Ukraina: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
77. lerroa:
=== Kieven Urrezko Aroa (800–1349) ===
[[Fitxategi:Kievan Rus en.jpg|thumb|right|250px|[[Kieveko Rusa]]ren mapa, XI. mendean. Urrezko Aroan Kieveko Rusaren zabalerak egungo Ukrainaz aparte, Errusia eta Bielorrusiako hainbat alde ere bere zituen.]]
[[X. mendea|X]]-[[XI. mende]]etan, [[Europa]]ko alde honetan estatu berri baten sorrera eta hedapena gauzatu zen; Kieveko Rusa izan zen eta, historialari askoren arabera, sasoi hartan mamitu zen ukrainarren nazio-identitatea<ref>{{erreferentzia |url = http://www.bartleby.com/65/ki/KievanRu.html |artikulua = Kievan Rus |entziklopedia = The Columbia Encyclopedia|argitaletxea =bartleby.com}}</ref>. Hiriburua [[Kiev]] zen eta, testu zaharrei jaramon egiten badiegu, sortzaileak [[eskandinavia]]r jatorrikoak ziren, [[barego]]ak hain zuzen ere, egun [[Suedia]] eta [[Danimarka]] diren lurraldeetako aspaldiko biztanleetako batzuk. Denborak aurrera egin ahala, bertako eslaviarrekin bat egin zuten, eta asimilatutako jende-multzo hau izan zen [[Rurik]] printzearen dinastiaren abiapuntu, Rusaren aurrenekoa. Kieveko Rusa hainbat printzerrik osatu zuten, Kievekoa gailen zelarik, eta Ruriken ondorengo asko berori kontrolatze aldera sator-lan, azpijoko eta borroka etengabean aritu ziren.
Kieveko Urrezko Aroak [[Vladimir I.a Kievekoa|Vladimir Handiaren]] agintaldia du abiagune ([[980]]-[[1015]]) eta estatuaren buru zela [[Bizantzio]]tik zetorren [[kristautasun]]ari men egin zion. Haren semeak, [[Jaroslav I.a Kievekoa|Jaroslav Jakintsuak]], Kieveko Rusaren aldi bizienari eta garrantsitzuenari ekin zion, bai kulturaren alorrean, bai politikarenean. Gerora deuseztatzea dator, estatuaren zatikatzea. Kieveko Rusa ostera ere berpiztu zen, [[Vladimir II.a Monomako|Vladimir Monomakoren]] ([[1113]]-[[1125]]) eta haren seme [[Mstislav I.a Kievekoa|Mstislaven]] agintaldietan ([[1125]]-[[1132]]). Baina hurbil eta atezuan zebiltzan [[Mongolen Inperioa|mongolak]], zeintzuek [[1240]]an Kiev erabat suntsitu baitzuten<ref>{{erreferentzia |url = https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html |izenburua = The Destruction of Kiev
=== Kanpoko herrialdeen menpe (1349-1914) ===
[[Fitxategi:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|right|250px|Mongolen inbasioen ondoren
Mongolek hankaz gora jarritako Rusaren deuseztatzeak printzerri biren nagusitasun aldiari eman zion bide: [[
▲[[Fitxategi:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|right|Mongolen inbasioen ondoren Ukraina kanpoko herrien zuzendaritzapean bizi izan zen. XIV. mendetik XVII.era [[Lituania]] eta [[Polonia]]ren menpe. Batzuen zein besteen eraginpide handiago edo txikiagoa denbora tarte horretan partekatua izan zen.]]
▲[[Lublin]]eko batasunaren ondoren ([[1569]]), [[Polonia]]ko erresumak gero eta eragin handiagoa zuen Ukrainako lurraldeetan; aldi berean katolizismoaren sarbidea sakonagoa izan zen, goiko estamentuetakoek horretarako aukera eman ziotelako. Herri xehea, berriz, [[kosako]]ei begira jarri zen, ortodoxiari estu eusten ziotelako. XVII. mendearen erdi aldean kosakoen eraginpeko sasi-estatua sortu zen [[Dnieper]] ibaiaren ertzetan, Ukrainako erdi-hegoaldean. [[Zaporijiako kosakoak]] ziren, eta poloniarren estatuari honako eskabideak egin zizkioten: errepresentazio politikoa izatea Poloniako erresuman eta ortodoxia onartzea. Ez zuten halakorik lortu eta, ondorioz, [[Errusia]]ko monarkiaren laguntza bilatzen hasi ziren. 1648an [[Bohdan Khmelnytsky]]k poloniarren aurkako matxinada gidatu zuen, [[Khmelnytskyren matxinada]] izan zena alegia, 1654ra arte iraungo duena: kosakoen nobleziak bultzatutako iraultza denari, laborariak, eliza ortodoxoa eta burgesia atxikiko zaizkio. Ordutik aurrera Errusiaren eraginpean sartuko dira Ukrainako lurraldeetako asko, poloniarren indarra ahulduz joan zen heinean.
