Olmeka: berrikuspenen arteko aldeak

'''Olmeka''' [[Mesoamerika]]ko antzinako zibilizazioa izan zen, [[Mexikoko golkoa]]ren kostaldeko eskualde zabal batean garatu zena, oraingo [[Veracruz (Mexiko)|Veracruz]] estatuan eta [[Tabasco (Mexiko)|Tabasco]] ekialdean. Ezagutzen den [[Amerika]]ko lehen zibilizazioa izan zen, eta [[K. a. 1250ko hamarkada|K. a. 1250]]. urtetik [[K. a. 500]]-[[K. a. 400|400]]. urtera arte iraun zuen. Kultura honen hiru gune nagusiak [[San Lorenzo (arkeologia aztarnategia)|San Lorenzo]], [[La Venta]], [[Cerro de las Mesas]] eta [[Tres Zapotes]]enZapotesen daude, non eraikin erlijioso eta tenpluak izan zitezkeenen hondakinak aurkitu diren.

Olmekak [[Kolon]] aurreko Mexikoko lehen kultura aurreratuaren moldatzaileak izan ziren. Mexikoko golkoko hegoaldeko kostalde inguruan bizi izan ziren, [[Papaloapan (ibaia)|Papaloapan]] ibaiaren eta [[Laguna de Términos]] aintziraren artean, gaur egungo Veracruz eta Tabasco estatuetan. Bizibidez nekazariak, arrantzaleak eta ehiztariak ziren. Erlijio eta gizarte egitura aurreratua zuten, jaguar itxurako jainko bat gurtzen zuten, eta zenbatzeko sistema bat eta egutegia ere bazuten, gero [[maiak|maiek]] erabili zutenaren antzekoa. Baina, olmeken kultura arteagatik da ezaguna batez ere: tenpluak eta piramideak eraiki zituzten eta harria artez landuz estatuak eta goi-erliebeak egin zituzten; oso ezagunak dira eskulturak, [[basalto]]zko harri handietan landutako buru erraldoiak, bi metro baino garaiagoak, biribilak, sudur-motzak, ezpain-lodiak, eta burukoa edo kaskoa dutenak. Lehen eraikinak [[K. a. 1150]] urte ingurukoak dira, baina olmeken kulturak [[K. a. 1100]]-[[K. a. 800|800]] bitartean izan zituen urterik oparoenak, eta eragin handia izan zuen Mexikoko eta [[Erdialdeko Amerika]]ko ondorengo kulturetan, hala nola, maia, [[tolteka]] eta [[Zapoteka zibilizazioa|zapoteka]] herrienetan. K. a. 800 urtetik aurrera olmeken arte estiloaren eragina ahulduz joan zen eta zibilizazioak, K. o. urteetan ere bizirik iraun arren, nagusitasuna galdu zuen.

Aztarnategi olmeka nagusia, arkitekturari dagokionez, [[La Venta]] multzoa da. [[Padura|Padurez]] inguraturiko uharte moduko batean dago, eta ospakizunetarako gunea, hilobiak eta jainkoei egindako eskaintzak agertu dira bertan. Monumentu nagusia piramidea da, [[tumulu]] [[kono|koniko]] bat, 30 metroko garaiera eta 130 metro inguruko diametroa duena. Piramide olmeka gehienak bezala, [[puntu kardinal]]ak ditu ardatz eta hainbat zutabez, [[hilarri]]z eta [[aldare]]z zegoen hornitua. Piramidearen iparraldean laukizuzen formako plaza bat dago, ospakizunetarako erabili bide zutena, eta plazaren alboetan bi plataforma luze; iparralderago patio moduko bat ageri da, basaltozko zutabeekikoa, eta beste tumulu txiki bat hondoan. Garrantzitsuak dira, halaber, La Ventako [[serpentina (minerala)|serpentinazko]] [[mosaiko]] erraldoi bikainak, jaguar jainkoari eskainiak.

[[Fitxategi:Mexico.Tab.OlmecHead.01Olmeca head in Villahermosa.jpg|thumbezkerrera|280pxthumb|left280x280px|[[La Venta]]ko buru erraldoia (3 metro garai)]]

Eskultura txikiak eta miniaturak ere egin ohi zituzten olmekek, [[harribitxi]]zkoak: [[jade]]a eta [[serpentina (minerala)|serpentina]] erabili zuten batez ere (jadea urarekin eta emankortasunarekin lotzen zuten), baina baita [[jadeita]] eta [[diorita]] ere. Eskultura olmekak leunak dira eta bolumenari eman zitzaion lehentasuna, ez dute sartu-irten nabarmenik. Hilobietan agertu dira eskultura txiki gehienak; [[Cerro de las Mesas]] aztarnategian, esaterako, 782 estatuatxotik gora aurkitu dira, jaguar itxurako irudi [[sexu ugalketa|sexugabeak]] islatzen dituztenak.