El Salvador: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
«Coats_of_arms_of_El_Salvador.svg» fitxategiaren ordez «Coat_of_arms_of_El_Salvador.svg» jarri da (eragilea: CommonsDelinker; arrazoia: File renamed: File renaming criterion #3: To correct obvious errors in file...
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
No edit summary
6. lerroa:
| bandera_irudi = Flag of El Salvador.svg
| armarri_irudi =Coat of arms of El Salvador.svg
| lema_nazional = ''Dios, Unión, Libertad''<br />(Jainkoa“Jainkoa, Batasuna, AskatasunaAskatasuna”)
| ereserki_nazional = Saludemos la Patria orgullosos<br> [[Fitxategi:El Salvador National Anthem.ogg|center|250px]]
| mapa_irudi = LocationElSalvador.svg
| hiriburu = [[San Salvador]]
| hiriburuaren_koordenatuak = {{koord|13|40|N|89|10|W|type:country|display=inline,title}}
| hiri_handien = [[San Salvador]]
| hizkuntza_ofizialak = [[Gaztelaniagaztelania]]
| gobernu_mota = [[Errepublika]] [[lehendakari|presidentzialista]]
| buru_titulu1 = Presidentea
| buru_izen1 = [[MauricioSalvador FunesSánchez Cerén]]
| subiranotasun_mota = Independentzia
| subiranotasunaren_gertaerakgertakari_izen1 = - [[Espainia]]tik
| subiranotasun_urteagertakari_data1 = <br />[[1821]]eko [[irailarenirailak 15]]
| azalera =
| eremu_rankin = 149148.
| eremu_km2 = 21.040041
| ur_portzentaia = 1,5
| biztanle_zenbatespen = 6.134344.000722
| biztanle_zenbatespen_urte = 2016<ref name="zenbatespen">[https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ World Population Prospects: The 2017 Revision], esa.un.org</ref>
| biztanle_zenbatespen_urte = 2009
| biztanle_zenbatespen_rankin = 99.
| biztanle_errolda =
| erroldatutako_biztanle_zenbatespen = 5.744.113
| biztanle_errolda_urte = 2009
| biztanle_dentsitate_km2 = 341303
| biztanle_dentsitate_rankin = 47.
| txanpon = [[Estatubatuar dolar]]
41. lerroa:
| oharrak =
}}
'''El Salvador'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref>, izen ofiziala '''El Salvadorko Errepublika''' ({{lang-es|República de El Salvador}}), [[Erdialdeko Amerika]]ko estatu burujabea da. Mendebaldean [[Guatemala]]rekin du muga, ipar eta mendebaldean [[Honduras]]ekin, eta hegoaldean [[Ozeano Barea]]rekin. [[Fonsecako golkoa]]ren ertzean dago, hegoalderago dauden Honduras eta [[Nikaragua]] bezala. 21.041 kilometro koadroko eremua du, eta [[2016]]an 6,3 milioi biztanle zituen<ref name="zenbatespen"></ref>. Eskualdeko estaturik txikiena eta [[biztanle dentsitate]]rik handienekoa da. [[San Salvador]] da hiriburua eta hiririk handiena.
 
Bertan 6,1 milioi biztanle bizi dira, 21.000&nbsp;km<sup>2</sup> inguruan. 2001ean, El Salvadorrek berezko [[diru]]a utzi (''[[El Salvadorreko colón|colón]]'') eta [[Estatubatuar dolar|AEB dolarra]] bereganatu zuen<ref>[http://hdr.undp.org/en/media/HDI_2008_EN_Tables.pdf UNDP.org]</ref>. Hizkuntza ofiziala eta nagusia [[gaztelania]] da. Indiar batzuek [[nahuatl-pipil]] hizkuntzaz hitz egiten dute.
'''El Salvador''' [[Erdialdeko Amerika]]ko estatu txikiena eta biztanle-dentsitaterik handienekoa da. [[Ozeano Barea]]ren bazterrean dago.
 
Mugakide ditu [[Guatemala]] mendebaldean eta [[Honduras]] ipar eta mendebaldean; hegoaldean, Ozeano Barea. [[Fonseca Golkoa]]ren ertzean dago, hegoalderago dauden Honduras eta [[Nikaragua]] bezala.
 
