Mesopotamia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
52. lerroa:
Babilonia [[kasitak|kasiten]] esku geratu ondoren, eta hititen erasoaren eta [[Mitanni]] erresumaren mehatxupean, Asiriak krisi sakona bizi izan zuen harik eta [[Ashur-uballit I.a]]k ([[K. a. 1365]]-[[K. a. 1330|1330]]) agintea hartu zuen arte, inperioa berriro Eufrates ingururaino zabaldu zuelarik. Mesopotamia iparraldeko merkataritza bideen gailentasuna eta inperioaren sendotzea [[Adad-nirari I.a]] erregearen garaian gertatu zen ([[K. a. 1307]]-[[K. a. 1275|1275]]); hark bihurtu zuen Asiria garai hartako potentzia militar nagusi.
[[Sumeriera]] eta [[akadiera]] izan ziren hizkuntza nagusiak. Lehenbizikoa [[hizkuntza eranskari]]a da, [[K. a. IV. milurteko]]tik aurrera hegoaldeko Mesopotamian mintzatu zena. [[K. a. 2000]]tik aurrera [[akadiera]] gailendu bazitzaion ere, administrazioan, erlijioan, literaturan eta zientzian sumeriera erabiltzen jarraitu zen.<ref name="hizk">{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=http://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0175.pdf | izenburua=Antzinateko pertsona-izenak eta izen mitologikoak (I) Mesopotamia, Mediako Inperioa, Akemenestar Inperioa eta Lidia |sartze-data=2018-5-28 |argitaletxea=euskaltzaindia.eus}}</ref>
Sumeriera da lehenbiziko hizkuntza idatzi ezaguna.<ref name="hizk"></ref> [[Idazkera kuneiforme]]a deitutakoa erabiltzen zuten: kanabera batez idazten zuten [[buztin]]ezko gainalde batean; kanaberaren muturretako bat ziri moduan zegoen zorroztua, eta buztinaren gainean idaztean “iltzearen” marka berezia uzten zuen; beste muturra, berriz, landu gabe zegoen, eta harekin zenbakiak idazten zituzten. Sumertarrek asmatu zuten idazkera kuneiformea sistema huts-hutsik ideografikoa izan zen hasieran. Ikur bakoitzak funtsezko esanahi bat zuen, eta gero beste esanahi eratorri edo kidekoak eransten zitzaizkion. III. milurtekoaren erdialdera, 600 bat ikurrez eratutako sistema bat erabiltzen zuten, gehienak ideografikoak edo logografikoak.
K. a. 2.300. urtean akadiarrek sumeriar idazkera berenganatu zutenean, idazkera hori aldi logosilabiko oso landu batean zegoen. Handik hara oso bilakaera bizkorra izan zuen, akadiera oso bestelako hizkuntza baitzen: silaba anitzekoa zenez, bakanagoa izaten zen [[homonimia]]k sorturiko nahastea. Hala ere, logogramek bere horretan iraun zutenez, eta akadiarrek beren hizkuntzan irakurtzen zituztenez logograma horiek, sistema konplexu samar bat sortu zen, non ikur bakoitzak aldi berean hainbat balio logografiko eta hainbat balio silabiko izan baitzitzakeen, baina ezin jakin daiteke akadiarrek zein balioz erabiltzen zituzten.
Ez da harritzekoa, beraz, halako tresna konplexua espezialisten eskuetan baizik ez egotea, idazlarien eskuetan, alegia. Eta arrazoi horregatik beragatik egin dute horren bide luzea idazkera hori deskodetzeko ahaleginek, eta mugatu dira espezialistak, are gaur egun ere, dokumentu kategoria jakin bat, leku jakin bat eta aldi jakin bat baizik ez aztertzera.
