Nekazaritza: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
30. lerroa:
[[Eurasia]]n [[Sumer]] izan zen herritan bizitzen hasi zen lehen zibilizaizoa, orain dela 10.000 urte inguru, [[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaien ura erabiliz [[ureztatze]] sistemak eraikitzeko. [[Golde]]a lehen [[piktograma]]tan orain dela 5.000 urte agertu zen, eta hazi-goldeak orain dela 4.300 urte. Nekazariek [[gari]]a, garagarra, dilistak eta [[tipula]]k landatzen zituzten, eta [[datil]], [[mahats]] eta [[piku]]ak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2016-06-16|url=https://web.archive.org/web/20160616222522/http://www.mesopotamia.co.uk/staff/resources/background/bg08/home.html|sartze-data=2018-04-08}}</ref>. [[Antzinako Egipto]]ko nekazaritzak [[Nilo]] ibaia behar zuen bizirauteko, eta urtero ematen ziren uholdeek elikatzen zuten lurra. Nekazaritza eta abeltzaintza [[Egiptoko Aro aurredinastikoa]]n garatu zen, Paleolitoaren amaieran, K. a. 10.000. urtearen ondoren. Lehen nekazal produktuak garia eta garagarra izan zen, liho eta [[papiro]]rekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Janick|izenburua=ANCIENT EGYPTIAN AGRICULTURE AND THE ORIGINS OF HORTICULTURE|orrialdeak=23–39|url=https://www.actahort.org/books/582/582_1.htm|aldizkaria=Acta Horticulturae|alea=582|doi=10.17660/actahortic.2002.582.1|sartze-data=2018-04-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kees, Hermann,|abizena=1886-|izenburua=Ancient Egypt : a cultural topography|argitaletxea=University of Chicago Press|data=1977|url=https://www.worldcat.org/oclc/4124442|edizioa=Phoenix ed|isbn=0226429148|pmc=4124442}}</ref>. [[India]]n garia, garagarra eta [[jujubondo]]a orain dela 11.000 urte etxekotu ziren, eta laster [[ardi]] eta [[ahuntz]]ak<ref>{{Erreferentzia|izena=Anil K.|abizena=Gupta|izenburua=Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration|orrialdeak=54–59|data=2004|url=http://www.jstor.org/stable/24107979|aldizkaria=Current Science|alea=1|zenbakia=87|sartze-data=2018-04-08}}</ref>. [[Mehrgarh kultura]]k behiak, ardiak eta ahuntzak etxekotu zituen K. a. 8000 eta 6000 urteen artean<ref>{{Erreferentzia|izena=Baber,|abizena=Zaheer.|izenburua=The science of empire : scientific knowledge, civilization, and colonial rule in India|argitaletxea=State University of New York Press|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/42854562|isbn=0791429199|pmc=42854562}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The origins and spread of agriculture and pastoralism in Eurasia|argitaletxea=UCL Press|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/34710237|isbn=1857285387|pmc=34710237}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mehrgarh : The Oxford Companion to Archaeology - oi|hizkuntza=en|url=http://oxfordindex.oup.com/view/10.1093/acref/9780195076189.013.0280|doi=10.1093/acref/9780195076189.013.0280|sartze-data=2018-04-08}}</ref>. [[Kotoi]]a K. a. 5 eta 4 milurtekoen artean hasi zen ereitzen. [[Indo haraneko kultura]]k ureztatzea orain dela 6.500 urte asmatu zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The basis of civilization--water science?