Babiloniar astronomia: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
No edit summary
1. lerroa:
[[Fitxategi:Marduks strid med Tiamat.jpg|thumb|410x410px|[[Kosmogonia]] babilonikoaren arabera, [[Marduk|Marduk jainkoak]] zerua eta lurra sortu zituen [[Tiamat]] menderatu ondoren, lehentasun kaosa (dragoi gisa errepresentatua).]]
'''Babiloniar astronomiak''' antzinako [[Mesopotamia|mesopotamian]] garatutako teoriak eta metodo astronomikoak izendatzen ditu, [[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaien artean kokatutako erregioa (gaur egungo Irak) eta mendebaldeko astronomien zibilizazio aitzindariak garatu ziren lekuan. Zibilizazio hauen artean [[Sumer|sumeriarrak]], [[Akaziar|akaziarrak]], [[Babilonia (hiria)|babiloniarrak]] eta [[Kaldea|kaldearrak]] dira ezagunenak. Astronomia babilonikoak greziar zibilizazioa, [[Indiar Inperioa|indiarra]], [[Sasandar Inperioa|sasandarra]], [[Bizantziar Inperioa|bizantiar inperioa]], [[Siria|sirioa]], [[Musulman|musulmana]] eta europarra bezalako zibilizazioen oinarriak ezarri zituen <ref>Pingree, David (1998): ''The legacy of Mesopotamia''.</ref>. Autore klasikoek grekoek eta latindarren [[Mesopotamia|Mesopotamiako]] astronomoak sarritan izendatzen dituzte eta «caldeos» deitzen die, non hauek apaiz eta idazle espezializatuak ziren astrologian.
 
K. a. VIII. eta K. a. VII. mendeetan, kaldearrak astronomian gertutasun enpirikoa garatu zuten, honela unibertsoaren bertsio ideal bat zehazten duen kosmologia sortuz. [[Astrologia]] ere garatuko dute, planeten posizioei lotuta, arrazonamendu logikoan oinarritzen da, astronomiari ekarpen garrantzitsuak eginez eta baita zientziaren Filosofiari ere. Pentsalari eta ikerlari batzuentzat hau izan zitekeen lehen iraultza zientifikoa <ref>Brown, D. (2000): ''Mesopotamian planetary astronomy-astrology''.</ref>. Astronomia babilonikoaren teknikak eta metodoak neurri handi batean astronomia klasikoak eta helenistikoak hartu zituzten geroago.
 
== Astronomia paleobabilonikoa ==
13. lerroa:
Babilonioak lehenak izan ziren fenomeno astronomikoen denborak erregistratzen idatziz eta kalkulu idatziak aplikatzen beraien aurreikuspenak formulatzeko. Garai paleobabilonikoko (K.a 1792 eta 1595 urte bitartean) buztinezko taulek, eguzki urtearen eguneko orduak kalkulatzeko metodo matematikoak erabiltzen zituztela erakusten dute. Gaur egun, [[Enûma anu enlil]] izeneko cuneiforme taulak kontserbatzen dira. Testu astronomiko hauetatik zaharrena 63. taula edo [[Ammi-Saduqa|Ammisaduga Artizarra]] deitzen da. Izan ere, artizarraren 21 urteko irteerak eta sarrerak jartzen ditu.
 
Beste taula ezagun bat [[MUL.APIN|Mul-Apin]] da, non izarren eta konstelazioen katalogoak, heliako gehiago aurkitzeko metodoak eskaintzen dituen. [[GU taula|GU]] izeneko taulak izarrak zenbakitzen ditu beraien inklinazioaren arabera. Horrez gain, dozenaka buztinezko taula ezagutzen dira [[Eklipse|eklipseen]] behaketa idatzia dutenak <ref>Según Rochberg (2004) y Evans (1998).</ref>. Aurkikuntza guzti hauek egunaren iraupena neurtzetik hasita ([[cleipsidrekin]], [[Gnomon|gnomonekin]] eta [[interkalazioekin]]) sistema erreferentzialaren arabera idazten ziren.
 
