«Moda»: berrikuspenen arteko aldeak

[[Fitxategi:Moda evoluc.jpg|thumb|361x361px]]|alt=|Modaren eboluzioa

Euskal Herriko janzkeraren bilakaerari dagokionez ez da bilakaera orokor eta lineala egon, izan ere, gizarte-talde bakoitzak bere garapena izan du, eta gizarte-talde horien arteko desberdintasunak nabarmenak izan dira, oro har, garai historiko bakoitzean nagusitzen diren ezaugarriak zehaztu baitira. Moda klase boteretsu edo dirudunekin lotu ohi da, gosea eta oinarrizkoak diren beharrizanak herri xumearen eguneroko bihurtzen direnean, herritar arruntek ez baitute astirik modaz kezkatzeko. Dena dela, herri xumeak moda hori urrunetik jarraitu arren, antzinako eta egungo berezitasunak moldatuz berezko estetika eraikitzen du, iraunkortasun luzeko ehundura eta jantzi soilekin, berezkotzat hartzen diren janzkera zibilei eta estetika horrek janzkeraren historian egin ditzakeen ekarpenei arreta berezita eskainiz. (Mujica & Estornes, 2018) .

Frantziako Iraultza ondoren, burgesia areagotzean eta gizarte-berdintasunaren balioa zabaltzean norbanakoak libreki janzteko printzipio unibertsala ezarri zen (1793/10/29ko deklarazioa), hortik aurrera industria ekoizpenak bultzatuta janzkeraren inguruko homegeneotasuna finkatu zen. Paris eta Londresen finkatutako moda nazioartekotu zen eta itxura eroso eta higienekoak lehenetsi ziren, bizi usadio berriak zabaltzen ari ziren gizarte berria eratzen zebilen eta-. Hala ere, 1858tik aurrera F.C. Worthek  izan zen Goi-mailako joskintza finkatu zuena, izan ere, aristokraziarentzat diseinu pertsonal eta dotoreak sortzen hasi zen eta gertakari horrek modaren kontzeptua modernizatu zuen, itxura agurgarri eta dotorea atxikiz. (Mujica & Estornes, 2018)

XIX. mendean zehar ontzien eta industriaren merkataritzara bideratu zen merkatari-burgesia. Klase horretako gizonak Ingalaterrako joskintzaren sinpletasuna eta erosotasuna zuten jomuga, neurrira egindakoa. Gizonezko jarduera profesionalaren aurrean, emakume dotorearen gizarte mailak moda-jantzitegi zabal eta anitza eskatzen zion. 1800an esaterako,  Bilbo eta Gasteizeko frantsestuen artean harrena ona izan zuen ''kamisa'' erako soineko arinen estilo neoklasikoak gorputz libreen gainetik, ''spencer'', xal eta kapotaz horniturik.. Estilo horrek berezko adiera hartu zuen Zuberoako janzkera herrikoian. 1830tik aurrera, janzkera erromantikoak kortsea berreskuratu zuen, gerruntzea nabarmenduz eta mahuka eta gonetan bolumena zen nagusi. (Mujica & Estornes, 2018). Jantzi horren azpitik barruko arropa gainjartzen zen: kamisa eta erditik irekitzen zen zuri galtza, gainekoa eta gorontza, gonazpikoa, eta armazoiak. Mendearen gainerako urteetan janzkera, gerritik moztuta, pinpirindu egin zen "dotoretasuna oparotasun oso zen; jauskerak eta bildu edo oratuak. (Mujica & Estornes, 2018)

