Arabia: berrikuspenen arteko aldeak

| irudia = Arabian Peninsula dust SeaWiFSArabian_Peninsula_(orthographic_projection).jpgpng

| irudi oina = Arabiar penintsula satelite bidez ikusia

'''Arabia''' edo '''Arabiar penintsula'''<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0164.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia}}</ref> hego-mendebaldeko [[Asia]]ko hego-mendebaldekopenintsula penintsulazabala da, [[Ekialde Hurbila|Ekialde Ertainean]] kokatua, hiru itsasoren artean dagoena: [[Persiar golkoa]] du ekialdean, [[Indiako ozeanoa]] eta [[Itsaso Gorria]]. Bertako klima [[basamortuko klima|basamortukoa]] da, guztiz lehorra. Mugak hauek dira: [[Jordania]] eta [[Irak]], iparraldean; [[Aqabako golkoa]]hegoaldean eta [[Itsaso Gorria]], mendebaldean; [[Persiar golkoa]], ekialdean. 3.237.500 kilometro koadroko eremua hartzen du,<ref>{{erreferentzia |url=https://www.worldatlas.com/articles/15-largest-peninsulas-in-the-world.html | izenburua= 15 Largest Peninsulas In The World |sartze-data=2018-7-25 |argitaletxea=worldatlas.com}}</ref> eta [[2014]]an 77.983.936 biztanle zituen.<ref>{{erreferentzia |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html | izenburua=The World Factbook |sartze-data=2018-7-25 |argitaletxea=cia.gov}}</ref>

Arabia [[Ekialde Hurbil]]ean dago, Asia eta Afrikaren arteko mugan. [[Itsaso Gorria]] du mendebalde era hego-mendebaldean, [[Persiar golkoa]] ipar-ekialdean, [[Levante (Ekialde Hurbila)|Levante]] iparraldean eta [[Indiako ozeanoa]] hego-ekialdean. [[Saudi Arabia]], [[Yemen]], [[Oman]], [[Arabiar Emirerri Batuak]], [[Qatar]], [[Bahrain]] eta [[Kuwait]] herrialdeakherrialdeek osatzen dute penintsula. Klima [[basamortuko klima|basamortukoa]] da, daudeguztiz Arabianlehorra.

[[K. a. IX. mendea|K. a. IX. mendekomende]]ko testu [[akadiarAkadtar Inperioa|akadtar]] eta [[hebrear]]rek [[Mesopotamia]]ko [[basamortu]]anbasamortuan, gaur egun Arabia denaren ipar-mendebaldean, kokatzen dute ''Aribi'', ''Arabu'', ''Arubu ''(akadtarrek) eta ''Arab'' (hebrearrek) deituriko herria. Geroago, gerrak galdu arren, beti [[matxinada|matxinadetan]] aritzen ziren arabiarrak aipatu zituzten [[asiriar]]rek beren kroniketan. [[Iran|Persiak]]k nolabaiteko eragina izan zuen arabiarrengan: [[K. a. 481]]ean, [[Xerxes I.a]]ren armadako gudarien artean, arabiarrak ere baziren ([[K. a. 481]]).

Arabiaren iparraldean egokituriko herriek ([[hebrear]]rakhebrearrak, [[babiloniar Inperioa|babiloniarrak]], persiarrak) antzinako ekialde klasikoari begira bizi behar izan bazuten ere, Arabia hegoaldean bizi ziren herri [[semita|semitek]] herriekarras zibilizazio arras berezia ezagutuizan zuten. Kristo aurreko testu hebrear batek ematen du [[Saba (Arabia)|Sabako]] estatu baten berri. [[K. a. 24]]an, [[Zesar Augusto|Augustok]]k [[Antzinako Egipto|Egiptoko]]ko gobernaria igorri zuen lurralde haiek konkistatzera. [[Hego Arabia]] nekazaritzako teknika aurreratuei esker (ureztatze-teknikak eta terrazak) lorturiko gaiez bizi zen, baina gainerako arabiar lurraldeetako bizimodua zeharo bestelakoa zen. [[Beduino]] [[nomada]]knomadak azienda-hazkuntzatik bizi ziren, eta [[oasi]]etan laborantza- eta azienda-hazkuntzaz bizi ziren taldeak nomaden razzien mendean zeuden. HorietazHoriezaz gainera, Mesopotamia, [[Siria]] eta [[Palestina]] inguruko lurraldeetan ere bizi ziren arabiarrak. Arabiako [[Nabatea|Nabatene erreinua]] ([[Petra]], hiriburua) erromatarren aliatua izan zen. [[106]]. urtean, [[Trajano]]k bereganatu, eta Arabiako probintzia eratu zuen.

[[III. mendea]]ren bukaeran, [[lakhmida]]k Siriako basamortuan nagusitu ziren [[Siriako basamortua]]n, [[Antzinako Erroma|erromatar]] eta [[sasanidarSasandar Inperioa|sasandarrekin]]rekin aliatu, eta [[Bizantzio]]tik egotzitako [[nestoriotar]]rak onartu zituzten. Beste dinastia bateko arabiarrak, gasanidak, Bizantziorekin aliatuelkartu eta kristau [[monofisita]] bihurtu ziren. [[Islam]]a sortu zen garaian, [[politeismo arabiar]]razarabiarraz gainera, [[kristautasun monofisita]], [[kristautasun nestoriar]]ranestoriarra eta [[judaismo]]a ziren Arabiako penintsulako erlijioak.

