|
[[Fitxategi:Toroencorrida.JPG|eskuinera|thumb|300px|[[Behi|Zezena]] plazan ''[[banderilla]]k'' iltzatuta dituela.]]
'''Zezenketa''' [[behi|zezenak]] toreatuz egindako [[tauromakia]] ikuskizuna da. [[Espainia]]n, [[Portugal]]en, [[Latinoamerika]]ko herrialde batzuetan ([[Mexiko]], [[Kolonbia]], [[Venezuela]], [[Peru]] eta [[Ekuador]]<ref>{{es}} [http://www.cas-international.org/es/home/sufrimiento-de-toros-y-caballos/corridas-de-toros/corridas-de-toros-en-latinoamerica/ La tauromaquia en Latinoamérica]</ref>) eta [[Frantzia]]ko hegoaldean gertatzen dira ikuskizun hauek, eta baita [[Euskal Herria]]n ere. Ekitaldi horietan, zezen bat edo gehiagoren lidia burutzenegiten da, kirol edo asialdi asmoekin. BereHaren defendatzaileek, aldiz, lehiaketatzat bainobainoago, '[[arte]]<nowiki/>tzat' hartzen dute, zezenketetan lehiarik ez dagoela arguadiatuz. Ikuskizunotan zezena hil ohi da. Portugalen zezena [[zezen plaza|plazan]] hiltzea debekaturik dago, nahiz eta ukuiluan hiltzen duten. Portugaldarren eraginez, hain zuzen, zezenketen aldaera ez hilgarri bat [[Tanzania]]n burutzenegiten da, [[Pemba (Tanzania)|Pemba uhartean]].<ref>{{en}} [http://janus.lib.cam.ac.uk/db/node.xsp?id=EAD%2FGBR%2F0115%2FRCMS%20162%2FY304Q%2F6%2F2 Argazkien deskripzioak] [http://www.flickr.com/photos/alaind20sn/sets/72157603822632631 Pembako zezenketen argazkiak, Flickr-en]</ref> [[Oman]]en<ref>{{en}} [http://www.mangalorean.com/browsearticles.php?arttype=Feature&articleid=284 Spotlight On Bullfighting In Oman]</ref> eta [[Tamil Nadu]] [[India]]ko estatuan —[[Jallikattu]] deitutako ikuskizuna<ref>{{en}} [http://www.oochappan.be/jallikattu.html]</ref>— zezenketaren gertukoantzeko ikuskizunak burutzenegiten dira.
Zezenketak burutzen direnZezenketatarako lekuari [[zezen plaza|zezen-plaza]] deritzo. [[Euskal Herria]]n, badirabanaka zezen-plazakbatzuk daude: [[Bilbo]]n, [[Baiona]]n, [[Iruñea]]n, [[Gasteiz]]en, [[Donostia]]n, [[Azpeitia]]n, [[Tolosa]]n zein [[Enkarterri]]n, besteak beste.
== Zezenketak Euskal Herrian ==
Euskal Herrian [[behi|zezenen]] lehen aztarnak historiaurrekoak dira: [[uro]]aren hezurrak eta irudiak aurkitu dira haitzuloetan, esaterako, [[Santimamiñe]]n, [[Galdames]]ko Arenazan, eta [[Altxerri]]n, [[Dordoina]]ko [[Lascaux]]en<ref name=harluxet>[http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=zezenketa Zezenketa] Harluxet hiztegi entziklopedikoa</ref>; baina zezen-festei dagozkien lehen aipamena [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso I.a ''Borrokalariaren'']] garaikoa da, [[Tutera]]ri Sobrarbeko Forua eman ziotenekoa ([[1117]]), hain zuzen. Agiri hartan, [[soka-mutur]]ra arautzen zen. [[1144]]an [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] Varean [[txakur|zakurrekin]] zezen-festak egin ziren [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] Gartzia IV.a Ramirez ''Berrezarlearen'' ezkontzaren karietara. [[XII. mendea]]ren bigarren erdian, halaber, [[Soraluze]]n ([[Gipuzkoa]]) [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso Jakitunaren]] aurrean zakurrekin egindako zezen-festaren berri ematen duen agiria bada, eta [[1289]]an [[Baiona]]n kaleetan zezen, [[behi|idi]] eta [[betizu]]ak korritzen zirela dioena ere bai.<ref name="harluxet" /> Geroztik, lurralde osoan [[Erdi Aroa]]n egindako zezen-festei buruzko berriak ugariagoak dira.
