Maien zibilizazioa: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
14. lerroa:
| caption2 = [[Yaxchilan]]eko 26. Dintelaren xehetasuna.
}}
'''Maien zibilizazioa''' [[Mesoamerika]]ko [[zibilizazio]]a izan zen, espainiarrak Ameriketara iritsi aurretik [[Maia etniak|maia herriek]] garatu zutena. Aipagarria da haien idazkera sistema, kolonaurreko Amerikan erabat garatu zen bakarra, eta baita haien artea, arkitektura, eta matematika eta astronomia sistemak. Une gorenean, gaur egungo [[Guatemala]], [[Yucatán penintsula]], [[Belize]], eta [[Honduras]] eta [[El Salvador]]ko ipar-mendebaldea hartu zituen.
Mesoamerikako kronologiaren arabera, hiru aro nagusi bereizten dira kultura honen barruan: aurreklasikoa ((K. a. 2000-K. o. 250 bitartean), klasikoa (300-900 bitartean) eta klasikoaren ondokoa (900. urtetik espainarren etorrera eta konkista arte). Aro klasikoa izan zen distiratsu eta orijinalena. Maien zibilizazioak hartu zuen lurralde zabal hartan sakabanaturik zeuden ehundaka hirien artean Tikal, Uaxactum, Palenque, Bonampak edo Yaxchilan izan ziren nagusiak, besteak beste. Aro horren bukaeran oso gauza bitxia gertatu zen: hiri klasikoak jendez hustu ziren eta biztanleek Yucatán penintsulara emigratu zuten. Oraindik ere ezin izan da argitu zergatik gertatu zen hori. Aro klasikoaren ondokoa, beraz, beste eremu batean gauzatu izanaz aparte, Mexikoko kulturen eragin handia izan zuen, toltekena batez ere, toltekak izan baitziren Mexikoko goi ordokian nagusi, azteken aurretik. Eragin horren ondorioz, mexikarrak bezain borrokalari bihurtu ziren maiak ere. Beti ere, berriki arte aro klasikoa aldi baketsua izan zela esaten bazen ere, gaur egun argi dago maiak maiz borrokatu zirela elkarren kontra, eta haien estatu-hirietako asko hiri gotortuak zirela frogatu da. Erlijioa bera ere, hasieran uste zena baino askoz odoltsuagoa izan zen.
Oraingo maiak haien arbasoen zibilizazioa garatu zen lurralde bertsuan bizi dira. Txikiak dira, buru biribilekoak, larrua kobre kolorekoa dute eta beltz leuna ilea. Beren artean lotura estua duten hizkuntzak erabiltzen dituzte. Funtsean nekazariak dira; herri baten inguruko komunitate txikietan bizi dira eta tradizioko ale eta barazkiak egiten dituzte (artoa, babarruna eta kuia bereziki) eta etxabereak izan ohi dituzte (oiloak, txerriak eta, askoz gutxiago, behiak). Industria gutxi dago maien lurraldean. Maia gehienak XVI. mendean kristautu zituzten; hala ere antzinako ohitura askok bizirik dirau oraino. Jakintza hori xamanek kontserbatu dute gehienbat; herri bakoitzean izan ohi den pertsonaia honek lehengo erlijioaren eta ezagutzen aztarnak gorde ditu: antzinako egutegiaren zatiak gordetzen ditu, oilarrak sakrifikatzen eta euria erakartzeko errituak egiten ditu, etab.
== Maien lurraldearen hedadura ==
55 ⟶ 57 lerroa:
=== Idazkera eta matematikak ===
[[Fitxategi:Maya.svg|150px|thumbnail|Zenbakiak, 20 oinarriduna ([[euskara]]z bezala)]]
Askotan maien idazkera [[hieroglifo|hieroglifiko]] gisa agertu izan den arren, zeinu [[fonetika|fonetiko]] eta ideogramez osatutako hizkuntza konplexu bat zen, orain oso gutxi arte deszifratu izan ahal ez dena. Hitz egindakoa zehatz paperean adierazi ahal zuen "Mundu Berriko" hizkuntza bakarra zen, garaiko europarrek bere idazkerarekin konpara zezaketen bakarra.
Maiek 0 zenbakiaren kontzeptua garatu zuten (ematen duenez, "Mundu Zaharrean" baino mendeak lehenago) eta 20ean oinarritutako zenbaki-sistema bat zuten: [[zenbaki-sistema hogeitar]]ra. Kalkulu astronomiko ezin zehatzagoak egin zituzten; [[ilargia]]ren eta planeten mugimenduari buruzko beraien diagramak begiz inoiz egin diren perfektuenak dira. Maien urtea gurea baino pixka bat luzeagoa zen, 365 egun eta 25 ordutakoa.
| |||