== Zientzia eta teknologia ==▼
=== Matematika ===▼
Babiloniako [[buztinezko taulatxo]]etan [[biderketa]] eta [[berreketa]]ko taulak aurkitu dira. [[Zatiki (matematika)|Zatiki]]-kalkuluak errazten zituen hamabitar [[zenbaki-sistema]] zuten baina, honekin batera, hamar hatzamarretatik sortutako [[Zenbaki-sistema hamartar|hamartar sistema]] ere zeukaten; hirurogeiak esangura berezia zuen, esandako bi sistemen uztarketa baitzen. Bi zenbaki-sistema hauen erabilpena izan zen pisu eta neurrien oinarria. Aipatutako taulatxoetan sortu zen gure [[algebra]]ren eta [[aritmetika]]ren parte handi bat; ez da txikiena idazkeran zifren posizioak duen garrantzia, zenbait mende geroago arabiarren eskutik gureganaino heldu zena.▼
Lur-neurtzeak eta etxegintzak [[azalera]]ren eta [[bolumen (espazioa)|bolumenaren]] kontzeptuak sortarazi zituzten; era horretan jaio zen [[geometria]]. Baina kontzeptu erreal hauek magiarekin nahasturik zeuden; zenbaki batzuk ahalmen bereziak zituztela eta diagrama geometriko batzuen bitartez etorkizuna iragar zitekeela sinesten zuten.<ref name="bandres">{{erreferentzia|izena= Luis |abizena= Bandres Unanue |url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/erreportajeak/mesopotamia-eta-egypto/ | izenburua=Mesopotamia eta Egypto |sartze-data=2018-5-24 |argitaletxea=aldizkaria.elhuyar.eus, Creative Commons [https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ Attribution-ShareAlike 3.0 Unported lizentzia]}}</ref> ▼
=== Astronomia ===▼
{{sakontzeko|Babiloniar astronomia}}▼
Denboraren neurketa sistematikoa Babilonian hasi zen. Nekazaritzarentzat garrantzi handia zeukan urte-sasoiak era egokian mugatzea, landareen hazkuntzak lan-mota berezia behar baitu urtaroaren arabera; horrela sortu zen egutegiaren beharra. Gizakiak berehala aurkitu zuen naturak eskaintzen zion denbora-unitate: eguna. Unitate hau baino handiago baten beharra izan zuenean, hilabetea hartu zuen; hilabete bakoitza [[ilberri]]aren sorrerarekin hasten zen. Geroxeago urtaro bakoitzari zegokion hilabete kopurua aurkitzea saiatu ziren. Guzti hau K. a. 4000. urtean gertatu zen Babilonian.<ref name="bandres"></ref> ▼
K. a. 2000. urterako, hamabi hilabetetan banaturiko 360 eguneko urtea ezagutzen zuten babiloniarrek. Noizean behin, eta behar zen doikuntza egiteko, beste hilabete bat sartzen zuten. [[Egun]]a [[ordu]]etan, ordua [[minutu]]tan, eta minutua [[segundo]]tan banatu zuten. Eguzki-esfera ere asmatu zuten; hau lurrean zutik sartutako kainabera bat baino ez zen, eta orduen iragapena adierazten zuen. [[Eguzki]]aren, [[Ilargi]]aren eta artean ezagutzen zituzten bost planeten izenak egokituz, zazpi eguneko beste unitate bat sortu zuten: [[aste]]a. Hilabeteen arabera, hamabi zatitan banatu zuten Eguzkiaren ibilera espazioan zehar, eta zati bakoitzari izan mitiko eta ikur bana egokitu zioten: [[Aries (konstelazioa)|Aries]], [[Taurus (konstelazioa)|Taurus]] eta abar.<ref name="bandres"></ref>▼
