Rifeko Errepublika: berrikuspenen arteko aldeak

| hizkuntza=[[Riferarifera]]

'''Rifeko Errepublika''' [[1921]]<nowiki/>etik [[1926]]<nowiki/>ra iraun zuen [[estatu burujabe]] bat izan zen. [[Kolonialismo|Kolonialismoari]]ari aurre egiteko sortua, egitura modernoa zuen, eta haren antolakuntza gerokogeroztik nazioeredu askapenizan mugimenduda etanazio errepublikaaskapeneko islamiarmugimendu askorentzat ereduaeta izanislamiar daerrepublika askorentzat.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://gomara.wordpress.com/2007/11/30/abdelkrim-el-khatabi/|izenburua=Abdelkrim el Khatabi|sartze-data=2018-I-I|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=Jon Kepa|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>

VII gizaldiaren amaieran Flavia / Rusadir hirian (gaurko [[Melilla]]) borrokak izan ziren bertako biztanleen eta ekialdetik zetozen [[arabiar]] inbaditzaileen artean; indigenek ez zuten [[Islam|islama]] onartu, harik eta [[696]] urtean arabiarrak Melillaz jabetu ziren arte. Hurrengo mendeetan [[Rif]] eskualdean inguruko geopolitikaren eragina igarriko zen: [[kalifatokalifa-herri]] desberdinakak, [[taifa]] erresumak, [[Iberiar penintsula|Iberiar Penintsularen]]ren konkista/berkonkista prozesua, [[Iparraldeko Afrika|Ipar Afrikako]] [[amazigh]] iraultza, [[Bikingo|bikingoen]] espedizio eta sarraskiak... [[XI. mendea|XI gizaldira]] arte, behin baino gehiagotan, Rif eskualdeak egitura politiko independientea izan zuen Temsamman edo Nekor hirien inguruan.<ref>{{Cite web|url=http://www.casademelilla.es/index.php?option=com_content&view=article&id=117%3Amelilla-su-entorno-e-historia-1&Itemid=95&lang=es&limitstart=10|izenburua=Melilla, su entorno y hechos que incidieron en su historia. XII. La invasión árabe|sartze-data=2018-I-1|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=Rodríguez Marín|izena=José|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>

[[XV. mendea|XV. gizaldigizaldiaren]] amaieran, Rif inguruan ez zegoen egitura politiko bateraturik: indigenen tribu eta kabila sakabanatuetazsakabanatuez gain, [[Portugal|Portugalen]]en eta [[Espainia|Espainiaren]]ren menpeko hiri batzuk zeuden ([[Ceuta]], [[Tanger]], [[Asilah]], Melilla).<ref>{{Cite web|url=http://www.casademelilla.es/index.php?option=com_content&view=article&id=117%3Amelilla-su-entorno-e-historia-1&Itemid=95&lang=es&limitstart=12|izenburua=Melilla, su entorno y hechos que incidieron en su historia. XIV. África septentrional o mediterránea, siglos XIII al XV.|sartze-data=2018-I-1|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=Rodríguez Marín|izena=José|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>

[[XX. mendea|XX gizaldira]] arte, [[Maroko|Marokoko]] [[Sultan|sultanaksultan]]ak RifarenRifen gaineko aginte erlijiosoa izan zuen, baina ez politikoa; hau da, eskualdea estatuaren kontroletik kanpo zegoen, eta honen kontura gatazkak ugariak ziren. Rifen [[Berbere|berbereak]] ziren nagusi, eta agintea ez zegoen zentralizaturik, baizik eta tribu edo talde txikietan sakabanaturik. Egitura hauek asanblearioak izaten ziren, eta buruzagiak urtero aukeratu ohi zituzten. Triburik indartsuena Ait Urriagel izenekoa izan zen, [[Ajdir]] hiriaren inguruan; bertako kidea zen Rifeko Errepublika aldarrikatuko zuen [[Abd el Krim|Abd el Krim el Khatabi]].<ref name=":0" />

Abd el Krim el Khatabi buruzagi indartsu baten semea zen. Zuzenbide ikasketak burutu zituen [[Fez|Fezen]]en eta [[Salamancako Unibertsitatea|Salamancan]]n, eta Melillako administrazio espainiarrarekin harreman ona zuen: itzultzaile gisa aritzen zen "Tropa eta Arazo Indigenen Bulego Zentralean ({{lang-es|Oficina Central de Tropas y Asuntos Indígenas" delakoan}}); "''El Telegrama del Rif"'' egunkarian ere kazetari aritu zen. Oraindik gazte zela, [[kadi]] izendatu zuten (epaile islamikoa) eta, 32 urterekin, kadien buru bihurtu zen. [[1915]]<nowiki/>ean, alemaniarrekin kolaboratzen zuelakoan, ikerketa bat egin zioten eta kolonialismoaren aurkako bere jarrera agerian geratu zen; epaiketan errugabe atera bazen ere, urtebeteko kartzelaldia jasan zuen. [[1916]]<nowiki/>an libre geratzean, bere lurraldera erretiratu zan  eta borroka antikolonialistarako prestatzen hasi zen.<ref name=":0" />

