Ameriketako Estatu Batuak: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Etiketa: Desegin |
|||
136. lerroa:
Gerra zibilari eta indiar nazioekiko liskarrei esker, herrialdeak barne batasun handia lortu zuen eta kolonizazioaz gero amerikar muga izandako lurraldeak menderatu zituen. Horrela jarri ziren zabalkunde berrirako oinarriak. [[1867]]an [[Alaska]]ko lurraldea erosi zioten Errusiari. [[1890]]eko [[Wounded Kneeko sarraskia]] izan zen indiarren aurkako azken liskar armatu handia. [[1893]]an, estatu kolpe batek [[Hawaiiko Erresuma]]ko monarkia eraitsi zuen; bost urte geroago, AEBek uhartedia beretu zuten. [[Espainia-Estatu Batuak Gerra|Espainiaren aurkako gerra]] irabazirik, [[Filipinak]], [[Guam]] eta [[Puerto Rico]] anexionatu zituzten [[1898]]an.<ref>{{erreferentzia |url=https://history.state.gov/milestones/1866-1898/spanish-american-war |izenburua=The Spanish-American War, 1898 |argitaletxea=history.state.gov |sartze-data=2018-2-2}}</ref>
Urte haietan europarrek oldeka emigratu zuten Ipar Ameriketako hirietara, garai hartako hiririk jendetsuenetara, eta lurraldea oso bizkor urbanizatu zen. Emigrazioa eta urbanizazioa, ordea, ekonomia hazkundeari esker gertatu ziren, nagusiki. Estatu Batuek nekazaritza modernoa eta baliabide natural ugari zituzten, garraio sistema bikaina zen eta, batez ere, garrantzi handiko aurreramendua izan zuen bertako industriak, [[Cornelius Vanderbilt]], [[John D. Rockefeller]] eta [[Andrew Carnegie]] bezalako magnateen eskutik. Bankuek ere pisu handia hartu zuten. [[Thomas Alva Edison|Edison]] eta [[Nikola Tesla|Teslari]] esker, argindarra herrialdeko bazter guztietara zabaldu zen, eta [[Henry Ford]]ek automobilgintza irauli zuen. Hori guztia zela-eta, Estatu Batuetako ekonomia munduko aberatsena zen [[1918]]rako.<ref name="Nazio2"></ref>
=== XX. mendea ===
{{sakontzeko|Ameriketako Estatu Batuetako historia (1918-1945)|Ameriketako Estatu Batuetako historia (1945-1964)}}
[[Lehen Mundu Gerra]] hasi zelarik neutral iraun bazuten ere, [[1917]]an gerran sartu ziren [[Lehen Mundu Gerrako Aliatuak|Aliatuen]] alde. Gerra osteko [[Parisko Bake Biltzarra (1919)|Parisko Bake Biltzarrean]], [[Woodrow Wilson]] presidentea nabarmendu zen, Estatu Batuak herrialde ahaltsua zirela erakutsiz. [[1920ko hamarkada]]n, industria handi eta kontsumo izugarrian oinarrituriko oparoaldia bizi izan zuen herrialdeak. Gizartean, ordea, erreakzio kontserbadore eta nazionalista gertatu zen eta, aldi berean, astialdiko kultura berria ([[jazz]]a, zinema eta kirolak) sortu zen; politikari dagokionez, joera kontserbadorea izan zen nagusi.<ref name="Nazio3">{{erreferentzia |url=http://www.euskara.euskadi.eus/r59-luredir/es/contenidos/articulo/c1505/eu_d1505028/1505028.html |izenburua=Ameriketako Estatu Batuak Europako bi gerren artean (1919-1945) |argitaletxea=''Lur entziklopedia tematikoa'', CC-BY 3.0 lizentzia, euskara.euskadi.eus |sartze-data=2018-1-23}}</ref>
Mundu hark [[1929ko kraxa]] eta [[Depresio Handia]]rekin jo zuen hondoa. [[1932]]ko hauteskundeak irabazirik, [[Franklin Delano Roosevelt]]ek [[New Deal]] delakoa abiarazi zuen, herri guztia lanean jarriz eta erakundeen baliabide guztiak erabiliz Estatu Batuetako ekonomia eta gizartea berpizteko; lan horri esker lortu zuen herrialdeak [[Bigarren Mundu Gerra]]n demokrazien aitzindari izatea.<ref name="Nazio3"></ref> Gerran 400.000 estatubatuar soldadu hil baziren ere,<ref>{{erreferentzia |url=https://fas.org/sgp/crs/natsec/RL32492.pdf |izenburua= American War and Military Operations Casualties: Lists and Statistics |argitaletxea=Congressional Research Service, fas.org |abizena=Leland |izena=Anne |abizena2=Oboroceanu |izena2=Mari–Jana | sartze-data=2018-2-2}}</ref> herrialdearen indar ekonomiko eta militarra handitu zen. [[Bretton Woodseko batzarra|Bretton Woods]] eta [[Jaltako Batzarra|Jaltako]] batzarretan, Estatu Batuek beren onurarako baliatu zuten garaipena. [[1945]]eko abuztuaren 6an eta 9an, [[Hiroshima eta Nagasakiko bonbardaketa nuklearrak|lehenbiziko bonba nuklearrak]] jaurti zituzten [[Japonia]]ko [[Hiroshima]] eta [[Nagasaki]] hirietan; 150.000 lagun baino gehiago hil ziren bonbardaketetan.<ref>{{erreferentzia |url=http://zientzia.eus/artikuluak/fisika-nuklearretik-energia-nuklearrera-eta-bonba-/ |izenburua=Fisika nuklearretik energia nuklearrera eta bonba atomikora |argitaletxea=zientzia.eus |abizena=Mendiburu |izena=Joana | sartze-data=2018-2-2}}</ref> Japonia irailaren 2an errenditu zen.