Bertan 6,1 milioi biztanle bizi dira, 21.000&nbsp;km<sup>2</sup> inguruan. 2001ean, El Salvadorrek berezko [[diru]]a utzi (''[[El Salvadorreko colón|colón]]'') eta [[Estatubatuar dolar|AEB dolarra]] bereganatu zuen<ref>[http://hdr.undp.org/en/media/HDI_2008_EN_Tables.pdf UNDP.org]</ref>.
 
Hiriburua [[San Salvador]] da, estatuko hiririk handiena.
 
Hizkuntza ofiziala eta nagusia [[gaztelania]] da. Indiar batzuek [[nahuatl-pipil]] hizkuntzaz hitz egiten dute.
 
== Geografia ==
 
[[Fitxategi:El Salvador-CIA WFB Map.png|220px|thumb|left|El Salvadorren mapa.]]
 
El Salvador [[Erdialdeko Amerika]]ko estaturik txikiena da eta Karibe itsasoan kostalderik ez duen bakarra. Lurralde [[mendi]]tsua da gehienbat, kostaldeko lautada estuaz eta barnealdeko goi-lautadaz gainera. Kostaldea, [[Ozeano Barea|Pazifikora]], hego-mendebaldeko Paz ibaiaren itsasoratzetik hego-ekialdeko Gascoarán ibaiareneraino luzatzen da.
 
65 ⟶ 56 lerroa:
 
=== Orografia eta hidrografia ===
 
Erdialdeko Amerikako herrialde txikiena da, biztanle-dentsitate handiena duena, eta Karibe aldera ematen ez duen bakarra. Sumendi-kate bat dauka alderik alde. Lurraldearen egitura dela eta, lurrikarak izaten dira. 300 ibaitik gora dira: Grande de San Miguel, Paz, Goascoran... Guztietan luzeena [[Lempa ibaia]] da. [[Guatemala]]n du sorburua, eta, 300&nbsp;km egin ondoren, Ozeano Barean isurtzen du ura. Ontziz ibiltzeko egokia da azken kilometroetan. Kostaldeko ibaiak laburrak dira. Bestalde, sumendi-jatorriko aintzira txiki batzuk ere badira: Ilopango, Coatepeque, Guija...
 
=== Klima eta landaredia ===
 
Klima tropikala da, bero hezea, baina barnealdean, lurraldearen garaiera dela eta, samurragoa da, eta oro har, epela da. Hala, batez beste, 15-23&nbsp;°C bitarteko tenperatura izaten da urtean zehar. Maiatza-urria bitartean, neguko hilabeteetan, alegia, euri-jasak izaten dira (1.500&nbsp;mm euri inguru), eta uda, berriz, lehorra da.
 
Kostaldeko alderdi batzuetan baso tropikala da, eta ibai-bokaletan mangladiak hazten dira. Mendialdean, tarteka, artadiak eta pinudiak daude. Gainerako alderdietan, lehen basoak zirenak lursailak eta larreak dira gaur egun.
 
== Banaketa administratiboa ==
[[Fitxategi:Departments of El Salvador named.svg|thumb|320px|El Salvadorreko hamalau departamenduak.]]
 
El Salvador 14 departamendutan banatuta dago administratiboki gaur egun, eta haiek 39 barrutitan, 262 udalerri barne hartzen dituztenak. Bestela, departamenduak hiru eskualde handitan bereizita daude: Mendebaldekoa edo ''Occidental'', Ekialdekoa edo ''Oriental'' eta Erdialdekoa edo ''Central''.
 
== Biztanleak ==
 
Erlijio nagusiak [[katolizismo]]a eta [[protestantismo]]a dira.
 
[[Espainia]]rrak El Salvadorrera iritsi baino lehen, bost indiar etnia bizi ziren lurraldean: pokomanak, chortiak, pipilak edo yakiak, lencak eta uluak. Haien artean, [[pipilak]] ziren nagusi. Mexikoko [[azteka|aztekenaren]] antzera egituratua zegoen pipilen zibilizazioa. Baina gaur egungo ia biztanle denak espainiarren eta indiarren arteko nahasketaren ondorengoak dira, mestizoak alegia. Hizkuntza ofiziala eta gaur egun zabalduena gaztelania da, baina indiarren hizkuntza batzuk ere erabiltzen dira, pipila eta leuca adibidez. Bestetik, jaiotza-kopurua munduko garaienetako bat da, nahiz eta XX. mendearen erdialdetik aurrera behera egin duen. Hala, biztanle kopurua hain handia izateak gizarte- eta ekonomia-arazo handiak ekarri ditu. Banaketari dagokionez, biztanleen hiru laurdenak goi-lautadan bizi dira.
 