Babiloniarren ustetan, [[Unibertsoa]] kaxa itxi baten antzerakoa zen, hondoan [[Lur]]ra zeukana. Erdialdean lurra igotzen zen, elur-aldeak osatuz, eta hauetan zegoen Eufratesen sorburua. Lurraren inguruan urezko sohorna bat izango zen eta honen inguruan, ortzea eusten, zeruko mendiak. Hala ere, dirudienez, Mesopotamiako astronomo batzuk ohartu ziren Lurra borobila zela.<ref name="bandres"></ref> ▼
Ezagutzen ditugun behaketa astronomikoen lehen datu zehatzak K. a. 2000. urtean egindakoak dira, eta [[Artizar]] planetaren irteera eta sarrerari zegozkien. Oso antzinetik, Mesopotamiako apaizek behatzen zuten gauez ortzea, eta lortutako datuak buztinezko taulatxoetan jartzen. Pixkanaka, fenomeno astronomikoen erregulartasunez ohartu ziren eta, [[K. a. VI. mende]]ko dokumentu baten arabera, Eguzkiaren eta Ilargiaren posizio erlatiboak eta [[eklipse]]ak aldez aurretik kalkulatzeko gai ziren. Hau izan zen astronomia zientifikoaren sorrera.<ref name="bandres"></ref>▼
== Erlijioa ==
{{sakontzeko|Mesopotamiako mitologia}}▼
Mesopotamiako herritarrek jainko asko gurtzen zituzten eta giza irudiekin irudikatzen zituzten. Nagusiak honako hauek ziren: [[Marduk]], kreazioaren jainkoa; [[Sin]], [[Ilargia]]; [[Xamax|Shama]], [[Eguzkia]] eta justiziaren jainkoa, eta [[Isthar]], gerra eta maitasunaren jainkoa. Naturarekin lotutako jainkoengan ere sinesten zuten. Jainko bakoitzak bere tenplua zeukan, [[Lurra|Lurrean]] zeukan etxetzat hartzen zena. Erlijiozko erritu korapilatsuen bitartez gurtzen zituzten, animalien sakrifizioak eta jardun magikoak eginik.▼
== Gizartea ==
76 ⟶ 104 lerroa:
Nekazaritza arloan garia, garagarra, oliba, fruitu lehorrak... Garagardoa (kash deitzen ziotena) eta ardoa ere ekoizten zituzten. Abeltzaintzan ere aritu ziren. Ardiak eta behiak erabili eta gamelua etxekotu zuten.
▲== Idazkera, Hizkuntza eta Erlijioa ==
▲{{sakontzeko|Mesopotamiako mitologia}}
▲Mesopotamiako herritarrek jainko asko gurtzen zituzten eta giza irudiekin irudikatzen zituzten. Nagusiak honako hauek ziren: [[Marduk]], kreazioaren jainkoa; [[Sin]], [[Ilargia]]; [[Xamax|Shama]], [[Eguzkia]] eta justiziaren jainkoa, eta [[Isthar]], gerra eta maitasunaren jainkoa. Naturarekin lotutako jainkoengan ere sinesten zuten. Jainko bakoitzak bere tenplua zeukan, [[Lurra|Lurrean]] zeukan etxetzat hartzen zena. Erlijiozko erritu korapilatsuen bitartez gurtzen zituzten, animalien sakrifizioak eta jardun magikoak eginik.
▲== Zientzia eta teknologia ==
▲=== Matematika ===
▲Babiloniako [[buztinezko taulatxo]]etan [[biderketa]] eta [[berreketa]]ko taulak aurkitu dira. [[Zatiki (matematika)|Zatiki]]-kalkuluak errazten zituen hamabitar [[zenbaki-sistema]] zuten baina, honekin batera, hamar hatzamarretatik sortutako [[Zenbaki-sistema hamartar|hamartar sistema]] ere zeukaten; hirurogeiak esangura berezia zuen, esandako bi sistemen uztarketa baitzen. Bi zenbaki-sistema hauen erabilpena izan zen pisu eta neurrien oinarria. Aipatutako taulatxoetan sortu zen gure [[algebra]]ren eta [[aritmetika]]ren parte handi bat; ez da txikiena idazkeran zifren posizioak duen garrantzia, zenbait mende geroago arabiarren eskutik gureganaino heldu zena.