Bigarren Mundu Gerraren ondotik, Estatu Batuak eta [[Sobietar Batasuna]] izan ziren munduko bi superpotentziak. Elkarren kontrako bi eredu ziren, gizate, politika eta ekonomian, [[kapitalismo|kapitalista]] bata, eta [[komunismo|komunista]] bestea. [[Franklin Delano Roosevelt|Roosvelten]] desioa, demokrazia politikoa, merkataritza askatasuna eta nazioarteko lankidetza landuz, mundua berritik antolatzekoa, [[Stalin]]en pragmatismoaren aurrez aurre zegoen, haren interes nagusia errusiar lurraldea zabaltzea eta [[Ekialdeko Europa]] menderatzea baitzen.<ref name="Nazio4">{{erreferentzia |url=http://www.euskara.euskadi.eus/r59-luredir/es/contenidos/articulo/c1505/eu_d1505037/1505037.html |izenburua=Bigarren Mundu Gerraren ondorioak |argitaletxea=''Lur entziklopedia tematikoa'', CC-BY 3.0 lizentzia, euskara.euskadi.eus |sartze-data=2018-1-23}}</ref> Bi superpotentzien arteko tentsio egoerari [[Gerra Hotza]] izena eman zitzaion. Mundua bi bloketan banatu zen, eta Estatu Batuek bloke kapitalistaren buruzagitza eta defentsa hartu zuten beren gain. [[Marshall Plana]]ren eta [[NATO]]ren bidez bideratu zuten [[Mendebaldeko Europa]]rako laguntza; bien bitartean, histeria antikomunista ([[macarthismo]]a) piztu zen beren lurraldean.
Gerra Barne egoerari dagokionez, ekonomia eta biztanleria hazi ziren. [[Afro-amerikarren eskubide zibilen aldeko mugimendua (1955-1968)|Eskubide zibilen aldeko mugimenduak]] indarkeriarik gabeko protesta ekintzak erabili zituen [[afro-amerikar]]rek jasaten zuten diskriminazioaren aurka; [[Rosa Parks]] eta [[Martin Luther King]] izan ziren mugimendu horretako buruzagi nagusiak. [[John F. Kennedyren hilketa]]ren ondoren, [[Lyndon B. Johnson]]en agintaldian onartu ziren eta Eskubide Zibilen Legea ([[1964]]) eta [[1965eko Boto Eskubide Legea|Boto Eskubide Legea]] ([[1965]]). [[1960ko hamarkada|1960ko]] eta [[1970eko hamarkada|1970eko hamarkadetan]] indar handia hartu zuen [[kontrakultura]]k, nazionalismo beltzak, Vietnamgo Gerraren aurkako protestek eta [[sexu iraultza]]k bultzaturik.
=== Azken urteak ===
Gerra Hotza 1991ean amaitu zen, Sobietar Batasuna desegin ondoren. Hala ere, Estatu Batuek gerra-ekonomia bat izaten jarraitu dute, arlo horri zeharka edo zuzenean lotutako korporazioak nagusi baitira bertan, baita gobernu federalaren urteko aurrekontuaren ia erdia.
[[2001]]. urtean, gerraz kanpoko herrigune batean [[historia]]n izandako [[2001eko irailaren 11ko atentatuak|erasorik handiena]] gertatu zen (2001 irailaren 11ko erasoak). Ustez, [[Al Kaida]]k zenbait hegazkin bahitu zituen barruan bidaiariak zihoazela, eta [[World Trade Center|Dorre Bikien]] aurka egin zuten talka: 3.000 hildakotik gora izan ziren. Erasoa arrazoi hartuta, AEBek [[Afganistango gerra (2001-egun)|Afganistango Gerra]] justifikatu zuten, "[[terrorismoaren aurkako gerra]]" hasiz. Aldi berean, [[Irakeko Gerra|Irak]] ere inbaditu zuten eta [[Patriot Act]] terrorismoaren aurkako lege ospetsua aurrera atera zuen [[George W. Bush]] orduko presidentearen [[Etxe Zuria|administrazioak]].
| |||