|argitaletxea=International Association of Hydrological Science|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56323915|isbn=1901502570|pmc=56323915}}</ref>. Zibilizazio berberak animalia bidez tiratutako goldea orain dela 4.500 urte asmatu zuela uste da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The basis of civilization--water science?|argitaletxea=International Association of Hydrological Science|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56323915|isbn=1901502570|pmc=56323915}}</ref>. Txinan [[K. a. V. mende]]tik aurrera [[aletegi]] sistema nazional bat garatu zen eta [[zeta]] lantzen hasi ziren. [[Ur-errota]]k [[K. a. I. mende]]an hasi ziren erabiltzen, eta ureztatzea ondoren<ref>{{Erreferentzia|izena=Needham, Joseph,|abizena=1900-1995,|izenburua=Science and civilisation in China|url=https://www.worldcat.org/oclc/779676|isbn=9780521250764|pmc=779676}}</ref>. [[II. mende]]an golde sendoak eta burdinezko beste hainbat tresna jada garatu zituzte. Asmakizun hauek [[Eurasia]]n zehar mendebalderantz hedatu ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Medieval science, technology, and medicine : an encyclopedia|argitaletxea=Routledge|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/61228669|isbn=0415969301|pmc=61228669}}</ref>. [[Asia]]n [[arroz]]a orain dela 8.200 eta 13.500 urte artean etxekotu zuen [[Txina]]n, ''[[Oryza rufipogon]]'' basa-arrozetik jatorri genetiko bakarrarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Jeanmaire|abizena=Molina|izenburua=Molecular evidence for a single evolutionary origin of domesticated rice|orrialdeak=8351–8356|hizkuntza=en|abizena2=Sikora|abizena3=Garud|abizena4=Flowers|abizena5=Rubinstein|abizena6=Reynolds|abizena7=Huang|abizena8=Jackson|abizena9=Schaal|izena2=Martin|izena3=Nandita|izena4=Jonathan M.|izena5=Samara|izena6=Andy|izena7=Pu|izena8=Scott|izena9=Barbara A.|data=2011-05-17|url=http://www.pnas.org/content/108/20/8351|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=20|zenbakia=108|issn=0027-8424|pmid=21536870|doi=10.1073/pnas.1104686108|sartze-data=2018-04-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xuehui|abizena=Huang|izenburua=A map of rice genome variation reveals the origin of cultivated rice|orrialdeak=497–501|hizkuntza=En|abizena2=Kurata|abizena3=Wei|abizena4=Wang|abizena5=Wang|abizena6=Zhao|abizena7=Zhao|abizena8=Liu|abizena9=Lu|izena2=Nori|izena3=Xinghua|izena4=Zi-Xuan|izena5=Ahong|izena6=Qiang|izena7=Yan|izena8=Kunyan|izena9=Hengyun|data=2012/10|url=https://doi.org/10.1038/nature11532|aldizkaria=Nature|alea=7421|zenbakia=490|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature11532|sartze-data=2018-04-08}}</ref>. [[Antzinako Grezia]]n eta [[Antzinako Erroma|Erroman]] zereal nagusiak garia eta garagarra ziren, ilar, baba eta [[olibondo]]ekin batera. Ardi eta ahuntzak euren [[esne]]agatik mantentzen ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Koester, Helmut,|abizena=1926-|izenburua=History and literature of early Christianity|url=https://www.worldcat.org/oclc/857587513|edizioa=Second edition|isbn=3110146932|pmc=857587513}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=White, K.|abizena=D.|izenburua=Roman farming,|argitaletxea=Thames & Hudson|data=1970|url=https://www.worldcat.org/oclc/137287|isbn=9780500400104|pmc=137287}}</ref>.
