Grekoa: berrikuspenen arteko aldeak

'''DomenikosDoménikos TeotokopulosTheotokópoulos''',<ref name=EIMAEuskaltzaindia185>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43{{EuskaltzArauErref|arau-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdfzk=185|arau-izenb=Errenazimentuko ''Eskolapertsona-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].}}</ref> (—{{lang-gr|Δομήνικος Θεοτοκόπουλος}};— ([[Heraklion]], [[Kreta]], [[1541]] - [[Toledo]], [[Espainia]], [[1614]]), [[gaztelania]]zko '''''GrecoGrekoa'''''<ref name=EIMAEuskaltzaindia185/> («[[grezia]]rra») ezizenaz ezaguna, [[Pizkundea|Pizkunde]] amaierako margolaria izan zen, helduaroko lanetan oso estilo pertsonala garatu zuena. Espainiar margolaritzako maisu handia izan zen, baina haren estilo guztiz berezi, dramatiko eta espresionista ez zuten bere garaikideek inoiz ondo ulertu, modernoegia bide zelako. Horregatik, askoz geroago, [[XX. mendea]]n, lortu du merezi zuen ospea.

GrecoDoménikos Theotokópoulos 1541n jaio zen, [[Heraklion|Candia]] hirian (gaur egun [[Heraklion]]), garai hartan [[Veneziako Errepublika]]ren jabetzakoa zen [[Kreta]] uhartean. 26 urte arte bertan bizi izan zen eta uhartean indarrean zegoen [[Kretar Eskola|post-bizantziar]] estiloan, [[ikono]]ak margotzen hasi zen. [[1563]]ko margolari maisua zen<ref>[http://www.museodelprado.es/enciclopedia/enciclopedia-on-line/voz/greco-el-domenicos-theotocopoulos/. El Greco] Museodelprado.es</ref>

[[1567]]an, veneziar hiritarra izanik, ikasketak [[Venezia]]n egitea erabaki zuen. [[Tiziano]]ren estudioan sartu zen, zeina baitzen une hartan hiriko margolari nagusia. [[Erroma]]n ere izan zen, [[Michelangelo]]ren [[manierismo]]a ikertzen, baina ez da egonaldi horren xehetasunik gorde. GrecokGrekoak [[Italia]]n margotu zituen lanak erabat dira [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] Pizkundeko estiloan eginak. Ez dute bizantziar estiloaren arrastorik, ez bada, agian, gizon helduen aurpegietan, hala adibidez ''Kristo itsua sendatzen'' margolanean (Gemäldegalerie, [[Dresden|Dresde]]). Italiako lanetan hasi zen erakusten GrecoGrekoa erretratu egile gisa zituen dohain handiak, Giulio Clouro eta Vincentio Anastagiren erretratuetan bereziki.

=== GrecoGrekoa eta Toledo ===

[[1577]]. urteko dokumentu batean azaltzen da GrecoGrekoa aurreneko aldiz Espainian, [[Madril]]en lehenbizi eta [[Toledo]]n gero. Espainiara joateko arrazoietako bat [[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.aren]] proiektu handiaren berri izana izan daiteke, alegia, [[El Escorial]]eko San Lorenzo monasterioaren eraikuntza. Bestalde, espainiar elizgizon garrantzitsuak ezagutu zituen Erroman. Haietako bat, Luis de Castilla, GrecorenGrekoaren adiskide mina zen, eta haren anaia batek, Diego Gaztelakoak, egin zion Espainiako lehen agindua.

Harrezkero Toledon bizi izan zen, lanpeturik beti, hiriko eta probintzietako eliza eta komentuetako eskaerak betetzen. Humanista, irakasle eta idazleen adiskide izan zen. Hala, adibidez, [[Luis de Góngora|Luis de Gongora]] poeta handiak soneto bat idatzi zuen bere hilobirako. Izan ere, GrecoGrekoa hil ondoren zerrendatu ziren jabetzek oso gizon jantzia zela ematen dute aditzera, eta [[Pizkundeko humanismo|Pizkundeko humanista]] benetakoa. Ondo ezagutzen zituen klasikoak, eta haiek jatorrizko hizkuntzetan irakurtzeko gauza zen.

GrecorenGrekoaren lehen agindua Toledoko Santo Domingo komentuko elizako aldare nagusirako eta albo aldareetarako margolanak izan ziren ([[1577]]-[[1579]]). Berak egin zuen erretaulen ertzetzako arkitektura diseinua ere, [[Andrea Palladio|Palladio]] veneziarraren estiloan. Aldare nagusiko lana, ''Andre Mariaren Jasokundea'' (Art Institut, [[Chicago]]), estilo berri baten adierazgarri da: teknika, margo eta argi zurien erabilera libreari dagokionez, veneziarra da; baina koloreen indarra eta kontrasteen manipulazioa, disonantea ia, guztiz bereziak dira.

