|
]]
'''Kataluniako geografia''' mugatzen dute ekialdean [[KataluniaMediterraneo]]k 32.000 km² inguruko azalera du.itsasoak, Iparraldeaniparraldean [[Andorra]]ko (65,3 km)estatuak eta [[Frantzia]]ko mugan dauden Ekialdeko [[Ekialdeko PirinioakPirinio]] departamenduarekin muga egiten duek, mendebaldean [[Aragoi]]ekin (359,9autonomia km), hegoaldeanerkidego [[Valentziako Erkidegoaespainia]]rekin (52,9 km)rrak eta ekialdeanhegoaldean [[Mediterraneoa|MediterraneoValentziako Erkidegoa]] itsasoarekink. Bere [[geografia]] kokapenak [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] gainerako mediterranear herrialdeekin nahiz [[Europa]]koEuropako kontinentearekin harreman oparoak izatez erraztu izan dio.
KataluniakoKataluniak azaleraren32.000 km² inguruko azalera du, hortik % 2843.4 basoak,7 [[%28.7a nekazaritza]] eta soroetarako erabilia da; , % 15,7.7a [[larre]] eta [[larre|zelaiak]] dira;direlarik, % l,16.7a [[ibai]]ak;hirigune % 43,4edo [[baso]]akherriguneak, % 6 1.1 ibaiak,7 hiriguneurtegiak edoeta herriguneak,lakuak eta % 4,.6 zehaztu gabeko jardueratarako erabili ohi daerabilia.<ref>[http://www15.gencat.net/pres_catalunya_dades/AppPHP/cat/territori.htm#territori Quin tipus de territori tenim?] {{ca}}</ref> ErlatibokiIpar Kataluniak bestela 4.116 km2-ko azalera du. Kataluniak erlatiboki azalera txikia duela kontuan harturik, aniztasun geografiko nabarmena du.
== Topografia ==
===Itsasaldea===
[[FileIrudi:Paisaje_Cabo_de_CreusPaisaje Cabo de Creus.jpg|thumb|Parc Natural del Cap de Creus.]]
Bere geografia [[Mediterraneo|mediterranear]] kostaldeak baldintzatzen du ekialdean, kostaldeitsas zonalde honek 580 [[kilometro]] luze ditu, [[Creus|Creuseko lurmuturretiklurmutur]]retik [[Ebroren Deltako natura parkea|Ebroren Delta]] ingururaingururaraino hedatzen da. KostaldeaKataluniar iparraldetikkostaldea hegoalderaia osoki lerrozuzena da, zatieta edoelementu eremugeografiko hauetangutxi banatutaditu, dagohorietan nagusienak honako hauek dira: [[Costaiparraldean Vermella]]Creus ([[Iparlurmuturra Katalunia]])bera eta Rosesko golkoa, [[Costaeta Brava]]hegoaldean Ebroren delta. Itsasertzeko Mendilerroa itsasazpian urperatzen den lekuetan, [[Maresmekobi kosta|Costagunetan delegiten Maresme]]du: bata, [[Garrafekoiparraldean, kosta|CostaL'Estartit deleta Garraf]]Blanes udalerrien artean (Costa Brava), eta bestea hegoalderago, Garrafeko kostan.<ref>[[Costahttp://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761556976_1____4/Catalunya_Catalu%C3%B1a.html#s4 Daurada]Catalunya]. MSN Encarta. Sarrera data: 2008ko azaroaren 26a. {{es}}</ref>
Kostaldea beraz, iparraldetik hegoaldera, 5 zati edo eremu hauetan banatuta dago:
Kataluniar kostaldea ia osoki lerrozuzena da, eta elementu geografiko gutxi ditu, horietan nagusienak honako hauek dira: iparraldean Creus lurmuturra eta [[Rosesko golkoa]], eta hegoaldean [[Ebroren Deltako natura parkea|Ebroren delta]]. Itsasertzeko Mendilerroa itsasazpian urperatzen den lekuetan, bi gunetan egiten du: bata, iparraldean, [[L'Estartit]] eta [[Blanes]] udalerrien artean ([[Costa Brava]]), eta bestea hegoalderago, [[Garrafeko kosta]]n.<ref>[http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761556976_1____4/Catalunya_Catalu%C3%B1a.html#s4 Catalunya]. MSN Encarta. Sarrera data: 2008ko azaroaren 26a. {{es}}</ref>
#[[Costa Vermella]] (Ipar Katalunia).
