Madril: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t 85.86.185.62 wikilariaren aldaketak ezabatuz, HakanIST wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. |
No edit summary |
||
32. lerroa:
| oharrak =
}}
'''Madril'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0032.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]| data= 2006-10-27|izenburua= Espainiako Erresumako Autonomia-Erkidegoen, Probintzien eta Probintzia-Hiriburuen izenak}}</ref> ([[gaztelania]]z eta ofizialki: ''Madrid'', {{IPA|maˈðɾið}} ahoskatua) [[Espainia]]ko eta [[Madrilgo Erkidegoa|Madrilgo Erkidegoko]] hiriburua eta hiri nagusia da, [[Iberiar penintsula]]ren erdialdean dagoena. [[2011]]ko biztanle-erroldaren arabera 3.293.601 biztanle ditu<ref name="ine">{{Erreferentzia|izenburua= Instituto nacional de Estadística|url=http://www.ine.es/nomen2/index.do?accion=busquedaDesdeHome&nombrePoblacion=Madrid&x=0&y=0}}</ref> (6.543.031 [[Madrilgo metropoli eremua|Madrilgo metropolitar gune]] osoan). Honenbestez, [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] hirugarren metropoli-barrutirik handiena osatzen du Madrilek.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.demographia.com/db-worldua.pdf|izenburua=World Urban Areas: Population & Density|egilea=Wendell Cox}}</ref><ref>{{erreferentzia|egilea=[[Eurostat]]|url=http://www.urbanaudit.org/DataAccessed.aspx|izenburua=Urban Audit database|urtea=2004}}</ref>
Madril [[Espainiako Gobernua]]ren eta [[Espainiako Gorteak|Gorteen]] egoitza da, baita Administrazio Zentralaren eta Estatuaren erakundeen bilgunea. Ekonomikoki, finantza eta industria gune garrantzitsua da Madril, enpresa nazional eta mundu mailako enpresa askoren egoitza baita. Estatu mailan, berebiziko garrantzia du kultur arloan, bertan baitaude Pradoko Museoa, Thyssen-Bornemisza eta Reina Sofía museoak.<ref>{{erreferentzia|egilea=The Art News Paper|izenburua=TOTAL ART MUSEUM NUMBERS|urtea=2012|url=http://www.theartnewspaper.com/attfig/attfig11.pdf}}</ref>
== Geografia ==
228. lerroa:
== Historia ==
Hiriaren jatorria zehatzeke dago, hilobi [[bisigodo]]ak eta aurreerromatar aztarnategiak (zeltar ''[[carpetani]]'') topatu dituztelako. Madrilgo hiria [[musulman]]ek sortu zuten [[IX. mendea]]n ([[arabiera]]z: مجريط ''Maǧrīţ''), ''Matrice'' izeneko ''[[vicus]]'' bisigodoa zegoen tokian.<ref>{{erreferentzia|url=http://elmadridmedieval.jmcastellanos.com/Pagina%20Historia/Precristiano.htm|izenburua=El Madrid precristiano}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.madridhistorico.com/seccion5_historia/index_crecimiento_medieval.php?idmapa=15&id=1|izenburua=Historia de Madrid|egilea=Madrid histórico}}</ref> [[Mohamed I.a Kordobakoa|Mohamed I.a]] emirrak ibaiaren ondoan (non egun [[Madrilgo Errege Jauregia]] dagoen) gotorleku bat eraiki zuen, Guadarramako mendilerroa kontrolatzeko eta iparraldeko erresumetara zihoazen razziek geltoki bat izan zezaten.<ref>{{erreferentzia|izenburua = Madrid islámico|url = http://www.nova.es/~jlb/mad_es08.htm}}</ref>
[[1083]]an [[Alfontso VI.a Gaztelakoa|Alfontso VI.a Leon eta Gaztelakoak]] hiria konkistatu zuen. 1123an [[hiribildu]] izendatu zuten eta kontzeju bilakatu zen (''Comunidad de Villa y Tierra''). 1188an lehendabizikoz Gaztelako Gorteetan parte hartu zuen eta 1202an [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa|Alfontso VIII.ak]] lehenengo forua eman zion.