Aldi berean, orijinaltasun harrigarriko beste maisu lan bat sortu zuen, ''El expolio'' (''Kristo bere tunikaz erantzia'', [[1577]]-[[1579]], [[Toledoko Santa Maria Katedrala]]). Lehen planoan konposizioa bertikala eta trinkoa da, erakusteko [[Jesus Nazaretekoa|Jesukristoren]] sufrimendua bere torturatzaileen eskuetan. Espazioa tratatzeko modua manieristena da baina, jendetza adierazteko, buruak lerroka-lerroka elkarren gainean ipintzea, bizantziar teknika da. Bestalde, GrecorenGrekoaren giza irudia luzatzeko joera nabarmenagoa da garai honetan, hala adibidez ''San Sebastianen martirioa'' lanean ([[Palentziako katedrala]]). Joera hori bera ageri da [[Michelangelo]]ren lanetan, [[Tintoretto]] eta [[Paolo Veronese|Veronese]] veneziarrengan eta margolari manierista nagusiengan.

Laburra izan zen, eta ez oso ona, GrecorenGrekoaren harremana Filipe II.aren gortearekin. Erregeak ez zuen onetsi ''San Maurizioren martirioa'' ([[1580]]-[[1582]], [[El Escorial]]) eta GrecorenarenGrekoarenaren ordez beste margolan bat eskatu zuen. SeguraskiSegur aski, ez zen erregearen gustukoa gertatu koloreen erabilera bitxia (hori distiratsuak arropen urdin ilunarekin kontrastean), nahiz eta ikusle modernoarentzat bereziki deigarria den koloreen trataera ausart hori.

Ondorengo lan bat da, ''[[Orgazeko kondearen ehorzketa]]'' ([[1586]], Santo Tomé eliza, [[Toledo]]), aditu guztien arabera, GrecorenGrekoaren maisu lana. Lan honetan, jeinu honen arte harrigarriaren adierazgarri bikainak dira zeruaren ikuskizun naturaz gaindikoa eta erretratuen erakustaldi harrigarria. Izan ere, erabat bereizi zituen GrecokGrekoak hemenhor -bai eta baita beste lanetan ere- zerua eta lurra. Goian, hodei forma erdi abstraktu eta birakarietan ageri da zerua, eta santuak luzeak eta izpiritu modukoak dira. Behean, normala da dena, irudien eskala eta proportzioetan. Ezkerraldean ikusten den mutila GrecorenGrekoaren semea da eta bere sakeleko musuzapian artistaren sinadura eta 1578 data ageri dira, mutilaren jaiotza urtea hain zuzen. Gizonak, [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] arropez jantziak, Toledoko gizarteko kide nagusiak dira dudarik gabe. Inoiz baino argiago ageri da hemen GrecorenGrekoaren konposizioen metodo manierista, ekintza guztiak lehen planoan gertatzen baitira.

Bestalde, eta erretratu gutxi egin bazuen ere, beste espainiar artistek baino hobeto adierazi zuen GrecokGrekoak gaztelar nobleen seriotasun eta dotoretasuna. Ikusgarriak dira ''Eskua bular gainean ageri den zalduna'' ([[Pradoko Museoa|Pradoko museoa]], [[Madril]]), ''Antonio de Covarrubias'' ([[Louvre museoa|Louvre]], [[Paris]]) eta ''Julián Romero y su santo patrono'' ([[Pradoko Museoa|Pradoko museoa]], [[Madril]]), zuri-beltzez eginak, zorrotzak eta zehatzak.

[[1590]]etik aurrera, izugarria izan zen GrecorenGrekoaren produkzioa. Toledo inguruko eliza eta monasterioetarako egindako lanen artean daude ''Familia Santua Magdalenarekin'' eta ''Familia Santua Santa Anarekin''. Zenbait aldiz errepikatu zuen ''Baratzeko otoitza'', non forma bitxien eta kolore distiratsu, hotz, bortxatuen bitartez gauzatzen den naturaz gaindiko mundua. GrecokGrekoak baztertu egin zituen santu nagusi gehienak, eta sarritan errepikatu zuen gai bera: [[Domingo de Guzmán|Santo Domingo]], [[Maria Magdalena]], San Jeronimo kardinala, [[Petri (apostolua)|San Pedro]] negarrez. [[Frantzisko Asiskoa|Asisko San Frantzisko]] zen, nolanahi ere, artistak gehien miresten zuen santua. Hogeita bost bat original gorde dira santu horrenak, ''San Frantzisko eta Leon anaia heriotzaren gaineko meditazioan'', besteak beste.