#[[Costa Brava]] (Alt Empordà, Baix Empordà eta Selvako eskualdeetan, Gironako probintzian).
#[[Costa del Maresme]] (Maresme eta Barcelonès-eko eskualdeetan, Bartzelonako probintzian).
#[[Costa del Garraf]] (izen bereko eskualde bartzelonarrean).
#[[Costa Daurada]] (Baix Penedès, Tarragonès, Baix Camp eta Baix Ebreko eskualdeetan, Tarragonako probintzian).
===Mendialdea===
[[File:Pica_Estats.jpg|thumb|Pica d'Estats uda parteanmendigunea.]]
Iparraldean aldiz [[Pirinioak|Pirinioetako]] mendilerro eta erliebe garaiak ditu. Katalan erliebean hiru mendilerro nabarmentzen dira:<ref>''[http://www.grec.cat/cgibin/heccl2.pgm?USUARI=&SESSIO=&PGMORI=&NDCHEC=0224004 El Relleu]'', "Grup Enciclopèdia Catalana". Kontsulta data: 2007ko abenduaren 26a. {{ca}}</ref>
* [[PirinioakPirinio]]ak: Kataluniaren iparraldean kokatua, [[Iberiar penintsula]] eta [[Europa]]ko gainerako lurrak lotzen dituen mendilerroa da.
* [[Katalunia Kostaldeko Mendilerroak]]: Mediterranear kostaldeari paraleloki jarraitzen dioten mendilerro eta lautadez osatuak daude.
* [[Kataluniako Erdiko Beheragunea]]: [[Ebro|Ebroko Haranaren]]ko Haranaren ekialdeko eremua da.
Katalan Pirinioak hegoaldeko edo Espainia aldeko Pirinioen ia erdia dira, Kataluniako iparraldean 200 kilometrotan zehar hedatzen baitira. Usadioz Pirinio Axialetik [[Pirinioaurrea]] mendilerroa bereiztu izan da, hauek mendilerroekiko paraleloak dira, garaiera txikiagokoak, ez hain maldatsuak eta osaketa [[geologia|geologiko ]] ezberdinekoak: Cotiella (2.912 m), Pic de les Bruixes (2.822 m) eta Cotielleta (2.711 m) , Serra de Cotiella mendilerroanCotiellan, Vulturó (2.648,6 m), Pujolar de Roca Grossa (2.611,1 m) eta Pic de Costa Cabirolera (2.604,4 m) , Serra del Cadí mendilerroan-n eta [[Pedraforca]] (2. 508506 m). ▼
Bi mendilerroak mendebaldean ekialdean baina zabalagoak dira, mendebaldean gailur garaienak daudelarik. Kataluniako mendirik garaiena Pallars Sobirà eskualdeko iparraldean dago eta '''[[Pica d'Estats]]''' (3.143 m) delakoa da, gailur honi garaierari dagokionez Frantziarekin muga egiten duten Puig Cedrós (2.914 m) eta Puigmal (2.910) mendiek jarraitzen diote.
▲Katalan Pirinioak hegoaldeko edo Espainia aldeko Pirinioen ia erdia dira, Kataluniako iparraldean 200 kilometrotan zehar hedatzen baitira. Usadioz Pirinio Axialetik [[Pirinioaurrea]] mendilerroa bereiztu izan da, hauek mendilerroekiko paraleloak dira, garaiera txikiagokoak, ez hain maldatsuak eta osaketa [[geologia|geologiko]] ezberdinekoak: Cotiella (2.912 m), Pic de les Bruixes (2.822 m) eta Cotielleta (2.711 m) Serra de Cotiella mendilerroan, Vulturó (2.648,6 m), Pujolar de Roca Grossa (2.611,1 m) eta Pic de Costa Cabirolera (2.604,4 m) Serra del Cadí mendilerroan eta [[Pedraforca]] (2.508 m).
