On Kixote Mantxakoa: berrikuspenen arteko aldeak

''On Kixote Mantxakoa'' [[zalduntza liburu]]a da, alegia, [[Erdi Aro]]an arrakasta handia izan zuen zaldun eta printzesei buruzko estilokoa. BainaHala ere, kontuan hartuz Cervantesek [[XVII. mendea]]n idatzi zuela kontuan hartuta, ondorioztatzen da gai horiek metaforikoki baliatu zituela beste kontzeptu batzuk helarazteko.

== GertakizunaGaia ==

''Kixote''-ren istorioakIstorioak ez du korapilo handirik: On Kixote, [[zalduntza liburu]]en zale den [[aitoren seme]] bat, erotu egitenegin da, zalduna dela uste du, eta hiru bider ateratzenirten da bere herrixkatik abentura bila, etxera itzuli behar duen arte; gaixoturik, bere senera etorri, eta kristau zintzo baten moduan hiltzenhil da. ''Kixote''-ak ezEz du, beraz ez argumentu nahasirik, ez suspentse dei daitekeenik ere: irakurleari ez zaio uzten ero baten istorioa irakurtzen ari dela ahanzten, eta eroak arrazoia berreskuratzen duenean, eleberria bukatu egitenegin da eleberria.

Eromenak hiru ondorio faltsutara eramango du On Kixote, eta horiexetan dagodaude protagonistaren kasu patologikoaren funtsa eta eleberriarena:

* 2. Guztiz sinetsita dago zalduneria liburuetan irakurri duena egia historikoa dela, eta haien protagonistak iragan denboretako zaldun benetakoak eta errealak direla;

* 3. On Kixotek uste du bere garaian -—[[XVII. mende]]aren hasiera da, [[Filipe III.a Espainiakoa]]ren erregealdia-erregealdia—, zaldunen bizimodua eta Erdi Aroko idealak berpiztuberpiz daitezkeela.

Kontuan izan behar da zalduntza liburuak, XVII. mendean, «entretenimendu handiko eta probetxu eskaseko» fikzio bezalagisan definitzen zirela. Bestalde, Erdi Aroko eta XVI. eta XVII. mendeko gaztelar idazleak «historia» eta «kronika» hitzak modu berean erabiltzen zituzten asmakeriazko kontakizunak nahiz benetan gertatuak izendatzeko; hala, ''On Kixote''-ko pasarte askotan eztabaidatzen dira gezurrezko gauzen kontaera eta benetako gauzena. On Kixotek, gizon jantzia baina eroa izanik, uste zuen egia kontatzen zutela heroitzat zaldun bat zuten liburu guztiek egia kontatzen zutela uste zuen.

Kixoteren irudiak irakurlea bereganatzen du;: gizon zintzoa, bihotz onekoa eta argia izanik, gehiago sentitzen baitu irakurleak haren porroten garraztasuna, komikotasuna baino. Cervantesek, ordea, hirugarren irtenaldian, benetako abentura batera ateratzenatera du berezuen protagonista, eta han ikusten da ez duela behar diren adorea eta heroismoa gertaerek hala eskatzen dutenean. Horregatik, zentzua berreskuratzea da irtenbidea: sendatzeansendatutakoan, protagonista Alonso Quijano zintzoa izango da, berriz ere protagonista, eta uko egingoegin die bere amets ero eta heroismoz beteei.

EgituraLehen nahikopartean desberdinaeta dabigarrenean, lehenengoegitura parteannahiko etadesberdina bigarreneanda. Lehen partea askotan eteten da, kontakizun nagusian beste batzuk tartekatzen direlako, hari nagusiarekin zerikusirik gabeak, tartekatzen direlako. Eten horiek kritikatu zituztelarik, bigarren mailako istorio horiek bigarren partean ezabatu egin zituen Cervantesek bigarren mailako istorio horiek, liburuaren hirurogeita hamalau74 ataletan bere protagonistak abandonatu gabe.