Gonei dagokionez bilakaera nabarmena eman zen, merinakearen zabaltasunetik atzealdera nabarmendutako polizoia erabiltzera pasa ziren emakumeak, eta horiekin batera xalak, larruak, jansurtuak eta sasoiaren arabera zegozkion osagarriak: kaperak, lumak, eguzkitakoak, euritakoak, eskularruak, haizemaileak, eskuzapiak, takoidun zapatak…(Mujica & Estornes, 2018). Horrez gain,  erlijioari zegozkion ospakizunetan ostera, Espainiar erara, mantelina goranzko orrazkeraren gainetik eta zaiapeko beltza zabaldu ziren. Gainera 1890 eta 1914. urte bitartean La Belle Époque izenez ezaguna den garaian silueta bihurriak sustatu ziren eta, bularrak aurrera eta aldakak atzera eramaten ziren kortseen bidez.(Mujica & Estornes, 2018) Gonak gerri eta aldakei estututa eramaten ziren eta behetik kanpai formakoak ziren ia-ia lurrera heltzen zirelarik. Berrikuntza jostun-trajea izan zen, gizonezkoen trajetik eratorria, hiru laurdeneko txaketa, parpailadun blusa eta gona luze ez zuzen batez osatzen zen. Garai horretan Maria Cristina erreginak Euskal Herrian igarotzen zuen udan, Donostian. ( Arzallus, 2010).Hori dela eta, Miarritzerekin batera luxuaren eta dotoreziaren ikur bilakatu ziren kostaldeko herri horiek, euskal oligarkiarekin bat eginik. Bezero horiek janzteko asmoz sukurtsalak ireki zituzten  Londres eta Pariseko moda etxe handiek ( Poiret, Patou, Chanel) Donostian eta Miarritzen eta Cristobal Balenciaga diseinatzaile getariarrak ere 1918an ireki zuen bere lehen moda-etxea. (Mujica & Estornes, 2018)  Hala, mundu-gerren arteko garaietan emakumeak gero eta garrantzia handiagoa hartzen joan zen gizartean, eta hori janzkera funtzionalaren erakusgarri izan zen. 30eko hamarkadan trajea sinplifikatu zen, gerria bere tokira itzuli zen eta lentzeria berritzailea sartu zen, bularretako, kulero, gerriko, konbinazio eta galtzari-mediaz osatua, zeta erabiliz, eta gorputzari forma naturala emanez. (Mujica & Estornes, 2018)

Espainiako gerra zibilaren ondorioz, bizitza eten egin zen aspektu guztietan, heriotza eta erbestea izan ziren ondorio nagusiak, eta hemen geratzen zirenek aski zuten bizirautearekin. Iparraldea askoren gotorleku izan zen baina bigarren mundu-gerrak hango bakea ere lehertu zuen. Beltzak dena hartu zuen, baita nagusienei zegokien traje herrikoia ere. (Mujica & Estornes, 2018) Emakumeek buruan zapia, gonarekin bat zetorren marinera, amantala eta elizarako mantelina zeramaten. Hiri-giroan egoerak agindutako moda zen nagusi, joskintzako arropekin, sasoi bakoitzean kolekzio eta osagarriak osatzearen ondorioz. Integrismo katolikoa zen nagusi eta emakumeek testuinguru horretan oso eskote gutxi erabiltzen zuten, erlijio kutsuko medailaz, perlazko lepokoz eta zapiz apainduta. Klase dirudunek neurrira egindako joskintzara jotzen zuten. Hala, oihal oneko trajeak janzten zituzten eta haien emazteek Goi-mailako joskintzako modeloak janzten zituzten, Balenciagak edo Pedro Rodriguezek Donostian, Madrilen edo atzerrian egindakoak. (MujicaXX.mendearen &amaieran, Estornesehun-industria finkatu ondoren, 2018)trajearen barnean janzki kopuru eta koloreak areagotu ziren, guztia, kolore beltz dotorearekin konbinatuz.

Familia xume eta katolikoan jaio sen Balentziaga, aita arrantzalea zen eta ama jostuna. Txikitatik jostuna izatearekin amets egiten zuen eta bere aisialdian ikusten zituen diseinuak marrazten zituen.  Bere ama goi-mailako burgesiaren jostuna zenez goi-mailako gizarte klaseko jendartea eskura izan zuen eta horrek animatu zuen joskintzaren arloan murgiltzera. 13 urterekin Getariako udatiarra zen Casa Torres-eko markesak erronka eskaini zion Balentziagari, emaitzaren bikaintasuna ikusita bere mezenasa bihurtu zen. 1918-1924 urteren bitartean Lizasoko ahizpekin batera Balenciaga Etxea sortu zuten baina ez zuten luzaro iraun elkarrekin. Donostian ireki zuten Eisa izeneko etxea ( amaren Eizagirre abizenari omenaldia egiteko) 1919an eta Espainiako Errege familia eta aristokrazia ziren bere bezeroak. Espainiako Gerra Zibila piztu zenean dendak ixtera behartuta ikusi zuen beren burua eta Parisen finkatu eta berton ireki zuen izugarrizko ospea emango zion hurrengo denda. (ArzallusCasa Torres familiarekin izandako harremanek eragin zuten Balenciagak artearekin zuen lotura sustatzea, 2010)Goya, Velazquez eta Zurbaran bezalako artisten obrak inspirazio iturri izan ziren ikasle gaztearentzat. Horietan oinarritu zen bere lehen janzkiak diseinatzerako orduan, bere inspirazio iturria egia bilakatu zuen bere sorkuntzaren bidez.