[[Fitxategi:San Salvador.jpg|thumb|240px|[[San Salvador]] gauez.]]
 
El Salvadorko biztanleria, oro har, gaztea da, eta azkar hazten ari da. Familia gehienak pobrezian bizi dira, eta herrietatik hirirako bidea hartu dute askok. Hiru biztanletik bi sumendien inguruko lur emankorretan bizi dira. Kostako lautadetan askoz jende gutxiago bizi da, eta iparraldeko mendialdean herrixka banaka batzuk baizik ez daude, oinarrizko abeltzaintzatik eta nekazaritzatik bizi direnak. Analfabetismo-maila handi samarra da (% 28), herriak oso sakabanatuta daudelako, batetik, eta haurrak berehala lanean hasten direlako, bestetik. Krisi sozial, ekonomiko eta politikoa dela-eta, osasu-egoera eskasa da. Bizi-itxaropena 66 urtekoa da gizonezkoentzat eta 72koa emakumezkoentzat. Biztanleen % 89 mestizoak dira, indiarrak % 10 eta zuriak % 1. Hiriburuaz gainera, hauek dira El Salvadorreko hiri nagusiak:
 
# [[San Salvador]]: 1.566.629 biztanle ([[2007]])
# [[Soyapango]]: 290.412.
# [[Santa Ana (El Salvador)|Santa Ana]]: 245.421.
# [[San Miguel (El Salvador)|San Miguel]]: 218.410.
# [[Mejicanos]]: 140.751.
 
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:ElSalvadorfairtradecoffee.jpg|thumb|left|300px|Salvadortarrak kafea garraiatzen.]]
 
Ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza da: kotoia, azukre-kanabera eta, batez ere, kafea. Izan ere, kafearen prezioen gorabeheren mendean dago neurri handi batean ekonomia. Ekonomia ez ezik, ekonomiaren azpiegitura ere (bideak, energia eta bankuak) garatze bidean daude. Ekonomia zerbait suspertu zen XX. mendearen erdialdetik aurrera, baina gerra zibilak kinka larrian jarri zituen herrialdeko produkzio- eta garraio-egiturak. Hori dela eta, kanpora jo zuen, Estatu Batuetara batez ere, gabezia handienei aurre egiteko laguntza eske.
 
Gutxi gorabehera lurraldearen heren bat landu daiteke. Kafea sumendien mazeletan lantzen da, oso kalitate onekoa da eta Estatu Batuetara eta Europako mendebaldera esportatzen da gehiena. Azukre-kanabera eta kotoia behe-lurretan lantzen dira. Barne-kontsumorako lantzen diren gai nagusiak artoa, arroza, babarrunak eta fruta tropikalak dira (bananak, mangoa, pinaburua, sagarrak, aguakatea, kokoa, papaia). Biztanle-dentsitate handiak behartuta, basoa asko murriztu da. Zur gehiena kanpotik ekartzen da. Bertako zuhaitzen artean aipagarriena eta ugarienetako bat baltsamu-zuhaitza da, sendagintzan erabiltzen den erretxina bat dariona. Lurpeko baliabideak oso urriak dira. Herrialdean kontsumitzen den energia elektriko gehiena Lempa ibaiaren indarra baliatuz eta Ahuachapango zentral termikoan lortzen da. Industria atzeratua dago, eta urria da: petrolio-findegiak, kotoi- eta azukre-fabrikak, oihalgintza, botikak, ongarriak, garagardoa eta zigarroak.
 