▲Lur-neurtzeak eta etxegintzak [[azalera]]ren eta [[bolumen (espazioa)|bolumenaren]] kontzeptuak sortarazi zituzten; era horretan jaio zen [[geometria]]. Baina kontzeptu erreal hauek magiarekin nahasturik zeuden; zenbaki batzuk ahalmen bereziak zituztela eta diagrama geometriko batzuen bitartez etorkizuna iragar zitekeela sinesten zuten.<ref name="bandres">{{erreferentzia|izena= Luis |abizena= Bandres Unanue |url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/erreportajeak/mesopotamia-eta-egypto/ | izenburua=Mesopotamia eta Egypto |sartze-data=2018-5-24 |argitaletxea=aldizkaria.elhuyar.eus, Creative Commons [https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ Attribution-ShareAlike 3.0 Unported lizentzia]}}</ref>
▲=== Astronomia ===
▲{{sakontzeko|Babiloniar astronomia}}
▲Denboraren neurketa sistematikoa Babilonian hasi zen. Nekazaritzarentzat garrantzi handia zeukan urte-sasoiak era egokian mugatzea, landareen hazkuntzak lan-mota berezia behar baitu urtaroaren arabera; horrela sortu zen egutegiaren beharra. Gizakiak berehala aurkitu zuen naturak eskaintzen zion denbora-unitate: eguna. Unitate hau baino handiago baten beharra izan zuenean, hilabetea hartu zuen; hilabete bakoitza [[ilberri]]aren sorrerarekin hasten zen. Geroxeago urtaro bakoitzari zegokion hilabete kopurua aurkitzea saiatu ziren. Guzti hau K. a. 4000. urtean gertatu zen Babilonian.<ref name="bandres"></ref>
▲K. a. 2000. urterako, hamabi hilabetetan banaturiko 360 eguneko urtea ezagutzen zuten babiloniarrek. Noizean behin, eta behar zen doikuntza egiteko, beste hilabete bat sartzen zuten. [[Egun]]a [[ordu]]etan, ordua [[minutu]]tan, eta minutua [[segundo]]tan banatu zuten. Eguzki-esfera ere asmatu zuten; hau lurrean zutik sartutako kainabera bat baino ez zen, eta orduen iragapena adierazten zuen. [[Eguzki]]aren, [[Ilargi]]aren eta artean ezagutzen zituzten bost planeten izenak egokituz, zazpi eguneko beste unitate bat sortu zuten: [[aste]]a. Hilabeteen arabera, hamabi zatitan banatu zuten Eguzkiaren ibilera espazioan zehar, eta zati bakoitzari izan mitiko eta ikur bana egokitu zioten: [[Aries (konstelazioa)|Aries]], [[Taurus (konstelazioa)|Taurus]] eta abar.<ref name="bandres"></ref>
▲Babiloniarren ustetan, [[Unibertsoa]] kaxa itxi baten antzerakoa zen, hondoan [[Lur]]ra zeukana. Erdialdean lurra igotzen zen, elur-aldeak osatuz, eta hauetan zegoen Eufratesen sorburua. Lurraren inguruan urezko sohorna bat izango zen eta honen inguruan, ortzea eusten, zeruko mendiak. Hala ere, dirudienez, Mesopotamiako astronomo batzuk ohartu ziren Lurra borobila zela.<ref name="bandres"></ref>
▲Ezagutzen ditugun behaketa astronomikoen lehen datu zehatzak K. a. 2000. urtean egindakoak dira, eta [[Artizar]] planetaren irteera eta sarrerari zegozkien. Oso antzinetik, Mesopotamiako apaizek behatzen zuten gauez ortzea, eta lortutako datuak buztinezko taulatxoetan jartzen. Pixkanaka, fenomeno astronomikoen erregulartasunez ohartu ziren eta, [[K. a. VI. mende]]ko dokumentu baten arabera, Eguzkiaren eta Ilargiaren posizio erlatiboak eta [[eklipse]]ak aldez aurretik kalkulatzeko gai ziren. Hau izan zen astronomia zientifikoaren sorrera.<ref name="bandres"></ref>
== Artea ==
| |||