[[VII. mendea]]n, [[Mahoma]]k Arabiako tribu guztiak batu zituen [[Medina]]ko estatu musulman berriaren inguruan. Laugarren [[kalifa]] izendatu ondoren piztu zen gerra zibilaren garaitik aurrera, penintsulatik kanpora lerratu zen arabiar aginpidea. Mendebaldeko Arabiako gobernariak [[Medina]]nMedinan eta [[Meka]]n aukeratzen zituzten, eta ekialdekoek Basoran[[Basora]]n zuten egoitza. Medina eta Meka hiri santuak ziren garai hartan arabiarren erlijioaren eta kulturaren gune nagusiak. [[DinastiaAbbastar abbastarKalifa-herria]]rarenren garaian, [[Bagdad]] izan zen Arabiako hiri nagusia. Arabian barne-gatazka handiak izan ziren, ordea: [[ibadiaribadi]]rekek lau mendez burujabe izan zen erresuma eraiki zuten Omanen[[Oman]]en.

[[IX. mendea]]n, berebiziko propaganda- lana egin zuten kalifen aginpidea zalantzan jartzen zuten [[Ali-ren ibn Abi Talib|Aliren]] aldekoek. [[X. mendea]]n, [[karmatiar]]karmatar [[ismailismo|ismailiarrenismaildarren]] matxinada Arabian barrena zabaldu zen, eta beste hiriburu bat eraiki zuten: ([[al-Ahsa]]). [[X. mendea]]ren erdialdetik aurrera, indartu zen Mekako aginpidea, ''sharifxerif ''titulua harturik. Hainbat dinastiak izan zuten, mendeetan zehar, xerif kargu hori: [[Fatimitar Kalifa-herria|fatimitarrek]], [[Seljuk dinastia|seljuktarrek]], [[Aiubtar leinua|aiubtarrek]] eta [[Mamelukoen Sultanerria|mamelukoek]]. [[Yemen]]en, aginpide askeari eutsi zioten [[rasuldar]]rek ([[1228]]-[[1446]]) eta, [[1506]]. urtean, [[Yahya Sharaf ad-Din]]ek gure egunetara iritsi den zaidien Imam dinastia sortu zuen.

[[Selim I.a]]k [[1517]]an Egipto konkistatu ondoan (1517), [[Turkia]]ko [[otomandar Inperioa|otomandarren]] mende gelditu zen Arabia.

=== Mugimendu wahhabtarraWahhabismoa eta Bani-Saudiarrak ===

[[XVIII. mendea]]n, Islam aratz eta garbi baten alde jardun zuen [[Muhammad ibn Abd al-Wahhab]] garbizalearen dotrina izugarri zabaldu zen Arabian. Aldaketa garrantzizkoak izan ziren Arabian. [[Muhammad ibn Saud]] dotrina horren aldeko gartsu bihurtu zen, eta haren semeak Meka hartu zuen [[1803]]an: bertako sharifaxerifea egotzi, eta saudiar wahhabtarrenwahhabisten aginpidea Arabia osora zabaldu zuen. Otomandar [[Sultansultan]] otomandarrakak [[Muhammad Ali]], [[Egipto]]koEgiptoko ''paxa-''ripaxari, agindu zion saudiarren matxinada iraungi zezan, eta saudiar estatua ezartzeko lehen saioak porrot egin zuen. Wahhabistek eta saudiarrek Arabia erdialdera jo behar izan zuten babes bila.

[[Wahhabtar]]rek eta saudiarrek Arabia erdialdera jo behar izan zuten babes bila. [[XIX. mendea|XIX. mendekomende]]ko lehen erdialdean hasi zen [[Europa]]renEuroparen kolonialismoa penintsulan zabaltzen. [[Britainiar Inperioa|Britainiarrek]]en kolonia bihurtu zuten [[Aden]] [[1839]]. urtean. [[Al-Hijaz|Hijaz]], Arabia mendebaldeko lurraldea, baizik ez zen otomandarren esku gelditu. [[XX. mendea]]ren hasieran, [[AbdAbdulaziz al-Azizibn Saud]] saudiarrak mugimendu wahhabtarrawahhabista berrantolatu zuen, erakunde militar oso ongi prestatuak eratuz. [[Lehen Mundu Gerra]]n, ingelesak saudiarrez eta Mekako xerifeaz ([[sharif]]azHussein bin Ali (HusaynMekako ibnxerifea)|Hussein Ali,bin haxemiaAli]]) baliatu ziren turkiarrei aurre egiteko. Geroago, ingelesek HusaynHussein sharifarixerifeari eutsi eta Arabiako errege eta kalifa (1924)zendatu izendatuzuten zuten1924an. [[Abdulaziz ibn Saud|Abd al-Aziz ibn Saud]]-ekSaudek ez zituen, ordea, armak utzi: [[Asir]] herrialdea hartu zuen ([[1920)]]an eta, [[Najd]] [[basamortu]]-eremu handiaren jabe egin ondoren, Hijaz eskualdeari eraso zion:. Meka eta [[Jidda]] hiriak [[1925]]ean hartu zituen., eta [[1932]]an [[Saudi Arabia]] erreinuaren sorrera aldarrikatu zuen.