238. lerroa:
Madrilgo bigarren hitzarmenak 1621ean egin ziren. Espainiako Gortearen eta Frantziako eta Vatikanoko ordezkarien artean sinatutako akordioa. Hitzarmen horren bidez Grisoietako Errepublika Valtelina izenekoaz jabetu zen berriro (1621eko apirilaren 26). Ez zen bete hitzarmen honetan erabakitakoa.
Hiriburu bilakatu zenetik, Madrilgo biztanleriak hasi eta hasi egin du eta 1625ean harresiak bota zituzten, jadanik gaindituak zituztelako. [[Espainiako Ondorengotza Gerra]]n [[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.aren]] hiriburua izan zen eta, austriarren aldekoek bitan hartu zuten, 1706an eta 1710ean hain zuzen ere.<ref>{{erreferentzia|izena1= Carlos E. |abizena1= Corona Barratech |izena2= José A. |abizena2= Armillas Vicente |url=http://books.google.cat/books?id=wLNVAv7N-_YC&pg=PA254&dq=madrid+1710+carlos&hl=ca&ei=J46nTMqdDM6ZOpnb7JkM&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDMQ6AEwAw#v=onepage&q=madrid%201710%20carlos&f=false |izenburua= La España de las reformas: hasta el final del reinado de Carlos IV |liburukia= 2| orrialdea= 254}}</ref>
[[1721]]ean, Madrilgo azken hitzarmena gertatu zen. Espainiaren, Frantziaren eta Ingalaterraren artean egindako hitzarmena, Utrecht, Baden eta Londreseko hitzarmenak bateratzen zituena. Hitzarmen honen asmoa Espainiaren eta Erresuma Batuko Inperioaren arteko arazoak konpontzea zen.
246. lerroa:
Borboitarrek artisautza babestu zuten, XIX. mendearen erditik aurrera industria bilakatu eta Espainiako ekonomiaren eragile bihurtu zen (kimika, metalurgia, elektronika, farmazeutikoa). Hala ere, XX. mendearen hasieran Madril hiri modernoarena baino herri txikiaren irudia zuen. Lehenengo herenean biztanleria bikoiztu eta 950.000 biztanle izatera ailegatu zen. Las Ventas, Tetuán edo El Carmen bezalako aldiri berriak langileen etxeez bete ziren, [[erdi-mailako klase]]rako [[zabalgune]] bat eraiki zuten bitartean.<ref>[http://www.madrid.es/portales/munimadrid/es/Inicio/Ayuntamiento/Un-paseo-por-su-historia/La-ciudad-desde-la-llegada-de-la-Corte/El-Madrid-liberal?vgnextfmt=default&vgnextoid=311b9ad2a7898110VgnVCM2000000c205a0aRCRD&vgnextchannel=94321cf0ceca8110VgnVCM1000000b205a0aRCRD www.madrid.es: Un paseo por su historia]</ref>
[[Espainiako Bigarren Errepublika]] [[Puerta del Sol]]en aldarrikatu zuten eta [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] piztean legitimitatearen alde egin zuen. Hori zela eta, 1936 eta 1939 artean [[Madrilgo gudua|setioa]] jasan zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena= Martínez Reverte |izena= Jorge |izenburua= La batalla de Madrid |urtea=2007 |argitaletxea= Colección Booket |isbn= 978-84-8432-871-1}}</ref>
1983an [[Madrilgo Erkidegoa]] sortu zutenean, bere hiriburu izendatu zuten. Harrezkero, hiriak bere etengabeko hazkunde ekonomikoari ekin zion baina une latzak ere jasan zituen: 2004an [[2004ko martxoaren 11ko atentatuak|Madrilgo aldirikoen tren sareko 4 trenetan egindako eraso terroristak izan ziren]], Europako historian handienak izan zirenak.<ref>[http://www.iiss.org/conferences/counter-terrorism-series/islam-and-terrorism International Institute for Strategic Studies]</ref>
