09:29, 18 urria 2017ko berrikusketa aldatu Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.217 edits t →‎Erreferentziak ← Aurreko ezberdintasuna		20:47, 18 urria 2017ko berrikusketa aldatu desegin Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.217 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
49. lerroa: == Gizartea == [[Fitxategi:Yaxchilan Lintel 24.jpg\|thumb\|190px\|Xoc andrea, Itzamnaaj B'alam II.a erregearn [[izeko\|izeba]]-[[emazte]]a, soka arantzadun bat [[mihi]]tik igaroaz ([[709]])]] Maiak ez ziren inoiz aginte batu baten azpian izan, eta ~~beren administrazioa zuten~~ [[hiri-estatu]] burujabe anitzetan bizi ziren. Gizartea hierarkietan antolatua eta itxia zen; funtzioak hertsiki banatuak zeuden. Hiri bakoitzeko buru politiko, militar eta erlijiosoak ''halach uinic'' («egiazko gizona») izena zuen; kargu hori bizi guztirakoa zen eta herentziaz jasotzen zen. Agintari goren horrek familia nagusietako buruek eta apaizek osaturiko kontseilua (''batab'') zuen aldamenean eta haien arteko bat buruzagi militarra zen (''nacom''). Apaizgoa bereziki ahaltsua zen, ezagutzen monopolioa hark baitzuen: idazkera, kronologia, sendagintza, etab. Apaizek eta haien ahaideek gizartearen goi klasea osatzen zuten. Horien azpian, funtzionarioen sail ugaria hiriaren funtzionamenduaz arduratzen zen. Nekazariak, azkenik, gizartearen oinarria eta jende kopuru handieneko klasea ziren; hiri-estatuko lurretan lan egiten zuten eta zerga astunak ordaindu behar zizkieten goiko klaseei. Hirietako eskulangileak eta merkatari txikiak nekazarien maila berekoak ziren. Merkataritza urria zenez burgesia handirik ez zen sortu. [[Esklabo]]ak ere baziren, gerran bahituriko etsaiak gehienbat. == Ekonomia == Maien ekonomiaren oinarriak guztiz xumeak ziren, eta gauza bitxia da hain kultura zabalaren euskarri izana. Jarduera nagusia nekazaritza zen: [[arto]]a, [[babarrun]]a, [[batata]] eta fruituak. Lurra lantzeko teknika eta baliabideak [[~~Neolito~~neolito]]koak ziren: [[golde]]a ez zuten ezagutzen, eta lurra makilaz zulatzen zuten. Beste lanabes batzuk harrizkoak ziren. ~~Bideak~~Artoa zen elikagai nagusia; ez zuen arreta handirik behar, ~~oro~~eta ~~har~~uzta bat baino gehiago bil zitekeen urtean. Lurra zen arazoa: landareak ugari hazi arren, ~~ongi~~ez ~~eginak~~zitzaion ~~baziren~~etekin ~~ere~~handirik ateratzen; lur sailak erein gabe utzi behar izaten ziren askotan. Maiak, ~~zama-abererik~~bestalde, ezin hobeto moldatu ziren oihanera: lurrak ureztatzeko eta ~~[[gurdi]]rik~~drainatzeko ~~ezagutzen~~teknikak ezasmatu ~~zutenez~~zituzten, ~~zama~~agorraldietan ~~bizkarrean~~ura ~~garraiatzen~~lortzeko ~~zuten~~eta eurialdietan uholdeak eragozteko. ~~Merkataritzak~~[[Kakao]]ak ~~trukea~~garrantzi handia izan zuen, ~~oinarri~~haren eskari handia zela-eta ~~hirietan~~oso ~~zenbait~~aintzat ~~eskulangintza~~hartua ~~mota~~izan ~~lantzen~~zelako ~~ziren:~~kanpoko ~~oihalgintza~~merkataritzan, ~~saskigintza,~~eta ~~lumazko~~diru ~~produktuak~~gisa ~~eta~~ere ~~harri~~erabili ~~lanak~~zen. Bideak, oro har, ongi eginak baziren ere, zama-abererik eta [[gurdi]]rik ezagutzen ez zutenez, zama bizkarrean garraiatzen zuten. Merkataritzak trukea zuen oinarri eta hirietan zenbait eskulangintza mota lantzen ziren: oihalgintza, saskigintza, lumazko produktuak eta harri lanak. == Arkitektura == 101 ⟶ 103 lerroa: == Idazkera == [[Fitxategi:Maya.svg\|150px\|thumbnail\|Zenbakiak, 20 oinarriduna ([[euskara]]z bezala)]] Kolonen aurreko Ameriketako herrietan maiak izan ziren benetako idazkera erabili zuten bakarrak. Idazkera hieroglifikoa izateaz gainera, aldi berean ideografikoa eta fonologikoa ere zen, eta oraindik ez da guztiz deszifratu. Kopo zuhaitzaren ehunez eginiko paperean idazten zuten, zenbait metro luze ziren orrietan. Liburu edo kodize horietako gutxi gelditzen bada ere, harri, gisu eta zuraren gainean zizelkaturiko testu ugari aurkitu dira. Espainiarren aurreko testu idatzi gutxi gelditzen da (hiru kodize), ebanjelizazioa aurrera eramateko [[Diego de Landa]] apezpikuak errearazi baitzituen. Hala eta guztiz, Diego de Landak berak utzitako lekukotasuna (Relación de las cosas de Yucatán) maien gizarteari buruzko informazio iturri garrantzitsua izan da. Askotan maien idazkera [[hieroglifo\|hieroglifiko]] gisa agertu izan den arren, zeinu [[fonetika\|fonetiko]] eta ideogramez osatutako hizkuntza konplexu bat zen, orain oso gutxi arte deszifratu izan ahal ez dena. Hitz egindakoa zehatz paperean adierazi ahal zuen "Mundu Berriko" hizkuntza bakarra zen, garaiko europarrek bere idazkerarekin konpara zezaketen bakarra. [[Espainiar Inperioa]]ren agintari kolonialek eta [[Erromatar Eliza Katolikoa\|Erromatar Eliza Katolikoko]] elizgizonek maien testu gehien-gehienak suntsitu zituzten, baina bakan batzuek iraun dute. Kolonizazioaren ondoko denboran idazkera latinoz egindako liburuak ere informazio iturri garrantzitsuak dira; hona nagusiak: Popol Vuh (mitoen eta oroitzapen historikoak kitxe hizkuntzaz); Chilam Balam liburuak (kronikak, sendagintza, astrologia, etab.); Memorial Cakchiquel (historia, erlijioa, elezaharrak, etab.). == Matematikak ==

Maien zibilizazioa: berrikuspenen arteko aldeak