[[XVI. mendea]]n ere Euskal Herrian zezen-festa ugari egin zenziren, nahiz eta [[Trentoko Kontzilioa]]ren ostean [[Erromatar Eliza Katolikoa|Elizak]] zezenketak debekatu. Horrela, [[Iruñea]]n indar handia hartu zuten entzierroek , eta zezenak [[Nafarroako Erribera|Erriberatik]] [[Ezkirotz]]era zein [[Gatzaga]]ra ekarri ohiekartzen zituzten zezenak festa-egunean , goizean, [[Gazteluko plaza]]raino eramaten zituzten.<ref name= "harluxet " /> ▼Zezen-festei dagozkien lehen aipamena, bestetik, [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso I.a ''Borrokalariaren'']] garaikoa da, [[Tutera]]ri Sobrarbeko Forua eman ziotenekoa ([[1117]]), hain zuzen. Agiri horretan [[soka-mutur]]ra arautzen zen. [[1144]]an [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] Varean [[txakur|zakurrekin]] zezen-festak egin ziren [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] Gartzia IV.a Ramirez ''Berrezarlearen'' ezkontzaren karietara. [[XII. mendea]]ren bigarren erdian, halaber, [[Soraluze]]n ([[Gipuzkoa]]) [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso Jakitunaren]] aurrean zakurrekin egindako zezen-festaren berri ematen duen agiria bada, eta [[1289]]an [[Baiona]]n kaleetan zezen, [[behi|idi]] eta [[betizu]]ak korritzen zirela dioena ere bai.<ref name=harluxet/> Geroztik lurralde osoan [[Erdi Aroa]]n egindako zezen-festei buruzko berriak ugariagoak dira.
[[XX. mendea]]ren hasierarako , Euskal Herriko zezen-festek gaur egungoen itxura hartu zuten. Bestetik, EusalEuskal Herrian, [[Bizkaia]]n batik bat, alternatibako [[toreatzaile ]] ugari izan da , etahala gaur egun ere badira. [[Toreatzaile]] hauetako batzuk ondoko hauek dira:nola [[Castor Jauregibeitia]] ''Bilboko Kotxeritoa'', [[Martín Agüero]], [[Saturio Toron ]], [[Pedro Basauri|Pedro Basauri ''Pedrutxo'']], [[Joselito Martin ]], [[Diego Mazkiaran|Diego Mazkiaran ''Fortuna'']], [[Jose Muñagorri ]], [[Jaime Noain]], [[Pedro Robredo ]], [[Alejandro Saiz|Alejandro Saiz ''Ale'' ]], [[Rufino San Bizente ]], [[Domingo Uriarte ]], [[Serafin Bigiola|Serafin]] eta [[Faustino Bigiola ]] ''Torkito'', [[Julian Marin|Julian]] eta [[Isidro Marin ]], [[Manolo Etxebarria|Manolo]] eta [[Rafael Etxebarria Txakarte ]], [[Jose Mari Rekondo ]], [[Iván Fandiño]] , eta abar<ref name= "harluxet " />. ▼▲[[XVI. mendea]]n ere Euskal Herrian zezen-festa ugari egin zen, nahiz eta [[Trentoko Kontzilioa]]ren ostean [[Erromatar Eliza Katolikoa|Elizak]] zezenketak debekatu. Horrela, [[Iruñea]]n indar handia hartu zuten entzierroek, eta [[Nafarroako Erribera|Erriberatik]] [[Ezkirotz]]era zein [[Gatzaga]]ra ekarri ohi zituzten zezenak festa-egunean, goizean, [[Gazteluko plaza]]raino eramaten zituzten.<ref name=harluxet/>
▲[[XX. mendea]]ren hasierarako Euskal Herriko zezen-festek gaur egungoen itxura hartu zuten. Bestetik, Eusal Herrian, [[Bizkaia]]n batik bat, alternatibako toreatzaile ugari izan da eta gaur egun ere badira. [[Toreatzaile]] hauetako batzuk ondoko hauek dira: [[Castor Jauregibeitia]] ''Bilboko Kotxeritoa'', [[Martín Agüero]], [[Saturio Toron]], [[Pedro Basauri|Pedro Basauri ''Pedrutxo'']], [[Joselito Martin]], [[Diego Mazkiaran|Diego Mazkiaran ''Fortuna'']], [[Jose Muñagorri]], [[Jaime Noain]], [[Pedro Robredo]], [[Alejandro Saiz|Alejandro Saiz ''Ale'']], [[Rufino San Bizente]], [[Domingo Uriarte]], [[Serafin Bigiola|Serafin]] eta [[Faustino Bigiola]] ''Torkito'', [[Julian Marin|Julian]] eta [[Isidro Marin]], [[Manolo Etxebarria|Manolo]] eta [[Rafael Etxebarria Txakarte]], [[Jose Mari Rekondo]], [[Iván Fandiño]], eta abar<ref name=harluxet/>.
{{zirriborroa|Atala}}
|