Lehenengo irtenaldia liburuaren gainerakoarengainerakoarekin erkatuta oso bestelakoa da, zeren, Santxo Panza agertu ez delarik, ez baitago haietan nagusiaren eta morroiaren arteko elkarrizketarik. Baina bi protagonisten hizketaldiek liburuko kapitulu osoak betekobetetzen dituzte gero eta, maiz, ezer gertatu gabe, buru argitasunaren, umore onaren eta zorroztasunaren agergarri dira. Haien ahoetatik ateratzen diren ameskeriek eta iritziek bestelako deskribapen prozeduren ordezko bikainak dira.

Hitz egiteko moduak bakantzen ditu pertsonaia nagusiak: zein eta nolako pertsona den, argota, erudizio hanpatua, hizketa jasoa, herrikoia... erabiliko dudarabil. Pertsonaiak dira eleberriaren aberastasunik handienetako bat. Badira guztiz asmatuak eta bere garaiko tipoak direnak, Santxo Panza, adibidez; badira literaturatik hartuak eta errealitatetik hartuak; Cervantes bera agertzen da lehen partean, eta liburua bigarrenean.

Estiloa asko aldatzen da, ekintzaren arabera: bada artzain estiloa, estilo pikareskoa, moriskoa, ''ereduzko eleberri'' direlakoen antzekoa... Oratoriaren baliabideak ere ageri dira, eta, orobat, gutun generokoak. Beti ere, Cervantesen estiloak bi alderdi nagusi ditu, jantzia eta tradizionala, gaztelar prosan usadiozkoa zen bezala, ''[[La Celestina]]''-tik hasita, eta, batez ere, ''[[Amadis de Gaula]]''-ri jarraiki; azken hori gaztelaniazko zalduntza liburua da, prosa zehatz, zorrotz eta ederrean idatzia, bere garaian irakurriena, eta Cervantesek sarrien aipatzen duena. Cervantes kontalariak prosa hori beretu eta gainditu egin zuen.

Cervantesen ospeak, eta ''On Kixote''-renak bereziki, ez du inoiz beheraldirik izan. Kaleratu zen urtean bertan, [[1605]]ean, sei argitaraldi egin ziren; [[1612]]an itzuli zen ingelesera, eta [[1614]]an frantsesera. Alemanez XVII. mendearen erdialdean agertu zen, eta [[1622]]an italianoz. Lehen komentarioak, dirudienez, Charles Jarvis ingelesak egin zizkion bere XVII. mendeko argitalpenean, nahiz eta [[XVIII. mende|XVIII.ean]] hasi zen ingeles kritika obraren aberatsaz ohartzen, [[Henry Fielding]] bereziki, zeinaren lanetan (''Tom Jones'') ageriko eragina baituen. Alemaniar [[erromantizismo]]ak, XVIII. mendearen bukaeran, obraren balio filosofikoak eta sentimentalak azpimarratu zituen ([[Gotthold Ephraim Lessing|Lessing]], [[August Wilhelm Schlegel|Schlegel]], [[Johann Gottfried Herder|Herder]], [[Goethe]], [[Heinrich Heine|Heine]], etab.). [[XIX. mende]]an zehar ''On Kixote''-k zerikusi handia izan zuen [[Errealismo (literatura)|errealismoaren]] arrakastan: [[Alessandro Manzoni|Manzoni]], [[Dickens]], [[Stendhal]], [[Flaubert]], [[Benito Pérez Galdós|Pérez Galdós]], [[Gogol]], [[Dostoievski]], beste askoren artean, Cervantesen zordun dira. Errusiar literaturan ere funtsezko eredua izan zen: [[1769]]an itzuli zen aurreneko aldiz [[errusiera]]ra, eta Turgenievek saio bat eskaini zion (1818-1883), oraindik ere baliagarriak diren ideia sail zabal bat biltzen dituena.

