|
'''Maien zibilizazioa''' [[Mesoamerika]]ko [[zibilizazio]]a izan zen, espainiarrak Ameriketara iritsi aurretik [[Maia etniak|maia herriek]] garatu zutena. Aipagarria da haien idazkera sistema, kolonaurreko Amerikan erabat garatu zen bakarra, eta baita haien artea, arkitektura, eta matematika eta astronomia sistemak. Une gorenean, gaur egungo [[Guatemala]], [[Yucatán penintsula]], [[Belize]], eta [[Honduras]] eta [[El Salvador]]ko ipar-mendebaldea hartu zituen.
Mesoamerikako kronologiaren arabera, hiru aro nagusi bereizten dira kultura honen barruan: aurreklasikoa (([[K. a. 2000]]-[[250|K. o. 250]] bitartean), klasikoa ([[300]]-[[900]] bitartean) eta klasikoaren ondokoa ([[900]]. urtetik espainarren etorrera eta konkista arte). Aro klasikoa izan zen distiratsudistiratsuen eta orijinalena. Maien zibilizazioak hartu zuen lurralde zabal hartan sakabanaturik zeuden ehundaka hirien artean [[Tikal]], [[Uaxactum]], [[Palenque]], [[Bonampak]] edo [[Yaxchilan]] izan ziren nagusiak. Berriki arte aldi baketsua izan zela esaten bazen ere, besteakgaur besteegun argi dago maiak maiz borrokatu zirela elkarren kontra, eta haien estatu-hirietako asko gotorturik zeudela. Erlijioa bera ere, hasieran uste zena baino askoz odoltsuagoa izan zen. Aro horren bukaeran oso gauza bitxia gertatu zen: hiri klasikoak jendez hustu ziren eta biztanleek Yucatán penintsulara emigratu zuten. Oraindik ere ezin izan da argitu zergatik gertatu zen hori. Aro klasikoaren ondokoa, beraz, beste eremu batean gauzatu izanaz aparte, Mexikoko kulturen eragin handia izan zuen, [[tolteka|toltekena]] batez ere, toltekakhaiek izan baitziren [[Mexikoko goi ordokian-lautada]]n nagusi, [[azteka|azteken]] aurretik. Eragin horren ondorioz, mexikarrak bezain borrokalari bihurtu ziren maiak ere. Beti ere, berriki arte aro klasikoa aldi baketsua izan zela esaten bazen ere, gaur egun argi dago maiak maiz borrokatu zirela elkarren kontra, eta haien estatu-hirietako asko hiri gotortuak zirela frogatu da. Erlijioa bera ere, hasieran uste zena baino askoz odoltsuagoa izan zen.
Oraingo maiak haien arbasoen zibilizazioa garatu zen lurralde bertsuan bizi dira. Txikiak dira, buru biribilekoak, larrua kobre kolorekoa dute eta beltz leuna ilea. Beren artean lotura estua duten hizkuntzak erabiltzen dituzte. Funtsean nekazariak dira; herri baten inguruko komunitate txikietan bizi dira eta tradizioko ale eta barazkiak egiten dituzte (artoa[[arto]]a, babarruna[[babarrun]]a eta [[kuia]] bereziki) eta etxabereak izan ohi dituzte (oiloak[[oilo]]ak, txerriak[[txerri]]ak eta, askoz gutxiago, behiak[[behi]]ak). Industria gutxi dago maien lurraldean. Maia gehienak [[XVI. mendeanmende]]an kristautu zituzten; hala ere antzinako ohitura askok bizirik dirau oraino. Jakintza hori xamanek[[xaman]]ek kontserbatu dute gehienbat; herri bakoitzean izan ohi den pertsonaiapertsona honekhorrek lehengo erlijioaren eta ezagutzen aztarnak gorde ditu: antzinako egutegiaren zatiak gordetzen ditu, oilarrak[[oilar]]rak sakrifikatzen eta euria erakartzeko errituak egiten ditu, etab.
== Maien lurraldearen hedadura ==
|