[[XVIII.
[[Lehen Mundu Gerra]] hasi orduko, Ukrainako
[[1921]]eko [[martxoaren 18]]an [[Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboa]]k eta [[Polonia]]ko gobernuak [[Rigako Ituna]] sinatu zuten. Haren arabera, Ukrainako mendebaldea Poloniari zegokion; Poloniak, aldiz, [[Ukrainako Sobietar Errepublika Sozialista
[[1939]]an, [[Hirugarren Reicha|Alemania Naziak]] eta sobietarrek sinatutako [[Molotov-Ribbentrop Ituna]]ren bidez, Ukrainak Poloniaren hego-ekialdea eta Errumaniaren parte bat (Ipar [[Bukovina]] eta [[Besarabia]]ko hegoaldea) eskuratu zituen. [[1941]]-[[1942]] urteetan alemaniarrek Ukraina osoa hartu zuten, oso erregimen gogorra ezarri eta jende asko deportatu zuten lurralde haren germanizazioa errazteko. Baina sobietarren manupetik askatzeko alemaniarrekin batera borrokatu ziren abertzale asko haien aurka matxinatu ziren. [[1943]]-[[1944]] bitartean, sobietar gudarosteak egotzi zituen alemanak. Gerra horretan Ukrainak 4 milioi pertsona galdu zituen, ia judu guztiak horien artean.
▲=== Aro Garaikidea ===
[[Bigarren Mundu Gerra]] amaitu zenean, [[Nazio Batuen Erakundea]]ren sortzaileetako bat izan zen. Ukrainari [[Galitzia]], [[Volinia]], [[Besarabia]] eta [[Bukovina]]ren iparraldea lotu zitzaizkion, eta [[Txekoslovakia]]k [[Transkarpatiako oblasta|Transkarpatia]] itzuli behar izan zion. [[1946]]an, [[Ekialdeko Eliza katolikoak|Eliza Uniataren]] abertzaletasuna zela-eta, Stalinek [[Eliza Ortodoxoa]]ren barruan sarrarazi zuen, eta atxilo hartu zituen Elizako buruzagiak. [[1954]]an, Errusiaren eta Ukrainaren arteko batasunaren hirugarren mendeurrena zela eta, Errusiak [[Krimeako Errepublika Autonomoa|Krimea]] eman zion Ukrainari.
=== Ukraina burujabea ===
[[1986]]ko apirilean [[Txernobylgo hondamendia|istripu larria]] izan zen [[Txernobyl]]go zentral nuklearrean, [[Kiev]]etik 130 kilometrora, oso ondorio latzak eragin zituena 5 milioi pertsonarengan (datu ofizialen arabera 600 pertsona hil ziren). Gertaera horrek gobernuaren aurkako oposizioa berpiztu zuen. [[1989]]ko amaieran errepublikaren burujabetasunaren eta [[Perestroika]]ren aldeko higikundea sortu zen ([[Rukh]]), Kieveko intelektualez eta [[preso politiko]] ohiez osatua. [[1990]]ko martxoko hauteskundeetan komunistak atera ziren garaile, eta Rukhek emaitza onak izan zituen mendebaldean. Legebiltzarreko lehendakariak, [[Leonid Kravtxuk]]ek, jarrera nazionalista gero eta tinkoagoa hartu zuen.