Azkenaldiko obretan artista urrundu egiten da errealitatetik, eta bere barne munduaren aberastasuna adierazten du. Gorputzak luzatu egiten dira, haragizko pisutasuna galtzen dute, eta gero eta gehiago hartzen dute GrecorenGrekoaren koadroak sarritan argitzen dituzten sugarraren antza. Lerro bertikalen nabarmentzeak gorena jotzen du [[Toledo]]ko San Jose kaperaren dekorazioan ([[1599]]). Han zegoen ''San Martin eta eskalea'' ([[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]]). Koadro horretan, aldi berean ageri dira eskalearen anatomiaren distortsioa eta zaldiaren trataera akademikoa. Argi dago beraz egilea ez zegoela, esan izan den bezala, ez [[astigmatismo]]ak, ez eromenak joa.

Geratu diren hiru paisaietan, argi agertu zuen GrecokGrekoak dramatizatzeko zuen joera, deskribatzekoa baino areago. Toledoko paisaiak, GrecorenGrekoaren eskuetan, ikuskari eta ia [[amesgaizto]] dira. Bereziki interesgarriak dira ''Toledoko ikuspegia'' (GrecorenGrekoaren museoa, [[Toledo]]), zeren konposizioa, bolumen kubiko txikietan oinarriturik egina, [[Paul Cézanne|Cezanneren]] artearen aitzindari gertatzen baita. Are bitxiagoa da ''[[Toledoren ikuspegia eta planoa]]'' ([[1610]]-[[1614|14]], GrecorenGrekoaren museoa, [[Toledo]]): eraikin guztiak zuri distiratsuak dira eta San Joan Bataiatzailearen ospitalea hodei baten gainean ageri da, lehen planoan, artistak berak oihalean esplikatzen duenez, hobeto ikus zedin. Bestalde, plano batean jarri zituen hiriko kaleak.

== GrecorenGrekoaren margolaritza ==

Bere karrera osoan zehar, elikagai izan zituen elementu desberdinak bateratu eta itxuraldatu zituen GrecorenGrekoaren irudimen sortzaileak: Kretako jatorria, Italiako Pizkundearen ekarriak eta Toledoko giroa. [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte ahaztua egon ondoren, [[98ko Belaunaldia]]k berraurkitu zuen Espainian, eta [[Maurice Barrès|Maurice Barresek]] Frantzian (''Greco ou le secret de Tolede'', [[1910]]). Artista bakarti, bitxi eta talentu handikotzat jo zuten. Gaur egungo kritika GrecorenGrekoaren margolaritzaren nondik norakoak asmatzen saiatu da: proportzioen luzatzea [[manierismo|manierista]] guztien ezaugarri komuna da, haina GrecokGrekoak bakarrik -manieristetan azkena eta handiena izan zenak- eman zion beste munduaren irrikaren esanahi [[mistizismo|mistikoa]]. Toledoko giroan loratu zen bereziki GrecorenGrekoaren orijinaltasunoriginaltasun handia. Izan ere, errepertorio ikonografiko zabala, ia osorik erlijiosoa, paisajea eta erretratua izan ezik gai profanoak ia debekatuak dituena, eman zizkion artistari giro hark. Beste edozein margolari baino areago da Greco bere ingurunearen zordun -Venezia, Toledo-, eta ingurune horretan da ulergarri, bertatik hartu baitzituen ereduak eta inspirazioa. Alabaina, bere oihaletan ageri den kanpoko munduaren itxuraldaketa dela-eta, sortzaile bakartua gertatu zen, benetako jarraitzailerik eta ondorengorik gabea. [[Diego Velázquez|Velazquez]] bakarrik, biziki miresenmiresten baitzuen eta GrecoenGrekoaren obrak ikertu baitzituen, har daiteke nolabait ere, bere teknika ''inpresionista'' horren ausardiagatik, GrecorenGrekoaren oinordeko espiritualtzat.

GrecorenGrekoaren margolaritzako heziketa konplexua izan zen, hiru iturri kultural ezberdinetan lortua. GrecorenGrekoaren lehen heziketa [[bizantziar Inperioa|bizantziarra]], haren helduaroan loratu zen estiloko ikuspegi askoren eragilea izan zen. Bigarrena Venezian jaso zuen, Goi Pizkundeko margolarien partetik, bereziki [[Tiziano]]gandik, [[olio-pintura]] eta haren kolore gama ikasiz (GrecokGrekoak bere burua beti [[Veneziako eskola]]ko partaidetzat hartu zuen). Azkenik, [[Erroma]]n egin zuen egonaldiak [[Michelangelo]]ren lana eta manierismoa ezagutzea ahalbidetu zion, eta bere bizi estiloa bihurtu zuen, modu autonomoan interpretaturik.

* [http://dominikostheotokopoulos.webnode.gr/ ElDoménikos GrecoTheotokópoulos]

{{bizialdia|1541eko|1614ko|Greco, ElGrekoa}}