== Historia ==
142 ⟶ 103 lerroa:
Gobernu berriak herrialdeko ekonomia urtero % 5 haztea lortu bazuen ere, pobrezia ez zen gutxitu. Datu ofizialen arabera, biztanleen % 29 behartasunean bizi da, eta % 22 behartasunik larrienean. Gizarte- eta ekonomia-arazok ez ezik, ingurumen-arazoak ere larriak dira El Salvadorren. Datu ofizialen arabera. landarediaren % 90 deuseztatu da, eta lurraldearen bi herenak oso higatuta daude eta behar ez den moduan ustiatuta. Jatorrizko basoaren % 2 baino ez dago ukitu gabe. Gainera, ibaien % 90 kutsatuta daude ur zikinez eta hondakin kimikoz. 1997ko udal-hauteskundeetan FMLN atera zen garaile hiriburuan eta beste hiri askotan. Legebiltzarrean ARENAK (botoen % 33,3) 28 aulki lortu zituen, eta FMLNk (% 32,1) 27. 1998ko martxoan argitaratu zen ikerketa baten arabera, El Salvadorren indarkeria politikoak eta kriminalak ekonomiaren hazkunde potentzialaren % 25 galarazten zuen urtero. Erdialdeko Amerikako beste herrialde batzuk bezala, [[Mitch urakana]]k gogor jo zuen El Salvador ere 1998ko irailean. Ehunka pertsona hil ziren, eta 28.000 baino gehiago etxerik gabe geratu ziren. 2001. urtearen hasieran lurrikara gogor bat izan zen, eta jende asko hil zen; kalte materialak ere izugarriak izan ziren. Eta handik hilabetera, antzeko beste lurrikara baten ondorioz, ehunka familia gelditu ziren etxerik gabe, herrialdearen barrualdean bereziki. [[2004]]ko lehendakaritzarako hauteskundeetan [[Elías Antonio Saca]]k irabazi zuen (ARENA alderdikoa).
 
== Gobernua eta administrazioa ==
== Kultura ==
=== Banaketa administratiboa ===
[[Fitxategi:Departments of El Salvador named.svg|thumb|320px|El Salvadorreko hamalau departamenduak.]]
El Salvador 14 departamendutan banatuta dago administratiboki gaur egun, eta haiek 39 barrutitan, 262 udalerri barne hartzen dituztenak. Bestela, departamenduak hiru eskualde handitan bereizita daude: Mendebaldekoa edo ''Occidental'', Ekialdekoa edo ''Oriental'' eta Erdialdekoa edo ''Central''.
 
== Demografia ==
Erlijio nagusiak [[katolizismo]]a eta [[protestantismo]]a dira.
 
[[Espainia]]rrak El Salvadorrera iritsi baino lehen, bost indiar etnia bizi ziren lurraldean: pokomanak, chortiak, pipilak edo yakiak, lencak eta uluak. Haien artean, [[pipilak]] ziren nagusi. Mexikoko [[azteka|aztekenaren]] antzera egituratua zegoen pipilen zibilizazioa. Baina gaur egungo ia biztanle denak espainiarren eta indiarren arteko nahasketaren ondorengoak dira, mestizoak alegia. Hizkuntza ofiziala eta gaur egun zabalduena gaztelania da, baina indiarren hizkuntza batzuk ere erabiltzen dira, pipila eta leuca adibidez. Bestetik, jaiotza-kopurua munduko garaienetako bat da, nahiz eta XX. mendearen erdialdetik aurrera behera egin duen. Hala, biztanle kopurua hain handia izateak gizarte- eta ekonomia-arazo handiak ekarri ditu. Banaketari dagokionez, biztanleen hiru laurdenak goi-lautadan bizi dira.
 
[[Fitxategi:San Salvador.jpg|thumb|240px|[[San Salvador]] gauez.]]
 
El Salvadorko biztanleria, oro har, gaztea da, eta azkar hazten ari da. Familia gehienak pobrezian bizi dira, eta herrietatik hirirako bidea hartu dute askok. Hiru biztanletik bi sumendien inguruko lur emankorretan bizi dira. Kostako lautadetan askoz jende gutxiago bizi da, eta iparraldeko mendialdean herrixka banaka batzuk baizik ez daude, oinarrizko abeltzaintzatik eta nekazaritzatik bizi direnak. Analfabetismo-maila handi samarra da (% 28), herriak oso sakabanatuta daudelako, batetik, eta haurrak berehala lanean hasten direlako, bestetik. Krisi sozial, ekonomiko eta politikoa dela-eta, osasu-egoera eskasa da. Bizi-itxaropena 66 urtekoa da gizonezkoentzat eta 72koa emakumezkoentzat. Biztanleen % 89 mestizoak dira, indiarrak % 10 eta zuriak % 1. Hiriburuaz gainera, hauek dira El Salvadorreko hiri nagusiak:
 
# [[San Salvador]]: 1.566.629 biztanle ([[2007]])
# [[Soyapango]]: 290.412.
# [[Santa Ana (El Salvador)|Santa Ana]]: 245.421.
# [[San Miguel (El Salvador)|San Miguel]]: 218.410.
# [[Mejicanos]]: 140.751.
 