[[1991]]ko otsailean, [[Krimeako Errepublika Autonomoa|Krimeari]] autonomia ([[1922]]-[[1945]] urteetan ere izan zuena) itzultzea erabaki zuen legebiltzarrak. [[Mikhail Gorbatxov|Gorbatxoven]] aurkako estatu kolpearen ondoren, abuztuaren 24an burujabetasuna eskatu zuen Ukrainak, abenduaren 1eko erreferendumean emandako botoen %90ek berretsi zuena. Leonid Kravtxuk hautatu zuten lehendakari. Hilabete horretan bertan [[Estatu Independenteen Erkidegoa]] sortu zuen [[Errusia]] eta [[Bielorrusia]]rekin batera. Urtearen amaieran, Kievek bere subiranotasuna eskatu zuen herrialde horretan zeuden [[bonba nuklear|arma nuklearrei]] zegokienez eta, aldi berean, arma horiek zazpi urteko epean desegiteko asmoa azaldu zuen.
[[1992]]an, Ukrainako gobernuak prezioen liberalizazioa aurrera eramatea erabaki zuen; bestalde, erraztasunak eman zien atzerriko enpresei bertan inbertsioak egin zitzaten. Urte horretan, Krimeak bere burujabetasuna adierazi zuen, baina Ukrainako legebiltzarrak ez zion onartu. Azkenik, Krimeak amore eman eta ezeztatu egin zuen bere adierazpena. Baina Errusiak [[1954]]ko lege dekretua ezeztatu zuen, zeinaren arabera Krimea Ukrainari ematen zion, eta Krimea itzultzea eskatu zion. Kievek ez zuen eskakizun hori onartu eta independentzia ekonomikoa onartu zion Krimeari. Krimea Kiev eta Moskuko gobernuen arteko tirabira gai izan zen urteetan.
[[1993]]an, Ukrainak bertan behera utzi zuen arma nuklearrak Errusiako Federaziori itzultzeko asmoa, gobernuaren ustez ez baitzegoen haiek desegiteko behar bezalako bermea. Bestalde, [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzeko]] gerraontzien banaketak ere tirabira latzak sortu zituen errusiar gobernuaren eta ukrainarraren artean, zeinek beretzat eskatzen baitzituzten gerraontziak. 1993ko irailean, [[Vitold Fokin]] lehen ministroak dimititu egin zuen ekonomia bideratzeko egin zituen saioak porrot egin zutenean. [[Leonid Kutxma]], industria gizonen eta enpresaburuen batasuneko lehendakari ohia, jarri zuten haren ordez. Gobernu berriaren politika liberalak eta liberalizazioak aurrez aurre izan zituzten Biltzar Gorena batetik, eta langileak bestetik. Hala, Kutxmak dimisioa aurkeztu zuen, baina ez zitzaion onartu.
[[Leonid Kravtxuk|Kravtxuken]] kanpo politika moderatuaren kontra, Biltzar Gorenak Ukrainan ziren [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBeko]] arma nuklear guztiak bereganatzea erabaki zuen. Sobietar Batasunaren desagertzearen ondoren munduko hirugarren potentzia nuklear bihurtu zen Ukraina. Baina Kravtxuk ahuldurik zegoen, politika alorrean batez ere, eta Itsaso Beltzeko ontziak Errusiari ematea erabaki zuen. Horrela, Moskurekin [[petrolio]] eta [[gas natural|gasaren]] truke zuen zorra ordaintzen zuen. Bien bitartean, ekonomiak hondoratzen jarraitzen zuen, eta hileko [[inflazio]]a % 100ekoa zen. Azkenik, Kutxmak dimititu egin zuen.
[[1994]]an izan ziren [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuna]] desegin ondorengo lehenengo hauteskundeak. [[Leonid Kutxma]] lehen ministro izandakoak irabazi zituen hauteskunde haiek, eta presidente berriak Errusiarekiko harremanak estutzeko eta EIEn ([[Estatu Independenteen Erkidegoa]]) sartzeko asmoa azaldu zuen. 1994an eta [[1995]]ean zehar bai egoera ekonomikoak bai sozialak okerrera egin zuten. [[Barne produktu gordin|BPG]] %20 baino gehiago jaitsi zen 1994an, eta %12tik gora 1995ean, eta bizi maila ere asko jaitsi zen. [[1997]]an, [[Pavlo Lazarenko]] lehen ministroa ustelkeriaz salatu zuten eta kargua utzi behar izan zuen. Haren ordez [[Valeri Pustovoitenko]] jarri zen. Urte horretan bertan, arma nuklearrak kentzeko hitzarmen bat izenpetu zuten [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]], [[Bielorrusia]]k, Errusiak, [[Kazakhstan]]ek eta Ukrainak.