Bi mendilerroak mendebaldean ekialdean baina zabalagoak dira, mendebaldean gailur garaienak daudelarik. Kataluniako mendirik garaiena [[Pallars Sobirà]] eskualdeko iparraldean dago eta '''[[Pica d'Estats]]''' (3.143 m) delakoa da, gailur honi garaierari dagokionez [[Frantzia]]rekin muga egiten duten [[Puig Cedrós]] (2.914 m) eta [[Puigmal]] (2.910) mendiek jarraitzen diote. [[Katalunia Kostaldeko Mendilerroak]] ipar-mendebaldetik hego-mendebalderako norantzan kostaldearekiko paraleloak diren bi mendilerro edo gehiagoz osatuak daude. Bi mendilerro hauek [[Kataluniako Itsasertzeko Mendilerroa]] eta [[Itsasertz Aurreko Mendilerroa]] dira. Kostaldeko Mendilerroak hedaduraz laburragoak eta garaiera txikiagokoak dira, aldiz Itsasertz Aurreko Mendilerroa hedaduraz zabalagoak nahiz garaieraz handiagoak direlarik. Sistemaren barnean hainbar ordoki eta lautada daude, hauetako handienak Itsasertzeko Sakonunea eta Itsasertz Aurreko Sakonunea direlarik. Kostaldeko Sakonunea delakoa Itsasertzeko Mendilerroaren ekialdean dago, aldiz, Itsasertz Aurreko Sakonunea delakoa barnealdean eta bi mendilerroen artean kokatua dago, [[Vallès]] eta [[Penedès]] eskualdeetako [[arabako lautada|lautada]] edo [[ordoki]]ak osatzen dituelarik. Beste lautada edo ordoki handi batzuk [[Selva]], [[Alt Empordà]] eta [[Baix Empordà]] eskualdeetan kokatuak daude. Amaitzeko, Sistemak bere barnean Zeharkako Mendilerroa eta Pirinio Aurreko Mendilerroa ere hartzen ditu,<ref>Jordi Sacasas i Lluís, ''Geografía de Catalunya'', Publicacions L'Abadia de Montserrat. ISBN 978-84-8415-915-5</ref> Itsas Aurreko Mendilerroaren iparraldean dauden egitura berantiarrak baitira, Pirinioak eta Pirinio Aurreko Mendilerroekin kontaktuan egonik, garaierako ertaineko mendi eta erliebeak sortu zituzten, gainera lehenbizikoaren kasuan [[Garrotxa]] eskualdeko eremuan [[sumendi]]ak ere sortu zituen.
Kostaldeko Sakonunea delakoa Itsasertzeko Mendilerroaren ekialdean dago, aldiz, Itsasertz Aurreko Sakonunea delakoa barnealdean eta bi mendilerroen artean kokatua dago, Vallès eta Penedès eskualdeetako lautada edo ordokiak osatzen dituelarik. Beste lautada edo ordoki handi batzuk Selva, Alt Empordà eta Baix Empordà eskualdeetan kokatuak daude. Amaitzeko, Sistemak bere barnean Zeharkako Mendilerroa eta Pirinio Aurreko Mendilerroa ere hartzen ditu,<ref>Jordi Sacasas i Lluís, ''Geografía de Catalunya'', Publicacions L'Abadia de Montserrat. ISBN 978-84-8415-915-5</ref>
[[Kataluniako Erdiko Beheragunea]] delakoa [[Pirinioak]] eta [[Itsasertz Aurreko Mendilerroa]]ren artean kokatua dago. [[Lleidako probintzia]]ko hegoaldeko eta [[Bartzelonako probintzia]]ko erdialdeko eskualdeek lurralde hau osatzen dute. Sakonuneko lurraldeak 200 eta 600 metro arteko garaieran kokatuak daude. Pirinioetatik jeisten diren lautada eta urek lurralde hau soroz eta laborantza lursailez oparo bilakatu dute eta bertan ureztatze kanal ugari ere eraiki izan dira. ▼
Itsas Aurreko Mendilerroaren iparraldean dauden egitura berantiarrak baitira, Pirinioak eta Pirinio Aurreko Mendilerroekin kontaktuan egonik, garaierako ertaineko mendi eta erliebeak sortu zituzten, gainera lehenbizikoaren kasuan Garrotxa eskualdeko eremuan sumendiak ere sortu zituen.
