Maien zibilizazioa: berrikuspenen arteko aldeak

{{Argitzeko|Ameriketako zibilizazioari|Maia (argipena)}}

{{irudi multzo

 

Zibilizazio haren ondorengo gisa, [[Mexiko]]n eta [[Erdialdeko Amerika]]n, maia etniak bizi dira gaur egun ere. [[Milioi]]ka dira etnia horietako kideak, eta askok [[maia hizkuntzak]] hitz egiten dituzte. [[Espainiar Inperioa]]ren agintari kolonialek eta [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoko]] elizgizonek maien testu gehien-gehienak suntsitu zituzten, baina bakan batzuek iraun dute.

 

== Maien lurraldearen hedadura ==

[[Espainia]]rrak iritsi aurretik maia herriak Ameriketako zibilizaziorik garrantzitsuena garatua zuen. Une gorenean, maia kulturak lurralde zabala hartu zuen: egungo [[Mexiko]]ko hegoaldea ([[Yucatán|Yukatan]], [[Campeche]], [[Quintana Roo]], [[Chiapas]] eta [[Tabasco (Mexiko)|Tabasco]] estatuak) eta [[Belize]], [[Guatemala]], [[Honduras]] eta [[El Salvador]]ko zatiak (325.000 km²inguru).

 

== Historia ==

[[Fitxategi:Palenque Ruins.jpg|thumbnail|320px|[[Palenque]] maia herriko ''Jauregia'' izeneko tenplu multzoa.]]

Proba arkeologikoen arabera, maiak orain 3.000 urte hasi ziren arkitektura zeremoniala eraikitzen. Maien eta [[Yucatán|Yucataneko]] beste zibilizazio baten, [[Olmeka|olmeken]] arteko berdintasunaz asko eztabaidatu da. Dirudienez, olmekek eta maiek asko eragin zuten elkar. Teoria batzuen arabera, olmeken ondorengoak [[Guatemala]] aldera emigratu zuten, bertako biztanleekin nahastuz eta maien aitzindariak sortuz.

 

 

=== Aro Aurreklasikoa ===

Lehen nekazari herriak, K. a. 1500 ingurutik aurrera, herriak eraikitzen hasi ziren Ozeano Barearen aldean, gaur egungo Mexikoren eta Guatemalaren artean (Ocos, Cuadros), eta erdialdeko [[Chiapas]]en; hango biztanleek artoa, babarruna eta kuia ereiten zuten. K. a. VIII-III. mendeetan biztanleria handitu zen eta lurrez eraikitako lehen hiriak sortu ziren hegoaldean (Kaminaljuyu, Izapa) eta erdialdean (Uaxactún, [[Tikal]]); aldi hartan ez zuten ez harrizko arkitektura, ez idazkera, ezagutzen, baina zeramika monokromoan hainbat estilo erabili zituzten (Las Charcas, Mamom).

 

 

=== Aro Klasikoa eta gainbehera ===

Aro klasikoan aurreko joerak indartu ziren eta maien zibilizazioak gailurra iritsi zuen. [[Nekazaritza]] indartu zen, biztanleria ugaldu eta hiri berriak egin zituzten, aldi berean lehengo aroko hiriak eraikuntza berri ederrez hornitzen zituztela: Tikal, Palenque, Copán, Uaxactún, Piedras Negras, Yaxchilan, Bonampack, Rio Bec, etab. Hala, 5.000 biztanletik 50.000 biztanle arte zuten 40 hiri baino gehiagotan, 2 milioi inguru pertsona bizi ziren. Antza denez, hiri hauek administrazio eta erlijioguneak ziren eta jendea haien inguruan bizi zen. Hiriak edo eskualdeak federazioetan elkarturik bide zeuden. Gehienbat erdialdean kokaturik zeuden hiri horiek, eta 600-900 urte bitartean etengabeko aurrerapena izan zuten harik eta [[X. mendea]]ren amaieran maien kulturak bat-bateko gainbehera izan zuen arte; biztanleek hiriak utzi zituzten, eta laster estali zituen landaredi tropikalak. Erorketa horren arrazoiak ez dira ezagunak oraindaino eta hipotesi anitz egin dira desagertze hau ulertzeko: landa lurrak agortu izana, izurriteak, klimaren aldaketa, agintarien aurkako matxinadak.

 

=== Aro Postklasikoa ===

Maien kultura, alabaina, iparraldean berpiztu zen [[X. mendea]]ren amaieran leinu nahasketa baten ondorioz, eta postklasikoa deitu den aroa hasi zen horrela. Izan ere, 978tik 987ra Mexikotik heldu ziren [[tolteka]]k [[Chichén Itzá]] hiriaz jabetu ziren eta han kokatu ziren, era horretara maia-tolteka deritzan aldia hasi zela. Arrotzak maiekin nahastu ziren eta beste arkitektura mota bat, erabat tolteka ez dena, ezta maia klasikoa ere, garatu zuten Yucatan-eko hirietan (Chichén Itzá, Uxmal, Kabah, Izamal, Tulum, etab.). Aldi hartako hiru hiri nagusiek (Chichén Itzá, Uxmal eta Mayapan) elkarte hegemoniko bat eratu zuten (987).

 

 

•Golieren kodea:Oso txarto zainduta dago. Egutegi bat zuen marraztuta

 

===Gizartearen antolaketa eta kokalekua===