=== XXI. mendea ===
[[2004]]an, [[Iraultza Laranja]] izan zen. Horrela deitu zitzaion 2004ko hauteskundeetan [[Viktor Janukovitx]] gobernuaren hautagaiak egindako iruzurraren kontra egin ziren protesta, manifestazio, greba eta erresistentzia zibileko ekintzei, [[Viktor Justxenko]] oposizioko hautagaia lehendakari izendatzeko eskatuz. Urte horren bukaeran bukatu zen Iraultza Laranja, hauteskundeak hirugarrengoz egin eta Justxenko lehendakari izendatu zutenean.
Bestalde, [[2008]]ko bukaeran, liskar handia izan zen Errusiaren eta Ukrainaren artean. Errusiak Ukrainari saltzen dion gasaren prezioak sortu zuen istilua, eta tirabiren ondorioz, Errusiatik etorri, Ukraina zeharkatu eta [[erdialdeko Europa]]ra gasa daraman [[gasbide]]a etenda geratu zen. Etenaldi horrek gasik eta erregairik gabe utzi zituen Europako erdialdeko biztanle asko —[[Balkanak|Balkanetan]] bereziki— Europak aspaldi honetan ezagututako hotzaldirik handienean. Azkenean, [[2009]]aren hasieran, gasbidea zabalik geratu zen, baina ez Errusiak ez Ukrainak ez zuten hartu beren gain gas etenaldiaren ardura. [[2010]]eko presidentetzarako hauteskundeetan [[Viktor Janukovitx]] nagusitu zen, botoen %48rekin.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=http://www.berria.eus/albisteak/39101/.htm |izenburua= Timoxenkoren blokeak hauteskundeetako emaitzak auzitara eramango ditu | argitaletxea= berria.eus |sartze-data=2017-12-27}}</ref>
[[2013]]ko azaroan, [[Europar Batasun]]arekin elkartze akordioa sinatzeko planak izoztu zituen Janukovitx presidenteak. Horren ostean, [[Euromaidan]], Mendebaldearekin loturak estutzearen aldeko protesta baketsua, hasi zen. Luze gabe, talde paramilitar [[neonazismo|neonaziak]] ere lotu zitzaizkion protestari.<ref name="maka">{{erreferentzia|izena= Xabin|abizena= Makazaga|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2114/025/002/2014-09-07/errusiak_ordaindu_egin_beharko_du.htm |izenburua= Errusiak ordaindu egin beharko du | argitaletxea= berria.eus |sartze-data=2017-12-27}}</ref> Herrialdearen ekialdean, ordea, biztanle gehienak Euromaidanen aurka eta Janukovitxen alde agertu ziren.<ref>{{erreferentzia|izena= Lina|abizena= Kushch|url=http://www.bbc.com/news/world-europe-25198943 |izenburua= Donetsk view: Ukraine 'other half' resents Kiev protests | argitaletxea= bbc.com |sartze-data=2017-12-27}}</ref> [[2014 Ukrainan|2014ko]] urtarriletik aurrera, istiluak larriagotu ziren Kieven, gobernuaren aurkako taldeek eraikin ofizialak hartu zituztelarik. 130 lagun baino gehiago hil ziren liskarretan, gehienak zibilak.<ref>{{erreferentzia|izena= Mikel |abizena= Rodriguez|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1484/016/001/2014-02-19/kieveko_independentziaren_plazan_sartu_da_ukrainako_polizia.htm |izenburua= Kieveko Independentziaren plazan sartu da Ukrainako Polizia| argitaletxea= berria.eus |sartze-data=2017-12-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= https://www.npu.gov.ua/ru/publish/article/989615 |izenburua= МВС УКРАЇНИ| argitaletxea= npu.gov.ua |sartze-data=2017-12-27}}</ref> Otsailaren 22an, Ukrainako Parlamentuak Janukovitx presidentea kargugabetu eta hauteskundeetara deitzea erabaki zuen.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=https://www.berria.eus/albisteak/89049/legebiltzarrak_janukovitx_kargugabetu_du.htm |izenburua= Legebiltzarrak Janukovitx kargugabetu du | argitaletxea= berria.eus |sartze-data=2017-12-28}}</ref>