== Demografia ==
363. lerroa:
==== Immigrazioa ====
Espainiako hiriburua izanda, Madrila Penintsulako leku guztietatik ailegatu ziren, tartean euskaldun asko. Euskaldunek Madrilgo Euskal Etxea eratu zuten, Jovellanos kalearen 3.ean dagoena.<ref>[http://www.euskaletxea-madrid.com/ Madrilgo Euskal Etxearen webgunea]</ref>
[[Espainiar]]rek biztanleriaren %83,8a osatzen dute, latinamerikarrak, 2007an europarrak, asiarrak, iparamerikarrak eta afrikarrak %16,2a izanik.<ref name="munimadrid.es">{{erreferentzia|url=http://www.munimadrid.es/UnidadesDescentralizadas/UDCEstadistica/Publicaciones/PoblacionExtranjera/1Julio2007/Extranjeros_Julio07.pdf |izenburua=Foreign Population in the city of madrid. A study by the Dirección General de Estadística of the municipality of Madrid |formatua=PDF }}</ref>
564. lerroa:
Madril Espainiako enpresa-gunerik inportanteena da: 2008an, Espainiako 2.000 enpresa handienen %72ak Madrilen zuen bere egoitza.<ref>{{Erreferentzia|egilea=Turismo — Comunidad de Madrid|izenburua=Madrid: La tercera mayor ciudad de la Unión Europea|urtea=2008|url=http://www.youtube.com/watch?v=sX0MQaUxTvA&feature=related}}</ref> Egun, Espainiako 5.000 enpresa nagusien diru-sarreren %50,1a Madrilen egoitza duten enpresak izaten dituzte, nahiz eta %31,8a baino ez direlako.<ref>{{erreferentzia|egilea=Iberinform.es|izenburua=El 50% de los ingresos del ranking 5000 se concentran en Madrid|urtea=2009|url=http://www.iberinform.es/Noticias_Iberinform/noticia/mitad-empresas-espana-ranking-5000-madrid-2009.html}}</ref>
Erakustazokak antolatzen ere Espainiako hiririk nagusiena da,<ref>{{Erreferentzia|egilea=http://www.elblogsalmon.com|izenburua=Historia de la Feria de Madrid (IFEMA)|urtea=2005|url=http://www.elblogsalmon.com/sectores/historia-de-la-feria-de-madrid-ifema}}</ref> eta baita Europa mailan ere.<ref>{{erreferentzia|izena=Juan |abizena= Puchalt Sanchís|izenburua=La actividad ferial en el contexto europeo|urtea=2007|url=http://www.revistasice.com/cmsrevistasICE/pdfs/ICE_840_29-50__8604A59865CE253C60C4E55FE1295380.pdf}}</ref>
== Garraioak ==
620. lerroa:
Tenisean [[Mutua Madrileña Madrid Open]] txapelketaren egoitza da, ATP World Tour Masters 1000 txapelketarako baliagarria dena. [[1 Formula|Formula 1eko]] [[HRT F1 Team]] ere bertan du bere egoitza, [[Jaramako zirkuitua]] gertu izanik. Urtero [[Espainiako Vuelta]] bertan du amaiera, Parisen [[Frantziako Tourra]] amaitzen den moduan.
Historian [[1972ko Udako Olinpiar Jokoak|1972]], [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012]] eta [[2016ko Udako Olinpiar Jokoak|2016ko Udako Olinpiar Jokoetarako]] bere hautagaitza prestatu arren, ez du inoiz lortu. 2011n, [[2020ko Udako Olinpiar Jokoak|2020ko Udako Olinpiar Jokoetarako]] ere hautagaia izango dela esan zuten.<ref>{{erreferentzia|url=http://edition.cnn.com/2011/SPORT/07/13/sport.olympics.madrid.2020/ |izenburua=Madrid Bids for 2020 Olympic Games |egilea= [[CNN]] |data= 2011-7-13}}</ref>
<center>
{|class="wikitable"
| |||