== Kaldear astronomia ==
24. lerroa:
 
=== Astronomia enpirikoren garapena ===
Astronomo [[Kaldea|kaldear]] gehienak [[Efemeride|efemerideak]] sortzen soilik interesatu ziren, eta ez ikusitako mugimenduen azalpen teorikoak garatzean. Mesopotamiako planeten modeloak enpirikoak ziren eta aritmetikaren bidez tratatzen ziren garai helenistikoan ez bezala. Azken hauek geometria, kosmologia eta filosofia espekulatiboa ere kontutan hartzen zituzten <ref name=":0">Sarton, George (1955): ''Chaldaean astronomy of the last three centuries B. C''.</ref>. Kaldearrak aritmetikaz gain, [[Kosmogonia|kosmogoniaz]] ere kezkatzen ziren eta baita unibertso primitiboaren natura idealaz ere. Astronomo kaldearren aurkikuntza garrantzitsuenen artean, eklipseen zikloak eta saroen zikloak zeuden, behaketa astronomiko zurrunen artean.
 
Astronomo kaldear garrantzitsuenen artean [[Naburimannu]] (K.a VI y III. mendean), [[Kidinnu]] (K.a. 340-280), [[Beroso]] (K.a. 350-270) eta [[Sudines]] (K.a 280-200). Influentzia handia izan zuten astronomo greko batzuengan, besteak beste [[Hiparko Nizeakoa|Nizeako Hiparco]] (K.a 190-120) eta Ptolomeorengan (K.o. 100-170, alejandriako astronomoa).
 
=== Heliozentrismoaren aitzindariak ===
Seleukotar [[Seleuko]] astronomo kaldearrak (K.a. 190-130) izarren fenomenoak azaltzeko modelo heliozentrista bat proposatu zuen <ref name=":0" /><ref>Neugebauer, Otto E. (1945): ''The history of ancient astronomy problems and methods''.</ref><ref>Wightman, William P. D. (1951): ''The growth of scientific ideas''.</ref>. Seleuko ezaguna da [[Plutarko]]-ren (K.o. 50-120) idatziengatik. Sistema heliozentristaren partaide zen, non lurra bere inguruan biratzen den, eta gainera eguzkiaren inguruan bueltak ematen dituen sinesten zuen. Plutarcoren arabera, Seleucok bere sistemaren erakustaldia ematen zuen, baina gaur egun ez da ezagutzen.
 
[[Lucio Russo|Lucio Russoren]] arabera (1944), bere erakustaldiak mareen fenomenoei lotuta egon zitekeen <ref>Russo, Lucio (2003): ''Flussi e riflussi'' (‘flujos y reflujos’).</ref>. Seleucok mareen mugimenduek ilargiarekin zerikusia dutela ohartuko zen, nahiz eta ilargia eta itsasoaren arteko mugimendua atmosferarekin lotuta zegoela pentsatu. [[Estrabon|Estrabonen]] arabera <ref>Estrabón: ''Geografía'' (libro 1, capítulos 1 y 9.</ref>, Sleuco izango zen mareen mugimenduak azaltzen ilargiarekin lotuta.
 
[[Van der Waerden|Van der Waerdenekin]] bat etorriz, Seleukok [[Teoria heliozentriko|teoria heliozentrikoa]] modelo geometrikoen konstanteekin azaltzen zuen, horrela aurreikuspen egokiak ematen zituelarik. Metodo trigonometrikoetan oinarritu zitekeen Hiparcoren (K.a. 190-120) garaikoa izanik, baina ez zen horrela izan<ref>Van der Waerden, Bartel Leendert (1987): ''The heliocentric system in Greek, Persian and Hindu astronomy''.</ref>.
 
== Astronomia helenistikoan izan ziren eraginak ==