|
== Historia ==
{{sakontzeko|Ukrainako historia}}
=== HistoriaurreaLehen urteak ===
[[Kristo]]ren aurretikoaurreko 4500. urtearen inguruan, [[neolito]] garaian, giza taldeak ezarriak ziren gaur egunegungo Ukrainak osatzen duenUkrainaren lurraldean. [[Burdin Aro]]an, [[zimeriar]]rak, [[eszitiar]]rak eta [[sarmaziar]]rak bertan egonkortu zirelako aztarnak ere badiradaude<ref>{{erreferentzia |url = http://www.britannica.com/eb/article-9066426 |artikulua = Scythian |entziklopedia = [[Encyclopædia Britannica]]}}</ref>. Kristo aurreko [[VI. mendea|VI. mendetik]] aurrera, [[Antzinako Grezia|greziarrek]] eta [[Antzinako Erroma|erromatarrek]] koloniak ezarri zituzten, eta [[Bizantziar Inperioa]]k ere paratu zituen bere kokaguneak. Tiras, Olbia edota Hermonassa izan ziren haietariko batzuk, [[Itsaso Beltza]]ren ipar-ekialdeko itsasertzean.
=== Kieven Urrezko Aroa (800–1349) ===
Kristo aurretik [[VI. mendea|VI. mendetik]] aurrera antzinako greziarrek eta erromatarrek, batzuek besteen ondoren, koloniak sortu zituzten eta [[Bizantziar Inperioa]]k ere bere kokaguneak paratu zituen. Tiras, Olbia edota Hermonassa haietariko batzuk izan ziren, Itsas Beltzeko ipar-ekialdeko itsasertzean.
=== Kiev (800–1349): Urrezko Aroa ===
[[Fitxategi:Kievan Rus en.jpg|thumb|right|[[Kieveko Rusa]]ren mapa, XI. mendean. Urrezko Aroan Kieveko Rusaren zabalerak egungo Ukrainaz aparte, Errusia eta Bielorrusiako hainbat alde ere bere zituen.]]
[[X. mendea|X]]-[[XI. mende]]etan, [[Europa]]ko alde honetan estatu berri baten sorrera eta hedapena gauzatu zen; Kieveko Rusa izan zen eta, historialari askoren arabera, sasoi hartan mamitu zen ukrainarren nazio-identitatea<ref>{{erreferentzia |url = http://www.bartleby.com/65/ki/KievanRu.html |artikulua = Kievan Rus |entziklopedia = The Columbia Encyclopedia|argitaletxea =bartleby.com}}</ref>. Hiriburua [[Kiev]] zen eta, testu zaharrei jaramon egiten badiegu, sortzaileak [[eskandinavia]]r jatorrikoak ziren, [[barego]]ak hain zuzen ere, egun [[Suedia]] eta [[Danimarka]] diren lurraldeetako aspaldiko biztanleetako batzuk. Denborak aurrera egin ahala, bertako eslaviarrekin bat egin zuten, eta asimilatutako jende-multzo hau izan zen [[Rurik]] printzearen dinastiaren abiapuntu, Rusaren aurrenekoa. Kieveko Rusa hainbat printzerrik osatu zuten, Kievekoa gailen zelarik, eta Ruriken ondorengo asko berori kontrolatze aldera sator-lan, azpijoko eta borroka etengabean aritu ziren.