Annualgo garaipenaren ostean, Abd el Krimek Rifeko Errepublika aldarrikatu zuen, tribuen konfederazio egiturarekin. Errepublika Rifeko Gerrarekin batera garatu zen, gatazka hau [[1926]]<nowiki/>ra arte mantendu baitzen: riftarrak [[gerrilla]] tipoko borrokan, eta [[armada]] espainiarra bere gotorlekuetatik erasoz, besteak beste [[Gerra kimiko|gerra kimikoarekin]].<ref>{{Cite news|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1897/002/001/2017-07-21/rifeko_amazigak_ezin_isilarazi.htm|abizena=Berasain Tristan|izena=Kristina|izenburua=Rifeko amazigak ezin isilarazi|data=2017-VII-21|egunkaria=Berria|formatoa=|hizkuntza=|sartze-data=2018-I-1}}</ref>

Bere garaian deigarriak izan ziren Rifeko Errepublikako ezaugarri berritzaileak: gobernuko kideak orokorrean gazteak ziren, eleanitzakeleaniztunak, eta goi mailako ikasketak zituzten. Abd el Krim gobernuaren [[emir]] edo lehendakari izendatua izan zen ([[sultan]] izendapenari uko egin zion); 40 artikulutako [[Konstituzio|Konstituzioa]] sortu zuten; harreman diplomatikoak abiatu zituzten inguruko herrialdeekin eta [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundearekin]]; 80 kidetako legebiltzarra zuen, hilean behin Ajdirren biltzen zena; ogasuna eta zerga bilketa antolatu ziren; baita indar armatuak ere; [[Xaria|lege islamikoa]] eguneratu zen, arkaismoak kenduz (mendeku eskubidea, mutilazioak...); hezkuntza bultzatu zuten... Beste aldean, osasun arloan antolatzeko eta laguntza jasotzeko arazoak izan zituzten, Espainiak eta Frantziak jarritako oztopoen eraginez.<ref>{{Cite web|url=https://www.lamarea.com/2014/09/25/la-republica-del-rif-y-las-reformas-sociales/|izenburua=La república del Rif y las reformas sociales|sartze-data=2018-I-1|egunkaria=|aldizkaria=La Marea|abizena=El Farisi|izena=Said|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.publico.es/actualidad/abd-krim-lucho-espana-forzado.html|abizena=EFE|izena=|izenburua=Abd El Krim luchó contra España "forzado por las circunstancias"|data=2009-XII-9|egunkaria=Publico|formatoa=|hizkuntza=|sartze-data=2018-I-1}}</ref>

Rifeko Errepublikak babes handia lortu zuen nazioartean (mundu arabiarrak, [[Europa|Europako]] hainbat alderdik, Espainiako oposizioak, [[Mohandas Karamchand Gandhi|Gandhik]]... elkartasuna erakutsi zioten). HalereHala ere, ez zuen beste estatuen errekonozimenturikerrekonozimendurik lortu; artean, nazioartean indar kolonialek pisu gehiegi zuten, eta Rifeko esperientziak bere boterea arriskuan jar zezakeen.<ref name=":0" />

Europako herrialde gehienek ez zuten begi onez hartu Rifeko Errepublika, espainiar eta frantziar indarrak Rifetik eta Marokotik kanporatzea aldarrikatzen zuenez. Europako indar aliatuek bat egin zuten, eta [[1925]]<nowiki/>eko irailaren 8an [[Al-Hoceima|Al-Hoceiman]] [[Al-Hoceimako lehorreratzea|lehorreratu]] ziren, [[Miguel Primo de Rivera]] generalarenjeneralaren agindupean; [[1926]]<nowiki/>rako Rifeko Errepublika garaitua izan zen, eta Abd el Krim armada frantsesari errenditu zitzaion; [[Madagaskar|Madagaskarrera]]rera [[Deportazio|deportatu]] zuten, eta gero [[Egipto|Egipton]]n [[errefuxiatu]] zen; bertanhan hil zen [[1963]]<nowiki/>an.<ref name=":0" />