Bakailao: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{taxotaula automatikoa
| name = Bakailaoa
8 ⟶ 7 lerroa:
== Izena ==
Izena [[nederlandera]]ko ''bakeljauw'' hitzetik dator, ''kabeljauw'' hitzaren aldaera.<ref>[http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta?TIPO_BUS=3&LEMA=bacalao ''Bakailao'' sarrera ''Real Academia de la Lengua Española'' webgunean
== Deskribapena ==
Azal marroi-berde leuneko arraina da. Aurpegia bete aho du, eta begi handi biziak. Bizkarrean hiru [[hegats (zoologia)|hegats]] ditu eta isatsaldean bi; beheko [[baraila]] goikoa baino txikiagoa du, eta
== Biologia ==
Nnahiko milika da jate-kontuetan; espezie selektiboa da eta, beraz, ez du denetarik jaten. Bai [[Ternua]]n, bai [[Svalbard]]en [[Mallotus villosus|kapelina]] (''Mallotus villosus'') du elikagai preziatuena; [[anfipodo]]ak eta beste zenbait arrain nahikoa ditu. Haatik, kapelina-eskasia dagoen urteetan ez du inolako arazorik izaten espeziekide txikiagoak jateko. Urte horietan [[kanibalismo]]-tasa handia izaten da.<ref name="elhuyar"></ref>
[[Molusku|Soinberak]], [[oskolduna]]k eta [[sardina]]k jaten ditu. Batzuetan ur azaletik hurbil ibiltzen da eta besteetan sakonera handietan, 300 metrotan edo gehiagotan. Era berean, hegoalderantz ere joaten da, itsasoaren tenperatura aldatzen denean. Bakailao emeak arrautza asko erruten ditu, bost milioi ere bota ditzake urte betean; arrautzak uretan gelditzen dira eta hortxe ernaltzen dituzte bakailao arrek. Bi asteren buruan jaio ohi dira umeak eta hauek itsaslaster batera joaten dira, harik eta zentimetro pare bat hazi eta bere kabuz bizitzeko gai diren arte. '▼
▲
== Banaketa ==
Bakailaoa oso arrunta da Ipar Atlantikoaren bi aldetan, [[Kanada]]ko hegoaldetik hasi eta [[San Laurendi golkoa|San Laurendi golkotik]] eta [[Ternua]]tik gora [[Groenlandia]]raino, eta hortik ekialderantz [[Islandia]], [[Ipar Itsasoa]], [[Norvegia]] eta [[Svalbard]] uharteraino. 0-400 metroko sakonean bizi da, eta ur hotza du gustuko (2-5 ºC).<ref name="elhuyar"></ref>
== Bakailao arrantzaren historia ==
Historialari batzuen ustez, bakailao-arrantzaren lehen arrastoak [[1000]]. urtekoak dira, garai haietan [[bikingo]]ek arrantzatzen baitzuten [[Eskandinavia]]ko kostaldean. Luzaro gabe, euskal arrantzaleak [[Bizkaiko golkoa]] utzi eta Europako uretan barneratu ziren bakailaoari jarraituz, [[Kantauri itsasoa]]n ez baitzen bakailaorik, arrantzatu ahal izateko kopuruetan behintzat. Nahiz eta bakailao-arrantzan aitzindari ez izan, autore batzuen aburuz, beraiek garatu zuten arrain hori gazitzeko teknika eta honek, ustekabean, abantaila ugari eragin zuen. Batetik, arraina luzaroan hondatu gabe irautea ahalbidetu zuen eta, horrela, bidaia luzeetako elikagai aproposa bihurtu zen. Era horretan, euskal ontziak Ipar Atlantikoko ur hotzetan arrantzagune berriak bilatzeari ekin zioten. Bestalde, espainiar zein atzerri merkatura hedatzeko aukera eskaini zuen. [[Kristautasun]]ak ere bultzatu zuen bakailao gazituaren garrantzia; [[garizuma]]n ostiraletan haragia jateko debekuak bakailaoa bihurtu baitzuen dieta betetzeko osagarririk nagusiena.<ref name="elhuyar"></ref>
