09:28, 25 apirila 2018ko berrikusketa aldatu Luistxo (eztabaida \| ekarpenak) 28.219 edits →‎Tipula Euskal Herrian Etiketa: Ikusizko edizioa ← Aurreko ezberdintasuna		09:34, 25 apirila 2018ko berrikusketa aldatu desegin Luistxo (eztabaida \| ekarpenak) 28.219 edits No edit summary Etiketa: Ikusizko edizioa Hurrengo ezberdintasuna →
6. lerroa: '''Tipula''' edo '''kipula''' ([[latin]]etik: ''cepula'' ("tipula txikia")), ''Allium cepa'' L., [[landare]] [[belar]]kara biurtekoa da, [[Alliaceae]] familiakoa (nahiz eta batzuetan [[Liliaceae]] familian sailkatu den). Bizi-zikloaren lehenengo urtean erraboila eratzen da eta bigarrenean loraketa gertatzen da. Tipularen erraboila landarearen hostoen oinalde lodituek eratzen dute, zeinean hosto bakoitzak geruza bat eratzen duen. Erraboiletik irteten dira hostoen luzapenak ([[filodio]]ak), lurretik kanpo irteten direnak eta [[fotosintesi]]a egiteaz arduratzen direnak. Tipularen erraboila (berau ere "tipula" deitua) [[sukaldaritza]]n erabili da antzinatik. [[Asia]]ren ~~erdialdean~~ekialdean hasi zen hazten, ~~eta~~([[Brontze ~~handik~~Aro\|Brontze Aroko]] [[~~Antzinako~~Txinako ~~Grezia~~historia\|~~greziar~~Txinan]]~~rek~~ aztarnak daude duela 7.000 urtekoak) eta [[~~Antzinako Erroma~~Mediterraneoa\|~~erromatar~~Mediterraneo]]~~rek~~ ~~zabaldu zuten~~inguruan, [[~~Europa~~Antzinako Egipto\|antzinako egiptoarren]]ra artean erabiltzen zen<ref>{{Erreferentzia\|izenburua=All About Onions\|url=https://www.onions-usa.org/all-about-onions/history-of-onions\|aldizkaria=www.onions-usa.org\|sartze-data=2018-04-25}}</ref>. Tipula jaki preziatua zen antzinatean ez bakarrik zaporeagatik, irauteko duen gaitasunagatik ere bai. == Tipula Euskal Herrian == 12. lerroa: [[File:Kipula isoglosak.png\|thumb\|Tipula izendatzeko moduak euskaraz, tokiko euskalkiak dokumentatu ahal izan diren eremuan.]] [[Antzinako Grezia\|Greziar]]rek eta [[Antzinako Erroma\|erromatar]]rek zabaldu zuten tipula [[Europa]]ra. Erromatarrak ekarri zutelarik jaki hau Euskal Herrira, tipularen izen nagusiak [[Latin\|latinezko]] ~~izen~~forma baten maileguak dira euskaraz. Mendebaldean ''kipula'' esan ohi zaio, eta euskararen erdialdeko euskalkietan ''tipula''. [[Zuberera\|Zubereraz]] ''uñhu'' eta antzeko formak, frantsesezko ''oignon''-ekin daude lotuak (ikus [[Isoglosa\|isoglosen]] mapa)<ref>{{Cite web\|url=http://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/ehha/562.pdf\|izenburua=Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (EHHA)\|sartze-data=2018-04-24\|egunkaria=Euskaltzaindia\|aldizkaria=\|abizena=\|izena=\|egile-lotura=\|hizkuntza=\|formatua=PDF}}</ref>. == Tipula eta begi sumindura == Tipula zatitzean, honen [[zelula]]k apurtzen dira, barruko [[entzima]]k askatuz. Euren artean [[aliinasa]]k daude, aminoazido sulfoxidoak apurtzen dituztenak azido sulfenikoa eratuz. Hauek berehala sin-propanetial-S-oxido delako [[gas]] hegazkor bihurtzen dira. Gas honek [[begi]]etako [[mukosa]]ren urarekiko [[erreakzio]]an [[azido sulfuriko]]a eratzen du, begien sumindura berezia eragiten duena. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera ==

Tipula: berrikuspenen arteko aldeak