Babiloniar astronomia: berrikuspenen arteko aldeak

Astronomia babilonikoak antzinako mesopotamian garatutako teoriak eta metodo astronomikoak izendatzen ditu, Tigris eta Eufrates ibaien artean kokatutako erregioa (gaur egungo Irak) eta mendebaldeko astronomien zibilizazio aitzindariak garatu ziren lekuan. Zibilizazio hauen artean sumerioaksumeriarrak, acadioakakadiarrak, babilonikoakbabiloniarrak eta caldeoakkaldearrak dira ezagunenak. Astronomia babilonikoak greziar zibilizazioa, indiarra, sasanidena, bizantiar inperioa, sirioa, musulmana eta europarra bezalako zibilizazioen oinarriak ezarri zituen. Autore klasikoek grekoek eta latindarren Mesopotamiako astronomoak sarritan izendatzen dituzte eta «caldeos» deitzen die, non hauek apaiz eta idazle espezializatuak ziren astrologian.

[[K. a. VIII. mende|K. a. VIII.]] eta [[K. a. VII. mendeetanmende]]etan, caldeoakkaldearrak astronomian gertutasun enpirikoa garatu zuten, honela unibertsoaren bertsio ideal bat zehazten duen kosmologia sortuz. Astrologia ere garatuko dute, planeten posizioei lotuta, arrazonamendu logikoan oinarritzen da, astronomiari ekarpen garrantzitsuak eginez eta baita zientziaren Filosofiari ere. Pentsalari eta ikerlari batzuentzat hau izan zitekeen lehen iraultza zientifikoa. Astronomia babilonikoaren teknikak eta metodoak neurri handi batean astronomia klasikoak eta helenistikoak hartu zituzten geroago.

== '''CaldearKaldear astronomia''' ==

CaldeakoKaldeako astronomiak Babiloniar dinastiaren erreinuaren (K.a 626-530) astronomia praktikatuaz gain, seleucida inperioaren eta errege partoen praktikak ere barne hartzen ditu.

CaldeakoKaldeako astronomiaren azken aurkikuntzak seleucida inperiopean (K.a 323-60) izan ziren. K.a. III. mendean astronomoak planeten mugimenduak aurreikusteko kronogramak erabiltzen hasi ziren. Testu hauek aurreko behaketekin alderatzeko balio izan zuten eta horrela errepikapenak detektatzeko. Denbora honetan zehar edo pixka bat beranduago kalkuluko formulak erabiltzen hasi ziren taulak erabili beharrean, honela hurrengo gertakarien datak bilatzeko.

Astronomo caldeokaldear gehienak efemerideak sortzen soilik interesatu ziren, eta ez ikusitako mugimenduen azalpen teorikoak garatzean. Mesopotamiako planeten modeloak enpirikoak ziren eta aritmetikaren bidez tratatzen ziren garai helenistikoan ez bezala. Azken hauek geometria, kosmologia eta filosofia espekulatiboa ere kontutan hartzen zituzten. CaldeoakKaldearrak aritmetikaz gain, kosmogoniaz ere kezkatzen ziren eta baita unibertso primitiboaren natura idealaz ere. Astronomo caldeoenkaldearren aurkikuntza garrantzitsuenen artean, eklipseen zikloak eta saroen zikloak zeuden, behaketa astronomiko zurrunen artean.

Astronomo caldeokaldear garrantzitsuenen artean Naburimannu (K.a VI y III. mendean), Kidinnu (K.a. 340-280), Beroso (K.a. 350-270) eta Sudines (K.a 280-200). Influentzia handia izan zuten astronomo greko batzuengan, besteak beste Niceako Hiparco (K.a 190-120) eta Ptolomeorengan (K.o. 100-170, alejandriako astronomoa).

Seleuciako Seleuco astronomo caldeoakkaldearrak (K.a. 190-130) izarren fenomenoak azaltzeko modelo heliozentrista bat proposatu zuen. Sleuco ezaguna da Plutarco-ren (K.o. 50-120) idatziengatik. Sistema heliozentristaren partaide zen, non lurra bere inguruan biratzen den, eta gainera eguzkiaren inguruan bueltak ematen dituen sinesten zuen. Plutarcoren arabera, Seleucok bere sistemaren erakustaldia ematen zuen, baina gaur egun ez da ezagutzen.

Berriz ere zibilizazio babilonikoa aurkitu zenean, argi geratu zen astronomia grekoak caldeoetatikkaldearretatik ideia asko hartu zituela. Ebidentzia hauetako batzuk Hiparco (K.a. 190-120) eta Ptolomeo (K.o. 100-170) bezalako testuetan agertzen dira.

CaldeoenKaldearren aurkikuntzak, K.a. IV. mendean Alejandro Magnoren persiar inperioaren konkista eta gero iritsi ziren Greziara, hau da, pentsalari babilonio eta grekoak beraien artean ideien elkartrukea posible izan zutenean.

Pentsalari asko ados daude ziklo metonikoa greziarrek eskriba babilonikoei esker zekitela esatean. “Meton” V. mendeko Atenaseko astronomo bat zen, eguzki-izarren egutegi bat proposatu zuena. K.a. IV. mendean Eudoxo de Cnidosek (K.a. 390-337) astro finkoei buruz liburu bat idatzi zuen. Konstelazio batzuei buruz ematen duen deskribapena, zehazki 12 zeinu zodiakoei buruzkoak babilonioen antzekoak dira. Mende bat beranduago, Samoseko Aristarkoak (K.a. 310-230) babilonioek aurkitutako eklipseen zikloak erabili zituen urte baten iraupena zehazteko. Hala ere, grekoen eta caldeoenkaldearren arteko erlazioak suposizioak besterik ez dira.

Ptolomeok (K.o. 100-170) bere Almagestoan esaten duenez, Hiparkok (K.a. 190-120) ilargiaren faseak zuzendu zituen astronomo zaharrenen behaketei erreparatuz. Baina, Ptolomeok Hiparkori ematen dizkion datuak lehendik sistema efemerida babilonikoetan erabiltzen ziren, Sistema B deituak. Hiparkok itxuraz idatzi caldeoetankaldearretan irakurritako eta behatutako datuak baieztatzera soilik mugatu zen.

Agerikoa da bai Hiparkok eta bai Ptolomeok mendeetan egondako eklipseen behaketen lista oso bat zutela. Hauek, seguru asko, caldeoenkaldearren buztinezko taulatxoetatik hartuak izango ziren. Babestutako ereduak K.a. 652tik K.o. 130 urte arte datatuta daude, baina aipatzen diren izarren gertakariak Nabonassar erreinu arte gainditzen dira, Ptolomeok bere egutegia errege honen hasierako urtean hasten duelarik, K.a 747an.