X.Kieveko etaUrrezko XI. mendeetanAroak [[Europa]]koVladimir alde honetan estatu berri baten sorrera eta hedapena gauzatu zen: Kieveko Rusa izan zen eta historialari askoren arabera sasoi horretan mamitu zen ukrainarren nazio-identitatea<ref>{{erreferentzia |url = http://wwwI.bartleby.com/65/ki/KievanRu.htmla Kievekoa|artikuluaVladimir = Kievan Rus |entziklopedia = [[The Columbia EncyclopediaHandiaren]]}}</ref>. Hiriburuaagintaldia [[Kiev]]du bera zen, eta testu zaharrei jaramon egiten badiegu sortzaileakabiagune ([[eskandinavia980]]r jatorrikoak ziren, -[[barego1015]]ak hain zuzen ere, egun [[Suedia]] eta [[Danimarka]] diren lurraldeetako aspaldiko biztanleetako batzuk. Denborak aurrera egin ahala bertako eslaviarrekin bat egin zuten, eta asimilatutako jende-multzo hau izan zen Rurik printzearen dinastiaren abiapuntu, Rusaren aurrenekoa. Kieveko Rusa hainbat printzerrik osatu zuten, Kievekoa gailen zelarik, eta Ruriken ondorengo asko berori kontrolatze aldera sator-lan, azpijoko eta borroka etengabean aritu ziren. Kieveko Urrezko Aroak Volodymyr Handiaren erregetza du abiagune (980-1015) eta estatuaren buru zela [[Bizantzio]]tik zetorren [[kristautasun]]ari men egin zion. Haren semeak, [[Jaroslav I.a Kievekoa|Jaroslav Jakintsuak]], Kieveko Rusaren aldi bizienari eta garrantsitzuenari ekin zion, bai kulturaren alorrean, bai politikarenean. Gerora deuseztatzea dator, estatuaren zatikatzea. Kieveko Rusa ostera ere berpiztu zen, [[Vladimir MonomakhII.a Monomako|Vladimir Monomakoren]] ([[1113]]-[[1125]]) erregearen agintepean eta beronenharen seme [[Mstislav-enean I.a Kievekoa|Mstislaven]] agintaldietan ([[1125]]-[[1132]]) ostera ere berpiztu zen Kieveko Rusa. Baina hurbil eta atezuan zebiltzan [[Mongolen Inperioa|mongolak]], zeintzuek [[1240]]an Kiev erabat suntsitu baitzuten<ref>{{erreferentzia |url = https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html |izenburua = The Destruction of Kiev (''Kieveko hondamena'') |lana = University of Toronto's Research Repository}}</ref>.
=== Kanpoko herrialdeen menpe (1349-1914) ===
Mongolek hankaz gora jarritako Rusaren deuseztatzeak printzerri biren nagusitasun aldiari eman zion bide: Halych[[Galitzia]] eta Volhynia[[Volinia]]. Zenbait urteren buruan bat egin zuten, estatu egituratik hurbil antzean.
[[Fitxategi:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|right|Mongolen inbasioen ondoren Ukraina kanpoko herrien zuzendaritzapean bizi izan zen. XIV. mendetik XVII.era [[Lituania]] eta [[Polonia]]ren menpe. Batzuen zein besteen eraginpide handiago edo txikiagoa denbora tarte horretan partekatua izan zen.]]
[[Lublin]]eko batasunaren ondoren ([[1569]]), [[Polonia]]ko erresumak gero eta eragin handiagoa zuen Ukrainako lurraldeetan; aldi berean katolizismoaren sarbidea sakonagoa izan zen, goiko estamentuetakoek horretarako aukera eman ziotelako. Herri xehea, berriz, [[kosako]]ei begira jarri zen, ortodoxiari estu eusten ziotelako. XVII. mendearen erdi aldean kosakoen eraginpeko sasi-estatua sortu zen [[Dnieper]] ibaiaren ertzetan, Ukrainako erdi-hegoaldean. [[Zaporijiako kosakoak]] ziren, eta poloniarren estatuari honako eskabideak egin zizkioten: errepresentazio politikoa izatea Poloniako erresuman eta ortodoxia onartzea. Ez zuten halakorik lortu eta, ondorioz, [[Errusia]]ko monarkiaren laguntza bilatzen hasi ziren. 1648an [[Bohdan Khmelnytsky]]k poloniarren aurkako matxinada gidatu zuen, [[Khmelnytskyren matxinada]] izan zena alegia, 1654ra arte iraungo duena: kosakoen nobleziak bultzatutako iraultza denari, laborariak, eliza ortodoxoa eta burgesia atxikiko zaizkio. Ordutik aurrera Errusiaren eraginpean sartuko dira Ukrainako lurraldeetako asko, poloniarren indarra ahulduz joan zen heinean.
|
