Litosfera: berrikuspenen arteko aldeak

[[Plaken tektonika]]ren teoriaren arabera, litosfera plaketan banaturik dago, eta guztiak elkartuz puzzle bat osatzen dute. Zazpi plaka handi eta 12 txiki bereizten dira ([[mikroplakak|(mikroplakak]] eta [[azpiplakak]] ere badaude). Plakak mugimenduan daude denboran guztian, plaka batzuk beste batzuen kontra, eta horregatik bere ertzak jarduera geologiko handi baten eraginpean daude.

[[Ozeano|Ozeanoak]] osatzen ditu eta [[Homogeneo eta heterogeneo|heterogeneoa]] da. Hau ere [[Arroka igneo|arroka igenoz]] osaturik dago, baina nagusiena [[Basalto|basaltoa]] da. Lurrazal ozeanikoaren lodiera 6-10 km bitartekoa izan ohi da<nowiki/>. Litosfera azal [[mafiko]] eta [[mantu]] ultramafikoz ([[Peridotita|peridotitaz]]) osatuta dago eta litosfera kontinentala baino [[Dentsitate (fisika)|dentsoagoa]] da, azkenengo honetan mantua eta azala arroka feltsikoz osatuta daude. Litosfera ozeanikoaren lodiera handitzen doa urteekin, ur-hondoan mugituz. Lehen aipatutko lodieraren handipena, ur azpian gertatengertatzen den hoztearen ondorio da, bero dagoen [[astenosfera]] mantu litosferikoan bihurtzen du, eta honek litosfera ozeanikoaren handipena eta dentsipen handiagotzea ekartzen du urteekin. Izan ere, litosfera ozeanikoa mantuko [[Konbekzio|konbekzioaren]] muga termiko kapa da<ref>[[Donald L. Turcotte]], [[Gerald Schubert]], [[Geodynamics]]. [[Cambridge University]] Press, 25 mar 2002 - 456</ref>. Mantuko lodiera, litosfera ozeanikoaren zatia, muga termikoaren denboraren erro karratura hurbiltzen da.

Litosfera ozeanikoa [[astenosfera]] baino dentsitate txikiagoa du milioika [[Hamarkada|hamarkadengatik]], baino hauek pasatzen direnean litosfera ozeanikoa dentsoagoa izango da astenosfera baino. [[Kimika|Kimikaren]] bidez ezberdindutako,jakin ahal izan dugu, azal ozeanikoa arinagoaarinago baitadela astenosfera baino, baina litosferaren [[kontrakzio termikoak]] astenosfera baino dentsoagoa egiten dute. Heldua den litosfera zatiarenzatiak ezegonkortasun [[Grabitazio|grabitatearengatik]] efektua sortzen du [[Subdukzio guneak|subdukzio gunetan]] [[Grabitazio|grabitatearengatik]], litosfera ozeanikoa litosferaren azpian hondoratzen da, azkeneko litosfera hori ozeanikoa edo kontinentala izan daiteke. Litosfera ozeaniko gazteenak ozeano hondoan hozten den subdukzio guneetako magma bidez sortzen dira.

Ondorio bezala, litosfera ozeanikoa litosfera kontinentala baino askoz gazteagoa da: litosfera ozeaniko zaharrena 170 milioi urte inguru ditu, eta litosfera kontinentalaren zati batzuk bilioika urte dituzte. Litosfera kontinentalaren zati zaharrenak [[Kratoi|kratoietan]] oinarritzen dira, beraz litosfera ozeanikoa lodiagoa eta dentsitate txikiagokoa da; [[Erlatibo (argipena)|erlatiboak]] den dentsitate txiki honek eskualde batzuen egonkortzean laguntzen du.

Plaken mugetan, planetako [[jarduera sismiko]] eta bolkanikorik handiena biltzen da. Hor, dortsalak, hobi ozeanikoak, talka kontinentaleko mendikateak, eta transformazio-failak plaka litosferikoak mugatzen dituzte. Kontaktuan dauden plaken mugimenduak aztertuz, ertz desberdinak aurki daitezke, hala nola, dibergenteak, konbergenteak eta faila transformatzaileak edo transformazio-failarenak. Baina ozeanoan gertatzen diren suntsiketak, eraketak eta kontserbazioa kontuan hartuz, mugak eraikitzaileak, suntsitzaileak eta pasiboak dute izena hurrenez hurren. Litosfera mota bakoitzak ezaugarri nabarmen batzuk ditu: ozeanikoak dortsalak eta hobi ozeanikoak, eta kontinentalak, mendikateak eta kratoiak.