▲[[Kataluniako Erdiko Beheragunea ]] delakoa [[Pirinioak ]] eta [[Itsasertz Aurreko Mendilerroa]]renMendilerroaren artean kokatua dago. [[Lleidako probintzia]]koprobintziako hegoaldeko eta [[Bartzelonako probintzia]]koprobintziako erdialdeko eskualdeek lurralde hau osatzen dute. Sakonuneko lurraldeak 200 eta 600 metro arteko garaieran kokatuak daude. Pirinioetatik jeisten diren lautada eta urek lurralde hau soroz eta laborantza lursailez oparo bilakatu dute eta bertan ureztatze kanal ugari ere eraiki izan dira.
[[Fitxategi:Spain Ebre river in Miravet.jpg|thumb|[[Ebro]] ibaia [[Miravet]] udalerriko lursailetan.]] ▼
Katalunia ia osoki mediterranear isurialdearen barnean dago. Katalan hidrografia sarea bi hidrografia arro nagusitan banatua dago, [[Ebro]] arroa eta Kataluniako barnealdeko ibaien arroa, biak ere [[Mediterraneoa]]n isurtzen direlarik. Gainera, [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoan]] isurtzen duen arroa ere badago, [[Garona]] ibaia [[Arango harana|Arango Haranean]] iturbura baitu, baina atlantiar isurialdeko arro hau kataluniar lurraldearen % 1,73 besterik ez da. ▼▲[[ FitxategiFile: Spain Ebre river in MiravetSpain_Ebre_river_in_Miravet.jpg|thumb| [[Ebro ]] ibaia [[Miravet ]] udalerriko lursailetan.]]
▲Katalunia ia osoki mediterranear isurialdearen barnean dago. Katalan hidrografia sarea bi hidrografia arro nagusitan banatua dago, [[Ebro]] ko arroa eta Kataluniako barnealdeko ibaien arroa, biak ere [[Mediterraneoa]]nMediterraneoan isurtzen direlarik. Gainera, [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoan ]] isurtzen duen arroa ere badago, [[Garona]] ibaia [[Arango harana|Arango Haranean ]] iturbura baitu, baina atlantiar isurialdeko arro hau kataluniar lurraldearen % 1,73 besterik ez da.
[[Hidrografia]] sarea bitan banatzen da, bata mendebaldekoa edo Ebrokoa eta bestea kataluniar kostaldean zehar Mediterraneoan urak isurtzen dituen ibai txikiagoez osatutako ekialdea da. Lehenak batez besteko 18.700 *hm3/urteko hornitzen ditu, bigarrenak aldiz bataz besteko 2.020 *hm3/urteko besterik ez du hornitzen. Diferentzia hau Ebro ibaiaren ur horniduraren ondorioa da, bere ibaiadar nagusiena [[Segre ibaia|Segre]] ibaia delarik. Bestalde, Katalunian lurrazpiko ur oparotasun erlatibo bat ere badago, nahiz eta lurraldearen egitura konplexuaren ondorioz eskualdeen ezberdinen desbedintasun edo desorekak ere badauden. Kataluniar Pirinioetan [[glaziar]] jatorriko [[iboi]] txikiak ere badaude, horietako handiena [[Banyoles aintzira]] delarik.
