[Al-Andalus]] [[756]] arte. Urte horretan [[Abd ar-Rahman I.a]]k [[Kordobako Emirerria|Kordobako Emirerri]] independentea sortu zuen. [[929]]an, [[Abd ar-Rahman III.a]]k [[Kordobako Kalifa-herria|Kordobako kalifa]] izendatu zuen bere burua<ref name="harluxet"></ref>; haren agintaldian [[Kordoba]] izan zen Mendebaldeko Europako hiririk handiena eta aberatsena. Jakintsu musulman eta juduen lanaren bidez, [[Antzinako Grezia]]ko kultura ezagutarazi zen. Aipagarriak dira [[Averroes]], [[Ibn al-Arabi]] eta [[Maimonides]] filosofoak. [[XI. mende]]an, [[Kordobako Kalifa-herria]] [[taifa]] erresumetan zatitu zen<ref name="paine"></ref>. Iparraldeko Afrikatik iritsitako [[Almorabide]] eta [[Almohade dinastia|Almohadeek]] taifak batu zituzten, eta Islamaren ikusmolde hertsiagoa ezarri zuten.
[[Asturiasko Erresuma]] kristaua VIII. mende hasieran sortu zen, [[Covadongako gudua]]ren ostean. [[739]]an, musulmanak egotziak izan ziren [[Galizia]]tik. [[910]]an, [[Leongo Erresuma]] sortu zen, hiriburua [[Oviedo]]tik [[León (Espainia)|Leónera]] eraman zutelarik. Denbora luzean hori izan zen erresuma kristaurik garrantzitsuena; [[1065]]ean, [[Gaztelako Erresuma]] bilakatu zen. Pirinioetan, berriz, [[Nafarroako Erresuma]] eratu zen mendebaldean eta zenbait konderri erdialdean ([[Aragoiko Konderria|Aragoi]], [[Sobrarbeko Konderria|Sobrarbe]] eta [[Ribagortzako Konderria|
[[Fitxategi:LibroDesJuegasAlfonXAndCourt.jpg|thumb|250px|right|[[Alfontso X.a Gaztelakoa]]]]
XI. mende amaieran, [[Cluny ordena|Clunyko ordena]]<nowiki/>k bultzatuta hiriak eta burguak sortzen hasi ziren Penintsula iparraldean barrena [[Santiago de Compostela|Santiagoraino]], "frankoek" kolonizatuak (gehienetan [[Okzitaniar|okzitaniarrak]]), [[Donejakue bidea|Donejakue bide]] ''frantses'' deituaren hasieratzat jo izan dena. Santiago sinbolismo kristau handiko hiri bihurtu zen Penintsulako erresuma kristauentzat. [[1085]]ean, kristauen garaipen estrategikoa izan zen [[Toledo]] hiria hartzea. [[1118]]an, [[Alfontso I.a Nafarroakoa]]k [[Zaragoza]] konkistatu zuen. [[1134]]an, Alfontso I.a hil ostean, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroa]] eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoi]] behin-betiko bereizi ziren.
Kristauen garaipen estrategikoa izan zen [[Toledo]] hiria hartzea, [[1085]]ean. [[1118]]an, [[Alfontso I.a Nafarroakoa]]k [[Zaragoza]] konkistatu zuen. [[1134]]an, Alfontso I.a hil ostean, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroa]] eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoi]] behin-betiko bereizi ziren. [[XII. mende]]an musulmanen suspertzea gertatu zen, [[1212]]an Gaztela, Aragoi eta Nafarroak bat eginik [[Navas de Tolosako gudua]]n almohadeak garaitu zituzten arte. Handik aurrera, kristauek hegoaldeko gotorleku nagusiak eskuratu zituzten: Kordoba [[1236]]an eta [[Sevilla]] [[1248]]an. [[XIII. mende]]an, [[Aragoiko Koroa]]k indar handia lortu zuen Mediterraneoan zehar, eta [[Siziliako Erresuma]] konkistatu zuen<ref name="paine2">{{erreferentzia|izena= Stanley G. |abizena= Payne |url= http://libro.uca.edu/payne1/spainport1.htm| izenburua= A History of Spain and Portugal; Chapter 5: The Rise of Aragon-Catalonia |argitaletxea= libro.uca.edu | sartze-data=2017-6-4}}</ref>. Garai hartan sortu ziren [[Palentzia]]ko (1212/1263) eta [[Salamancako Unibertsitatea|Salamankako]] (1218/1254) unibertsitateak. [[Izurri Beltza]]k herrialdea sakailatu zuen [[1348]]tik aurrera<ref>{{erreferentzia|izena= Xabier |abizena= Martin |url= http://www.berria.eus/paperekoa/1539/046/001/2011-09-22/herio_beltzaren_eragilea.htm| izenburua= Herio Beltzaren eragilea |argitaletxea= berria.eus | sartze-data=2017-6-4}}</ref>. ▼
▲
=== Aro Modernoa ===
{{sakontzeko|Amerikaren Aurkikuntza|Espainiar Inperioa}}
[[Fitxategi:Emanuel_Gottlieb_Leutze_-_Columbus_Before_the_Queen.JPG|thumb|270px|right|[[Kristobal Kolon]], [[Fernando II.a Aragoikoa]] eta [[Elisabet I.a Gaztelakoa]] [[Alhambra]]n batzartuak]]
[[1469]]an, Aragoiko [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando II.aren]] eta Gaztelako [[Elisabet I.a Gaztelakoa|Elisabet I.aren]] ezkontzaren bitartez, bi erreinu kristau nagusiak elkartu ziren. [[1478]]an, [[Kanariak]] konkistatu zituzten, eta [[1492]]an [[Granadako Erresuma|Granada]], azken erresuma musulmana<ref>{{erreferentzia |izena= |abizena= |url= http://www.bbc.co.uk/religion/religions/islam/history/spain_1.shtml| izenburua= Muslim Spain (711-1492) |argitaletxea= bbc.co.uk | sartze-data=2017-6-3}}</ref>. Urte berean, [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina Katolikoek]] juduak kanporatu zituzten Gaztela eta Aragoitik<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.artehistoria.com/v2/contextos/1487.htm| izenburua= Pacificación interna y medidas unificadoras |argitaletxea= artehistoria.com | sartze-data=2017-6-4}}</ref>. [[1512]]an,
1492an, [[Kristobal Kolon]] Ameriketara iritsi zen, eta aurkikuntza horren ondorioz, Espainia indar kolonial bihurtu zen. [[1516]]an, [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a]], [[Hamazazpi Probintziak|Herbehereetako]] [[habsburgotar]] erregea, izendatu zuten Espainiako errege; [[1520]]an, aitona [[Maximiliano I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Maximiliano]] zendu ostean, [[Germaniako Erromatar Inperio Santu]]ko enperadore hautatu zuten, Karlos V.a izenaz. Europako nagusigoari Ameriketako konkistak gehiturik, Espainiako monarkia Munduko ahaltsuena bilakatu zen. Baina aurkariak ere izan zituen. Gaztelan gogorki zapaldu zuen [[Gaztelako Komunitateen Gerra|Komuneroen Matxinada]]
{{irudi bikoitza|left|Carlos V en Mühlberg, by Titian, from Prado in Google Earth.jpg|156|Portrait of Philip II of Spain by Sofonisba Anguissola - 002b.jpg|150|[[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a]] eta [[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.a]] [[habsburgotar|Karlos I.a]] erregeak}}
| |||