Dortsal ozeanikoak mila kilometroko zabalera duten itsas hondoen gorapen luze, zabal eta jarraiak dira (oina -5.000 m inguruan eta gailurra -2.500 m inguruan), ozeanoaren heren bat baino gehiago osatuz. Ia Lur osoa inguratzen dute, rift kontinentalak ere hedatze-sistema bereko elementuak izanik. Alboetatik eragindako teinkadek litosferaren alde hori mehetu eta pitzatu egingo balute bezala, [[Ozeano dortsal|dortsalak]] haustura handiak sortzen dituzten alboko tentsio handien eraginpean dauden zonak dira. Ditsentzioak, berriz, presioa gutxiarazten du dostralaren azpi aldean, eta ondorioz, [[astenosfera]]ko harri solidoak urtu eta [[magma]]k eratzen dira. Magma horiek, konposizio basaltikoa dutenak, ganbara magmatikoa izeneko eskualde batean metatzen dira.

Listosferaren hausturetanhausturen barrenabarrenean, magma ganbara magmatikotik irteten dira eta hor hoztu eta solidotu egiten dira. Magma hori hoztu eta solidotu egiten bada, [[Dike|dikeak]] eratzen dira, baina magma [[itsas hondo]]ra irteten bada, laba kuxinduak kanporatzen dituen itsaspeko [[Bulkanismo|bolkanismo]] bat sortzen da.

Hausturak eratzea eta geregero hauek betetzea, litsofera ozeanikoa dortsalaren alde bietara haztea eragiten du. Dortsaletik urruntzen delurrundu ahala, hoztu egiten da eta haren [[dentsitate (argipena)|dentsitatea]] eta sakonera handituz joango da. Dortsaleren forma eta rifta egotea edo ez, prozesu horren abiaduraren menpe dago.

Dortsalaren ezaugarrik aipagarrien artean, hauek aipatzekoak dira: lurrazaleko fokuko lurrikarak (70km-ko sakonera baino handiagoa ez duen hipozentroa), fluxu termiko altua, anomalia grabimetriko negatiboak eta [[sedimentu]] gutxi egotea. Gainera, dortsalek Lurreko mendikaterik luzeena eratzen dute, 75.000 kilometrotan zehar ia Lur osoa zeharkatzen dutelarik eta planetako sumendi guztiek baino zortzi aldiz laba gehiago isurtzen dute lurrazal ozeanikoa eratuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itsaspeko mendikateak: dortsalak - Zientzia.eus|url=http://zientzia.eus/artikuluak/itsaspeko-mendikateak-dortsalak/|sartze-data=2017-11-27}}</ref>

Hobi ozeanikoak agertzen dira aurkako norantzan higitzen diren bi plaken (kontinental-ozeanikoa edo ozeanikoa-ozeanikoa) artean, hauek aurkako norantzan higitzen dira. Ondorioz, plaka bat bestearen azpitik sartu eta hondoratu egiten da, [[muga konbergente|subdukzioa]] eratzen, alegia, plaka hori suntsitu eta mantuarekin kontaktuan jartzen den arte. Prozesu hori jasaten duten eskualdeek, subdukzio-eskualdeak dira. Hobi ozeanikoak, ozeanoetako gunerik sakonenak dira.

Hobi ozeanikoaren azpian, subdukzio-plakak ur eduki lurrazal ozeanikoa eta sedimentuak eramaten ditu arrastaka. Hor, urak harrien urtze tenperatutenperatura jaisten du, hau da, [[anatexia]] ertatzen da, eta ondorioz, azalera igoaz sumendi kateak eratzen dituzten magmak sortzen ditu. Magma andesitikoak dira hauek, eta dortsaleko [[basalto]]ak baino aberatsagoak dira [[silize]]an.

Kontinenteen ezaugarri topografiko esanguratsuena [[mendilerro]] edo mendikateak dira. Mendi gazteenak (100 milioi urte baino gutxiagokoak) bereziki bi zonaldetan kokaturik daudela ikusi dezakegu. Batetik, Ozeano Pazifikoa inguratzen duen eskualdean eta Pazifiko okzidentala iguratzen duen zonaldea, arku irla bolkanikoen forman. Honen adibidea, Japon[[Japonia]] edo [[Ginea Berria]] dira. Bestetik, Amerikako mendebaldea iguratzen duen zonaldea bereizten da, adibidez [[Andeak]]. Mendi zahar garrantzitsuenak berriz, [[Alpeak|Alpeetan]] eta Himalayan[[Himalaia|Himalaian]] aurkitzen dira, eta kontinente barnean ere [[Appalacheak|Apalacheak]] eta [[Uralak]].

Aldaketarik gabe mantendu diren kontinenteen zonaldeei [[kratoi]] deitzen zaie. Hauek egonkor mantendu izan dira azkeneko 600 milioi urteeanurteetan. Zonalde hauen barnean [[Ezkutu Kanadarra|ezkutuak]] daude, ingurune zabal eta lauak dira, arroka kristalinoz ostuak. Oso zonalde zaharrak dira, Kanbriaraurreko arrokak aurkitzen dira eta. Adibidez, [[Ezkutu Kanadarra|ezkutu Kanadiarra]] dugu.