Bien bitartean, inolako bereizgarririk gabeko errusiar soldaduak sakabanatu ziren [[Krimeako penintsula]]n, eta 2014ko martxoaren 16an egindako halamoduzko erreferendum batean, krimearren %97k Errusiari batzea erabaki zuten.<ref name=maka></ref><ref>{{erreferentzia|izena= Ibai |abizena= Treviño |url= https://www.berria.eus/paperekoa/1907/018/001/2015-04-02/urtebeteko_udaberria_krimean.htm |izenburua= Urtebeteko udaberria Krimean| argitaletxea= berria.eus |sartze-data=2017-12-28}}</ref> Bi egun geroago, Errusiako Senatuak onartu zuen [[Krimeako Errepublika|Krimea]] eta [[Sebastopol]] Errusiara batzeko ituna.<ref>{{erreferentzia|izena= Alex |abizena=Felton |izena2= Marie-Louise |abizena2= Gumuchian|url= http://edition.cnn.com/2014/03/27/world/europe/ukraine-crisis/ |izenburua= U.N. General Assembly resolution calls Crimean referendum invalid| argitaletxea= edition.cnn.com |sartze-data=2017-12-28}}</ref> [[Nazio Batuen Batzar Nagusia]]k baliogabetzat jo zuen erreferenduma. Ekialdeko [[Donetskeko oblasta|Donetsk]] eta [[Luhanskeko oblasta|Luhansk]] eskualdeetan, manifestari eta miliziano errusiazaleek eraikin ofizialak hartu zituzten, eta Ukrainatik banantzeko erreferendumak egin ziren.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/2234558/erreferenduma-dontsk-lugansk--kievek-ez-die-balio-juridikorik-eman/?territorio_historico=&municipio=donostia |izenburua= Donetskek eta Luhanskek Ukrainatik independente direla aitortu dute| argitaletxea= eitb.eus |sartze-data=2017-12-28}}</ref> Liskar horiek izan ziren [[Donbasseko gerra]]ren hasiera, [[Donetskeko Herri Errepublika|Donetskeko]] eta [[Luhanskeko Herri Errepublika|Luhanskeko]] herri errepublika sortu berrien eta Ukrainako armadaren artean. Separatistek errusiar paramilitarren laguntza izan zuten.<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= https://www.reuters.com/article/2014/07/27/us-ukraine-crisis-rebels-insight-idUSKBN0FW07020140727 |izenburua= Pushing locals aside, Russians take top rebel posts in east Ukraine| argitaletxea= reuters.com |sartze-data=2017-12-28}}</ref>
Ukrainako presidentetzarako hauteskundeak 2014ko maiatzaren 25ean egin ziren, eta Europar Batasunera gerturatzearen aldeko [[Petro Poroxenko]] enpresaria nagusitu zen. Krimeako okupazioa ez zuela onartuko adierazi zuen, eta Luhanskeko eta Donetskeko errusiazaleekin armak utzi arte ez zuela negoziatuko.<ref>{{erreferentzia|izena=Iera |abizena=Aranburu |url=http://www.argia.com/albistea/enpresari-milioidun-bat-izango-da-ukrainako-presidente-berria |izenburua= Enpresari milioidun bat izango da Ukrainako presidente berria | argitaletxea= argia.eus |sartze-data=2017-12-28}}</ref> [[2015]]eko otsailean, Poroxenkok eta Donbasseko separatistek su-eten akordioa adostu zuten [[Minsk]]en;<ref>{{erreferentzia|izena= Ian |abizena= Traynor|url=https://www.theguardian.com/world/2015/feb/12/ukraine-ceasefire-european-leaders-sceptical-peace-plan-will-work |izenburua= Ukraine ceasefire: European leaders sceptical peace plan will work | argitaletxea= theguardian.com |sartze-data=2017-12-28}}</ref> ordurako, 5.000 lagun baino gehiago hilak ziren gerran.<ref>{{erreferentzia|izena= Pello |abizena= Camino|url=http://www.argia.eus/albistea/5000-lagun-baino-gehiago-hil-ditu-orain-arte-ukraina-donbasseko-gerrak |izenburua= 5.000 lagun baino gehiago hil ditu orain arte Ukraina-Donbasseko gerrak | argitaletxea= argia.eus |sartze-data=2017-12-28}}</ref>
== Gobernua eta administrazioa ==
| |||