Ezin ahaztu [[Euskal Herriko baleazaleak|balearen arrantzak]] eta bakailaoak duten lotura. Balea arrantza urrutiko eremuetara hedatzea epe luzean hondatuko ez zen elikagaiak ahalbidetu zuen, bakailao gazituak alegia. Honela, baleei jarraituz, gero eta urrunago abiatu ziren lur eta inguru ezezagunak aurkituz, [[Labrador]] eta [[Ternua]] hain zuzen ere. Baleak ur hotz horietara jan bila bertaratzen ziren uda-partean, eta horien atzetik euskal arrantzaleak. Bertan lehorreko kanpamentuetan ematen zuten uda balea-arrantzan. Balea-ugaritasunaz gain, bakailaoa ere oso ugaria zela konturatu ziren eta azken hau arrantzatzeari ekin zioten.<ref name="elhuyar"></ref>
Gisa horretan, ternuar bihurtu ziren euskaldunak. Gerora, bi herrien arteko erlazioa estua izan da eta Ternuan oraindik ugariak diren euskal toponimoak hori gogorarazten digute. Adibide gisa, bertako hiriburuaren izena [[Saint John's (Ternua eta Labrador)|Saint Johns]] dela aipatu, Euskal Herriko arrantzaleak bertaratu zirenean [[Donibane Lohitzune|Donibaneko]] portuaren sarrera ekarri zielako gogora. Adibide-zerrenda mardul horretan, Portutxo edo Port Basque herrien eta Aingura charra (zaharra) izenak ere aurki ditzakegu.<ref name="elhuyar"></ref>
Ternuako bakailaoaren ugaritasun-hotsak ziztu bizian zabaldu ziren Euskal Herriko eta Europako arrantzaleen artean; konturatu orduko arrantzale gehienak bertara joateko planak egiten ari ziren. Ordutik, Ternuako inguruetan bakailao-arrantza arras garrantzitsua izan zen euskal arrantzaleentzat. Hasiera batean, [[XVI. mendea|XVI.]] eta [[XVII. mende]]etan, arrantza itsasontzi handien itzalpean ziren txalupa txikiek burutzen zuten, [[amu]]ak eta [[tretza]]k erabiliz. Itsasontzi handia kostaldean ainguratuta geratzen zen bitartean, txalupa txikiak bakailaoa arrantzatzera abiatzen ziren eta ,lehorrean gazitu ondoren, arrantzontzi handian pilatzen zuten harrapaketa. Gerora, [[XVIII. mende]]an, [[arraste]]-ontzi handiak izan ziren hondoko arraste-sareak erabiliz bakailaoaren arrantza burutu zutenak. [[XX. mende]]tik aurrera, berriz, bakailao-arrantza bi ontziren artean burutzen zen arraste-arrantzara aldatu zen, bikoteko arraste-arrantza, eta gaur egun oraindik horrela egiten da.<ref name="elhuyar"></ref>
[[XX. mende]]an, [[1950]]-[[1985]] bitartean, [[Pasaia]]ko portuak bere urrezko garaia ezagutu zuen. Horren eragilea, batik bat, bakailaoaren arrantza izan zen. Garai haietan bikote anitz ziren Pasaiako portuan kabitu ezinik eta orduko bakailao-enpresa handiek, PYSBE esaterako, kontrolatzen zuten bakailao-merkatua. Normalean bi bidaia egiten ziren, bat urte-hasieratik uda arte eta bestea uda-partetik gabonak arte. Betiere lur horietako eguzki gabeko negua euren baitan pairatzen zuten: gau amaigabeak, hotz jasan ezina, izotz eta elur bukaezinak. Zoritxarrez, garai haiek urrun geratu dira eta ordutik hona bakailao-harrapaketak eta, bide batez bakailao-ontzien kopuruak, nabarmen egin du behera.<ref name="elhuyar"></ref>
== Arrantzaguneak ==