Herrialdeko [[Hidrografia]] sarea bitan banatzen da, bata mendebaldekoa edo Ebrokoa eta bestea kataluniar kostaldean zehar Mediterraneoan urak isurtzen dituen ibai txikiagoez osatutako ekialdea da. Lehenak batez besteko 18.700 *hm3/urteko hornitzen ditu, bigarrenak aldiz bataz besteko 2.020 *hm3/urteko besterik ez du hornitzen. Diferentzia hau Ebro ibaiaren ur horniduraren ondorioa da, bere ibaiadar nagusiena [[Segre ibaia]]rik delarik. Bestalde, Katalunian lurrazpiko ur oparotasun erlatibo bat ere badago, nahiz eta lurraldearen egitura konplexuaren ondorioz eskualdeen ezberdinen desberdintasun edo desorekak ere badauden. Herrialdeko ibairik luzeena [[Ter ibaia|Ter]] da, eta beste nabarmen batzuk [[Noguera Pallaresa]], [[Noguera Ribagorçana]], [[Segre ibaia|Segre]]bera eta [[Llobregat]] ditugu. Halaber, [[Ebro]] ibaia [[Tarragonako probintzia]]renprobintziaren hegoaldean itsasoratzen da.
Kataluniar Pirinioetan [[glaziar]] jatorriko iboi txikiak ere badaude, horietako handiena [[Banyoles aintzira]] delarik.
Kataluniak orokorrean bere [[Ipar hemisferio|Ipar Hemisferioko]] kokapenari dagokion [[Klima mediterraneo|mediterranear klima]] epela du. Halere, bertan klima aniztasun eta berezitasunak ere badaude. Urteko bataz-besteko klimak Pirinioetako 0 °C-tik kostaldeko 17 °C-ra doa; tenperatura maximoak 43 °C-ra iritsi daitezke ([[Garrigues]] eskualdean), eta tenperatura minimoak -30 °C-ra ([[Pirinioak|Pirinioetan]]). ▼
[[Euri]]ari dagokionez, Katalunian bi eremu bereiz daitezke:
▲Kataluniak orokorrean bere [[Ipar hemisferio|Ipar HemisferiokoHemisferio]] ko kokapenari dagokion [[ Klimaklima mediterraneo|mediterranear klima]] epela du. Halere, bertan klima aniztasun eta berezitasunak ere badaude. Urteko bataz-besteko klimak Pirinioetako 0 °C-tik kostaldeko 17 °C-ra doa; tenperatura maximoak 43 °C-ra iritsi daitezke ( [[Garrigues ]] eskualdean), eta tenperatura minimoak -30 °C-ra ( [[Pirinioak|Pirinioetan ]]).
*[[Euri]]ari dagokionez, Katalunian bi eremu bereiz daitezke: Katalunia hezea:, [[Pirinioak]], [[Pirinioaurrea]], [[Pirinioazpia]] eta [[Itsasertz Aurreko Mendilerroa]]nMendilerroan dauden zenbait gune menditsuk osatzen dute, bertan euri-jasak urteko 700 mm baino gehiagora ailegatu daitezkelarik. Eta Katalunia idorra, gainontzeko lurraldea, bertan euri-jasak urteko 700 mm baino ur kopuru gutxiago lagatzen dutelarik.
* Katalunia idorra: Gainotzeko lurraldea, bertan euri-jasak urteko 700 mm baino ur kopuru gutxiago lagatzen dutelarik.
Euri-jasek ekinozio joera izan ohi dute. Mediterraneoan udak lehorrak dira eta udaberriak euria egin ohi du. Pirinioetan, [[maiatz]]ean eta [[ekain]]ean ugariak izan ohi dira, eta udak orokorrean hezeak. ▼
▲Euri-jasek ekinozio joera izan ohi dute. Mediterraneoan udak lehorrak dira eta udaberriak euria egin ohi du. Pirinioetan, [[maiatz]]eanmaiatzean eta [[ekain]]eanekainean ugariak izan ohi dira, eta udak orokorrean hezeak.