 
[[Amerika]]n teosinteaz gain [[kuia]]k, [[babarrun]]k eta [[kakao]]a landu zituzten<ref>{{Erreferentzia|izena=Murphy, Denis|abizena=J.|izenburua=Plants, biotechnology and agriculture|argitaletxea=CABI|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/679937015|isbn=9781845939137|pmc=679937015}}</ref>. [[Indioilar]]rak [[Mexiko]]n edo gaur egungo AEBko hego-mendebaldean etxekotu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Camilla F.|abizena=Speller|izenburua=Ancient mitochondrial DNA analysis reveals complexity of indigenous North American turkey domestication|orrialdeak=2807–2812|hizkuntza=en|abizena2=Kemp|abizena3=Wyatt|abizena4=Monroe|abizena5=Lipe|abizena6=Arndt|abizena7=Yang|izena2=Brian M.|izena3=Scott D.|izena4=Cara|izena5=William D.|izena6=Ursula M.|izena7=Dongya Y.|data=2010-02-16|url=http://www.pnas.org/content/107/7/2807|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=7|zenbakia=107|issn=0027-8424|pmid=20133614|doi=10.1073/pnas.0909724107|sartze-data=2018-04-08}}</ref>. [[Azteka|Aztekek]] ureztatze sistemak, terrazadun muinoak eta uharte artifizialak ([[chinampa]]s) sortu zituzten, lurra ongarritzeaz gain. [[Maia|Maiek]] [[ubide]] sistemak eta lursail altxatuak egiten zituzten [[padura]]k erein ahal izateko [[K. a. 400]]. urte inguruan<ref>{{Erreferentzia|izena=Amanda|abizena=Mascarelli|izenburua=Mayans converted wetlands to farmland|hizkuntza=en|data=2010-11-05|url=https://doi.org/10.1038/news.2010.587|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/news.2010.587|sartze-data=2018-04-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Morgan|izenburua=Invisible Artifacts: Uncovering Secrets of Ancient Maya Agriculture with Modern Soil Science|hizkuntza=en|data=2012-11-01|url=https://doi.org/10.2136/sh2012-53-6-lf|aldizkaria=Soil Horizons|alea=6|zenbakia=53|issn=2163-2812|doi=10.2136/sh2012-53-6-lf|sartze-data=2018-04-08}}</ref>. [[Inka|Inkek]] [[patata]] orain dela 7.000 eta 10.000 urte artean etxekotu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=David M.|abizena=Spooner|izenburua=A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping|orrialdeak=14694–14699|hizkuntza=en|abizena2=McLean|abizena3=Ramsay|abizena4=Waugh|abizena5=Bryan|izena2=Karen|izena3=Gavin|izena4=Robbie|izena5=Glenn J.|data=2005-10-11|url=http://www.pnas.org/content/102/41/14694|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=41|zenbakia=102|issn=0027-8424|pmid=16203994|doi=10.1073/pnas.0507400102|sartze-data=2018-04-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lost crops of the Incas : little-known plants of the Andes with promise for worldwide cultivation|argitaletxea=National Academy Press|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/56141084|isbn=030904264X|pmc=56141084}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Iberia and the Americas : culture, politics, and history : a multidisciplinary encyclopedia|argitaletxea=ABC-CLIO|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/298124879|isbn=1851094261|pmc=298124879}}</ref>. [[Koka]]z gain, [[Ande]]etan [[kakahuete]]a, [[tomate]]a, [[tabako]]a eta [[anana]]k landatu zituzten<ref>{{Erreferentzia|izena=Murphy, Denis|abizena=J.|izenburua=Plants, biotechnology and agriculture|argitaletxea=CABI|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/679937015|isbn=9781845939137|pmc=679937015}}</ref>. Eskualde berean [[llama]], [[alpaka]] eta [[Akuri|akuriak]] etxekotu zituzten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The state of the world's animal genetic resources for food and agriculture|argitaletxea=Commission on Genetic Resources for Food and Agriculture, Food and Agriculture Organization of the United Nations|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/188003503|isbn=9789251057629|pmc=188003503}}</ref>. [[Ipar Amerika]]ko ekialdean [[ekilore]]a, tabakoa, kuia eta ''[[Chenopodium]]''a landu zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Prehistoric food production in North America|argitaletxea=Museum of Anthropology, University of Michigan|data=1985|url=https://www.worldcat.org/oclc/13333980|isbn=0915703017|pmc=13333980}}</ref>. [[Basa arroz]]a eta [[astigar azukre]]a biltzen jarraitu zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford encyclopedia of food and drink in America|argitaletxea=Oxford University Press|data=2013|url=https://www.worldcat.org/oclc/781555950|edizioa=2nd ed|isbn=9780199734962|pmc=781555950}}</ref>.
 
== Nekazaritza motak ==