=== Ipar-mendebaldeko Atlantikoko bakailaoa ===
Egun Ternuako bakailao-harrapaketak hutsaren hurrengo dira. 1977. urtean 200 itsas miliako Kanadako Arrantza Eskualdearen legea ezartzean gertatu zen lehenbiziko beherakada. Ordura arte denen arrantza-leku zena, kanadar bihurtu zen eta bakailao-ontzientzat ehunka urtetan zehar arrantzan ibili ziren kalak itxirik geratu ziren egun batetik bestera. Ordura arte [[Kanada]]n (Kala Handian batik bat) ziharduen flotak egoera berriari aurre egiteko Kala Handia baino askoz eskualde murritzagoan aurkitu zuen irtenbide bakarra. Eremu txikiagoan arrantzatzearen begi-bistako emaitza arrantza-baliabideen murrizketa izan zen eta, ondorioz, hainbat eta hainbat bikoterentzat Ternuako haizeak eraman zuen ordura arte arrantzak eskaintzen zuen errentagarritasuna. Nahiz eta arrazoi horregatik ontzi asko desagertu, oraindik 200 miliatik kanpo arrantzatzen zuten zenbait bikote mantendu ziren.<ref name="elhuyar"></ref>
200 miliako legea ezarri ondoren, eta harrigarria badirudi ere, hamabost urteren buruan, Ternuako bakailao-arrantzaren baliabide guztien gainbehera ikusgarria gertatu zen: 600.000 tona arrantzatzetik harrapaketak hutsaren hurrengo izatera pasatu ziren. Hasiera batean ez bezala, egun aho batez onartua dago hainbat faktoreren elkarrekintzak eragin zuela gainbehera:<ref name="elhuyar"></ref>
* Zenbaiten aburuz, arrazoi nagusia gehiegizko ustiaketa izan zen. Nahiz eta kanadarrek behin eta berriz euskal, espainiar eta portugaldar flotari egotzi izan errua, hobena bertan arrantzatzen zuten ontzi guztiei dagokie, kanadarrak barne. Halaber, kanadako iritzi publikoak errua beren zientzialariek bakailao-populazioaren ebaluaketan egindako hutsegiteari ere leporatu zion. Bi gertaera horiek mamitu zuten altxor preziatuaren gainbehera. Garai haietan, Ternuako-bakailao populazioak osasun ona zuela eta, harrapaketek populazioarengan ez zutela efektu negatiborik izanen pentsatzen zen; gainera, urte haietan ez zuten kontuan izan arrantzaleek deklaratutakoa baino askoz ere arrain gehiago lehorreratzen zenik eta izugarrizko TAC-ak (Total Allowable Catch: Baimendutako Harrapaketak Guztira) ezarri ziren bakailao-populazioaren gainbehera susmatu gabe. Horrela, adituen txostenetan bakailaoaren egoera kezkagarri bihurtu zenean, beranduegi zen eta ez zegoen atzera pausorik.
* Inguruko uren etengabeko hoztea dela medio, bertako ura arrantza-leku oparoa zenean baino zenbait zentigradu hotzagoa da gaur egun. Uraren hozte horrek bakailao eta antzeko espezien beherakada eragin du (tenperatura epelagoak dituzte gustuko) eta beste espezie artiko-borealen gorakada. Baina, zergatik gertatu da hori? Batetik, bakailaoa errute-garaian ez da elikatzen eta aurreko urtean bildutako erreserbetatik hornitzen da; errute-sasoia amaitzean oso egoera ahulean, une kritikoan, egoten da. Errute-garaia pasatu eta berehala, galdutako erreserbak berreskuratzeko etengabe jaten hasten da. Hainbat ikerketek garai kritiko horretan uren tenperatura hotzak hilkortasun handia eragin dezakeela ondorioztatu dute.