Tenperaturak nahiz euri-jasak kontuan hartu ezkero, Katalunia hiru klima eremuetan banatzen da:
* [[Mendiko klima ]] ( [[Pirinioak|Pirinoetako ]] goi eremuak) .▼* [[Klima ozeaniko|Atlantiar klima ]] ( [[Garona]]renGaronaren ibarra) .▼* [[Klima mediterraneo|Mediterranear klima ]] (gainerako lurraldean), hau goi mendiko eta behe mendiko bi eremutan banatzen delarik. ▼
▲* [[Mendiko klima]] ([[Pirinioak|Pirinoetako]] goi eremuak)
▲* [[Klima ozeaniko|Atlantiar klima]] ([[Garona]]ren ibarra)
▲* [[Klima mediterraneo|Mediterranear klima]] (gainerako lurraldean), hau goi mendiko eta behe mendiko bi eremutan banatzen delarik.
== Naturguneak ==
[[1990]]an [[Generalitat|kataluniar gobernuak]] Naturaren Babeserako Kontseilua sortu zuen, [[natura]] eta [[paisaia]]ren babesaren inguruko organu aholku-emailea, kataluniar ingurune-naturala ezagutu, ikertu, babestu eta kudeatzeko asmoz. Katalunia osoan hamar parke natural daude: [[Goi-Pirinioko Parke Naturala]], [[Empordàko padurak]], [[Cadí-Moixeróko Parke Naturala]], [[Creus|Creuseko lurmuturra]], [[Ports de Tortosa-Beseit]], [[Montsenyko Parke Naturala]], [[Montserrat (mendia)|Montserrat]], [[Sant Llorenç del Munt]], [[Montsanteko mendilerroa]], [[Garrafeko parkea]] eta [[Garrotxako Sumendi-Lurraldearen Parke Naturala]]; parke natural bat: [[Aigüestortes eta San Maurizioko Parke Naturala]]; natura-erreserba bat: [[Llobregateko delta]]; eta itsas-erreserba bat: [[Medes uharteak]]. ▼
==Argazki galeriaNaturguneak==
▲[[1990]] anean [[Generalitat|kataluniar gobernuak]] Naturaren Babeserako Kontseilua sortu zuen, [[natura]] eta [[paisaia]]renpaisaiaren babesaren inguruko organu aholku-emailea, kataluniar ingurune-naturala ezagutu, ikertu, babestu eta kudeatzeko asmoz. Katalunia osoan hamar parke natural daude: [[Goi-Pirinioko Parke Naturala ]], [[Empordàko padurak ]], [[Cadí-Moixeróko Parke Naturala ]], [[Creus|Creuseko lurmuturra ]], [[Ports de Tortosa-Beseit ]], [[Montsenyko Parke Naturala ]], [[Montserrat (mendia)|Montserrat]], [[Sant Llorenç del Munt ]], [[Montsanteko mendilerroa ]], [[Garrafeko parkea ]] eta [[Garrotxako Sumendi-Lurraldearen Parke Naturala ]]; parke natural bat: [[Aigüestortes eta San Maurizioko Parke Naturala ]]; natura-erreserba bat: [[Llobregateko delta ]]; eta itsas-erreserba bat: [[Medes uharteak ]].
<gallery>
L'Estartit - 2006 - 12.JPG|[[Medes uharteak]], [[L'Estartit]] herriko hondartzatik ikusita.
Els Encantats.JPG||[[Pirinioak|Pirinioetako]] mendi nabarmenetakoen artean dauden [[Els Encantats]] izeneko bi gailurrak eta [[Sant Maurici iboia]].
Montserrat des del Bages.jpg|[[Montserrat (mendia)|Montserrat]] Bagèsetik.
49.San_Pietro._Cotiella.JPG|Cotiellako mendigunea.
Montsec_d%27Ares.JPG|Montsec d'Ares
El_Turb%C3%B3..jpg|El Turbó.
Margues.jpg|Serra del Jordal.
</gallery>
==Ikus, gainera==
| 