13:34, 2 urria 2017ko berrikusketa aldatu Iñaki LL (eztabaida \| ekarpenak) Kontu sortzailea, Egiaztatutako erabiltzaileak, Administratzaileak 25.401 edits →‎Historia: geh ← Aurreko ezberdintasuna		19:10, 2 urria 2017ko berrikusketa aldatu desegin Iñaki LL (eztabaida \| ekarpenak) Kontu sortzailea, Egiaztatutako erabiltzaileak, Administratzaileak 25.401 edits →‎Historia: geh Hurrengo ezberdintasuna →
125. lerroa: Historiaurreko aztarnategien eta monumentu megalitikoen arrasto handia da Araban. [[Trikuharri]] esanguratsuak aurki daitezke, besteak beste, [[Aizkomendiko trikuharria\|Aizkomendikoa]] [[Egilatz\|Egilazen]] eta [[Sorginaren Txabola\|Sorginetxekoa]] [[Arrizabalaga\|Arrizalan]]. Egungo Araban, garai hartan, karistiarrak eta barduliarrak bizi ziren. Erromatarrak heldu baino lehenagotik, Gesaltza-Añanako gatzaga indarrean zen dagoeneko, gatza erauzteko gune ekonomiko garrantzitsua. Erromatarren garaian, berriz, hainbat ''mansus'' (bentak) eta ''fundus'' (herriska modukoak) aurkitu izan dira agirietan, baita haien aztarnak ere; izan ere, ''Ab Asturica Burdigalam'' galtzara nagusiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen zuen egungo Arabako lurraldea Lautadan barrena. Veleia deitutako gotorlekua (Iruña) gune garrantzitsua bihurtu zen, Antzinatearen amaieran beheraldia izan zuen arren, baina gero, berriz, biziberritu zen. VIII. mendeko Veleia ~~Albigiensis~~Alavensis izan daitekeela pentsatzen da. Bisigodoek sortutako Victoriacum ere hor zegoela uste dute adituek batzuek. Araba mugako toki bat izan zen andalustarren eta baskoien artean, baita borroka askoren lekuko ere. 743tik aurrera, Alfontso I.ak eta bere oinordekoak hainbat aldiz sartu ziren beren armadekin Araba baskoira, baita Fruela erregeak bertako Munia neska gatibu eraman ere, eta bere emazte bilakatu. Egilon izan zen Arabako lehen jaun ezaguna eta, bere ondoren, arabarrak hainbatetan matxinatu ziren Asturiarren eta Gaztelaren kontra. IX. mendean, ezegonkortasun aldi luze baten ondoren, egungo herriskak hasi ziren sortzen, ''fundus''en ondoan, eta IX. mendean ageri da lehenengoz Araba izena, ''Arba'' (''Cronica Abeldensis''). XI. mendeko herri horien zerrenda luze bat gorde da, Donemiliagako Errexa delakoa, ''Hagurhain'' eta ''Gastehiz'' herriskak, besteak beste. Araba 'nafarren' (euskaldunen) lurraldean kokatzen zen eta, XI. mendetik XII. mendera, Iruñeko Erresumak izena aldatu zuen, Nafarroa bilakatu. Gaztelak, baina, Nafarroa eskuratu nahi zuen, bereziki haren mendebaldeko lurraldea, Araba tartean. 1199-1201. urteetan, Nafarroako errege Antso Jakituna egungo Algerian negoziazioetan zebilela, gaztelarrek Durango eta Arabari eraso egin zieten, Trebiñu eta Gasteizi zehazki. Bi gotorlekuek gogor eutsi zieten, baina etsipenak jota, Erregeren baimenaz, amore eman zuten. Harrezkero, Araba Gaztelako Koroan sartu zen. 1332. urtean, Arriagako ermandadeak Araban zeuzkan lurralde guztiak eman zizkion Gaztelari: Araba osoa Gaztelako erregeen menpe geratu zen. Ordurako, Araban, andalustarren kontrako gerretan zaildutako jaunak gailendu ziren, adibidez, Aiaratarren leinua, ~~Mendozako dorretxea~~Mendozatarrena, eta ~~Gebarako dorretxea~~Gebaratarrena. Hauetako batzuek lokarri estuak umotu zituzten Gaztelarekin, eta Gaztelako Gerra Zibilak eragina izan zuen Araban. Horrek bandoen gerra bultzatu zuen Araban ere, oinaztar eta ganbotarren artean. XV. mende erdialdera, bandoen gerra amaitu zen, eta Errege Katolikoek beren boterea sendotu zuten, jauntxoen ahalmenaren kaltetan. 1521ean, Nafarroa konkistatzeko gudaren epelean, Petri Lopez Aiarakoa, Aguraingo jauna, Karlos V.a enperadoreari oldartu zitzaion, baita galdu eta exekutatua izan ere. Trebiño, baina, Arabako ermandadeetatik kanpora geratu zen 1458an, jauntxo familia baten agindupean, Gaztelako erregeak hala esleituta. Bitarte honetan, Arabak ez zuen foru bateratu bat ondu, eta eskualde batzuek beren foru berezia bazuten ere, beste batzuek ez. Hala ere, beste euskal lurraldeek bezala, Aldundi Nagusia eratu zuten. Arabak onurak atera zituen kostaldea eta barrualdea lotzen zituzten bideetan eta Donejakue bidean zuen kokapen estrategikoagatik (Miranda - Gasteiz - Agurain - Sandrati tunela). [[XIX. mendea]]n, gerra karlistak gertatu ondoren, Arabak bere foruak galdu zituen.

Araba: berrikuspenen arteko aldeak