* Halaber, tenperatura hotzen eraginez bakailaoaren errute-garaia laburtzeaz gain, arrainek arrautza gutxiago erruten dute eta, ondorioz, hurrengo belaunaldiak arrakastatsuak izateko aukera txikiagoa da. Era berean, bakailao-populazioak neurriz kanpoko ustiaketaren aurrean emandako erantzun bat heldutasunera adin gazteagoan iristea izan da. Efektu hori populazioa berreskuratzeko baliagarri izan zitekeela uste izan bazen ere, guztiz frogatua dago ale gazteek ekoitzitako belaunaldien biziraupena txikiagoa dela, lehen aldiz errutean uretara botatako arrautza-kopurua eta berauen kalitatea askoz kaskarragoa baita.
* Beste ikerketa batzuek [[itsas txakur]]rek kontsumitzen duten bakailao-kopurua ikusgarria dela frogatu dute; horien menpe urtero 250 mila tona inguru bakailao hiltzen dira. Azken urteotan, gainera, bakailao osoak jateaz gain, zenbaitetan, itsas txakurrek bakailao handiak erasotzen dituzte beren [[gibel]]a bakarrik janaz; horrek bakailao-kopuru handiagoaren heriotza dakar.
Bakailao-populazioaren beherakada ikusgarri hori ikusirik, Ipar-mendebaldeko Atlantikoko Arrantza Elkarteak (NAFO: Northwest Atlantic Fisheries Organization) bakailaoaren arrantza debekatu zuen 1992an, eta ordutik debekuak bere horretan segitzen du. Oraindik bertako populazioen indarberritzea ez da sumatu. Dirudienez, uraren tenperatura igotzen ari da eta, horrek lagun dezake bakailao-populazioa leheneratzen.<ref name="elhuyar"></ref>
=== Ipar-ekialdeko Atlantikoko bakailaoa ===
Historikoki Ternuako bakailaoaren arrantzan jarduten zuten ontziak, noizean behin, arrantza eskasak zirenean batik bat, Atlantikoko sortalderantz abiatzen ziren arrantza oparoagoen bila. Horrela, euskal bakailao-ontziek eskubide historikoak lortu zituzten Norvegia iparraldean dagoen [[Svalbard]]eko arrantzagunean. Nahiz eta Svalbard Norvegiaren 200 miliatatik kanpo izan, bertako kontrola Norvegiak eta [[Errusia]]k dute. Ternuan ez bezala, Svalbard-eko bakailao-populazioak osasun ona du eta azken urteotako harrapaketak maximo historikoaren pareko dira (754.131 tona inguru harrapatu ziren)<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=http://standardgraphs.ices.dk/stockList.aspx?error=An%20error%20has%20occurred |izenburua=ICES Stock Database Disclaimer |argitaletxea= standardgraphs.ices.dk |sartze-data=2018-2-14}}</ref>. Bertan egiten den arrantzaren zati txiki bat euskal ontziek burutzen dute eta urtero uda-partean Svalbard aldera abiatzen dira beraiei dagokien arrain-kopurua harrapatzera. Normalean itsasoratzeak dagokien kupoa arrantzatu arte luzatzen dira eta gutxi gorabehera, nahiz eta urtetik urtera aldatu, hiruzpalau hilabetetan bueltatzen dira.<ref name="elhuyar"></ref>
==
[[Sukaldaritza]]n, oso plater ohikoa eta tradizionala da [[Euskal Herria]]n. Aipagarriak dira, besteak beste, [[bakailao pil-pilean]], [[bakailao ajoarriero]] eta [[bakailaoa bizkaitar erara]]. Hemendik kanpo, [[Portugal]]en ere guztiz gustukoa dute.
== Erreferentziak ==
| |||