''On Kixote''-ren gaineko espainiar kritikak, [[XIX. mende]]an, [[mistizismo]]ra jo zuen oro har, atzerritarren lanak kontuan hartu gabe. Espainian, kaleratu zen garaian, zalduntza liburuen parodia huts baten moduan irakurri zen On Kixote; eta erromantizismoarekin hasi ziren nabarmentzenazpimarratzen eleberriak gordetzen dituen zentzu transzendenteak. Ildo horretatik, oso garrantzitsua izan zen [[Unamuno]]k bere ''Vida de don Quijote y Sancho'' ([[1905]], «On Kixoteren eta Santxoren bizitza») liburuan egindako interpretazio bitalista. Geroztik, obra bere giroan kokatzen ahalegindu da kritika, metafisikako auzietatik urrun; zentzu horretanhortaz, aipagarria da adibidez [[Ramon y Cajal|Ramón y Cajal]] histologoaren ''PsicologiaPsicología de Don Quijote y el quijotismo'' (1905, «On Kixoteren psikologia eta kixotismoa») obralana. Ez da zaila espainiar eleberrigile modernoenetan, oraindik ere, Cervantesen oihartzuna aurkitzea ([[Luis Martín-Santos]]). [[William Faulkner]]ek ''Kontalarien Biblia'' esaten zion, eleberriaren historia ez baita, ezin baita izan, ''On Kixote''-ren komentario ezin saihestuzkoa baino.

* [[XIX. mendea]]n, José Palacio Sáenz de Vitery idazle arabarrak ([[Legutio]]) liburua euskaratzeari ekin zion, baina hil zen lan izugarri hori amaitu barik. Madrileko ''Palacio del Paseo del Cisne''-n zeuden eskuizkribuak ez dira guregana iritsi, [[Espainiako Gerra Zibil]]ean desagertugaldu zirelako<ref>{{erreferentzia|izena= Bernardo|abizena= Estornés Lasa|url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/106143 |izenburua= José Palacio Sáenz de Vitery |bilduma= Auñamendi Eusko Entziklopedia| argitaletxea= euskomedia.org |sartze-data = 2015-07-08}}</ref>.

* [[1904]]n [[Jean Pierre Duvoisin]]ek euskaraturako [[aintzinsolas]]a eta hiru kapitulu argitaratu ziren, ''Don Kixoten gerthakariak'' izenburuarekin. Ondoko urtean [[Julian Apraiz Saenz de Elburgo|Julian Apraiz]]ek prestatutako ''Donkituera umill euskalduna Cervantes-eri opatua Manchako don Quijote, seme argi ta ospatsua agertu zanetik irugarren eunki-urrenean'' liburuxka kaleratu zen. Antologia honenhorren itzultzaileak Duvoisin bera, [[Paulo Zamarripa]], [[Ebaristo Bustintza]] eta [[Mateo Muxika]] izan ziren<ref name="arguello" /><ref>{{erreferentzia|izena= Miguel de|abizena= Cervantes|url= http://www.liburuklik.euskadi.net/handle/10771/25149 |izenburua= Donkituera umill euskalduna Cervantes-eri opatua Manchako don Quijote, seme argi ta ospatsua agertu zanetik irugarren eunki-urrunean |bilduma= Julian Apraizek agindu eta argitaratutako itzulpena| argitaletxea= liburuklik.euskadi.net |sartze-data = 2015-07-08}}</ref>.

* [[2012]]an, [[Kepa Barañano]]k ''On Kixote''-ren itzulpen osoa amaitu eta, Eneko Iñarrondo ezizenez sinatua, Interneten sareratu zuen<ref>{{erreferentzia|izena= Juan Luis|abizena= Zabala|url= http://www.berria.eus/paperekoa/1484/030/001/2013-05-05/egoskorkeria_kixoteskoak.htm |izenburua= Egoskorkeria kixoteskoak |bilduma= | argitaletxea= berria.eus |sartze-data = 2015-07-08}}</ref>. Itzulpen hauhori ''onkixotemantxako.eu''<ref>{{erreferentzia|izena= Miguel de|abizena= Cervantes|url= http://www.onkixotemantxako.eu/ |izenburua= On Kixote Mantxako |bilduma= Eneko Iñarrondok euskaratua| argitaletxea= onkixotemantxako.eu |sartze-data = 2015-07-08}}</ref> orrialdean irakur daiteke.