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:ElSalvadorfairtradecoffee.jpg|thumb|left|300px|Salvadortarrak kafea garraiatzen.]]
Ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza da: kotoia, azukre-kanabera eta, batez ere, kafea. Izan ere, kafearen prezioen gorabeheren mendean dago neurri handi batean ekonomia. Ekonomia ez ezik, ekonomiaren azpiegitura ere (bideak, energia eta bankuak) garatze bidean daude. Ekonomia zerbait suspertu zen XX. mendearen erdialdetik aurrera, baina gerra zibilak kinka larrian jarri zituen herrialdeko produkzio- eta garraio-egiturak. Hori dela eta, kanpora jo zuen, Estatu Batuetara batez ere, gabezia handienei aurre egiteko laguntza eske.
 
Gutxi gorabehera lurraldearen heren bat landu daiteke. Kafea sumendien mazeletan lantzen da, oso kalitate onekoa da eta Estatu Batuetara eta Europako mendebaldera esportatzen da gehiena. Azukre-kanabera eta kotoia behe-lurretan lantzen dira. Barne-kontsumorako lantzen diren gai nagusiak artoa, arroza, babarrunak eta fruta tropikalak dira (bananak, mangoa, pinaburua, sagarrak, aguakatea, kokoa, papaia). Biztanle-dentsitate handiak behartuta, basoa asko murriztu da. Zur gehiena kanpotik ekartzen da. Bertako zuhaitzen artean aipagarriena eta ugarienetako bat baltsamu-zuhaitza da, sendagintzan erabiltzen den erretxina bat dariona. Lurpeko baliabideak oso urriak dira. Herrialdean kontsumitzen den energia elektriko gehiena Lempa ibaiaren indarra baliatuz eta Ahuachapango zentral termikoan lortzen da. Industria atzeratua dago, eta urria da: petrolio-findegiak, kotoi- eta azukre-fabrikak, oihalgintza, botikak, ongarriak, garagardoa eta zigarroak.
 
== Kultura ==
El Salvador-ko kultura indiarren eta espainiarren kulturetan oinarritua da. Maien eta beste indiar batzuen antzinako bizilekuen aztarnak daude lurraldean. Lurrikarek eraikuntza kolonial gehienak eraitsi dituzte. Zutik dirautenen artean, aipagarriak dira Sonsonate, San Vicente eta San Miguel hirietako estilo barrokoko eraikuntzak. Literaturari dagokionez, XX. mendean sortu ziren lehen idazle aipagarriak: [[Francisco Gavidia]] modernista, eta ondoren, [[Claudia Lars]] olerkaria, eta [[Manuel Aguilar Chávez]], [[Salvador Salazar Arrúe]] eta [[Ramón González Montalvo]] prosalariak. XX. mendeko margolarien artean, aipagarriak dira [[Pedro de Matheu y Montalvo]] (1990-1966), [[Carlos Augusto Cañas]] eta [[Ana Julia Alvarez]].
 
== Salvadortar ospetsuak ==
 
* [[Manuel José Arce Fagoaga]] ([[1787]]-[[1847]]), herrialdeko lehenengo presidentea.
* [[Agustín Farabundo Martí|Farabundo Martí]] ([[1893]]-[[1932]]), politikari komunista.
160 ⟶ 145 lerroa:
== Kanpo-loturak ==
{{commonskat}}
* {{es}} [http://www.casapres.gob.sv/ Gobernuaren webgune ofiziala], casapres.gob.sv
* {{eu}} [http://www.jalgi.com/atlasa/estatuak.html Jalgi.com atlasa] datuak, mapak eta irudiak
{{CIA|es}}
 
{{Amerikako herrialde eta lurralde aurkibidea}}
[[Kategoria:El Salvador| ]]
 
[[Kategoria:El Salvador]]