Mari: berrikuspenen arteko aldeak

# {{Vikidia|Mari}}

'''Mari edo''' edo '''Maddi''' [[euskal Herriko mitologia|euskal mitologiako]] jainkosa nagusia da.''' '''''[[Mari|Anbotoko Mari''', '''Anbotoko Dama]]''''', '''''[[Aralarko Dama]]''''', '''''Txindokiko Dama''''', '''''[[Aizkorriko Dama|Aizkorriko Dama (Aketegiko Dama)]]''''', '''''Mondarraingo Dama''''' eta '''''[[Murumendiko Dama]]''''' izenak ere hartzen ditu.'''

'''Hainbat euskal menditan bizi da ([[Larrunarri|Txindoki]], [[Murumendi]], [[Gorbeia]]...), eta bizitokirik garrantzitsuena [[Anboto]]ko leize bat du, "Mariren Koba" izenarekin ezaguna.'''

'''Mari, [[Ama Lur]]raren irudikapena, izadiaren eta bertako elementu guztien erregina da. Gehienetan emakume gorputza eta aurpegiarekin irudikatu izan ohi da, dotore jantzita (gehienetan gorriz), baina zuhaitz edo [[su]]zko emakume gisara ere agertzen da. [[Sugaar]] da bere senarra, [[sorgin]]ak bere gurtzaileak eta bi seme ditu: [[Mikelats]] eta [[Atarrabi]], ongia eta gaizkiaren irudikapenak.'''

== '''Izenaren jatorria''' ==

'''''Mari'' izenaren jatorria ez dago bat ere argi. Hainbat teoria dira:'''

* '''''[[Mairu (mitologia)|Mairi]]'' edo ''[[Maide]]'' izenen garapena, hauek antzinako izaki edo jeinuak baitira.'''

* '''Antzinako jainko edo izaki bati, ''Maria'' [[Jesus Nazaretekoa]]ren amaren izena atxiki zioten, antzinako euskal erlijio [[kristautasun|kristautzeko]] asmoarekin.'''

* '''''Amari'' jatorrizko izenaren hasierako ''A'' galdu zitzaion. ''Ama + ari'' litzeteke jatorria.'''

* '''''Emari'' izenaren hasierako ''E'' erori zitzaion, jatorrizko emankortasunaren ideia galduz.'''

== '''Mari jainkosaren pertsonifikazioak''' ==

* [[Mari|'''Anbotoko Mari edo Anbotoko Dama''']]

* [[Aralarko Dama|'''Aralarko Dama''']]

* '''Txindokiko Dama'''

* [[Aizkorriko Dama|'''Aizkorriko Dama''']]

* '''Mondarraingo Dama'''

* [[Murumendiko Dama|'''Murumendiko Dama''']]

== '''Elezaharrak''' ==

'''Mari da, dudarik gabe, euskal mitologiaren izaki nagusia. Zoritxarrez gaur egun, [[XX. mendea]]ren hasieran [[Jose Migel Barandiaran|Jose Miguel Barandiaranek]] eta bere laguntzaileek bildu zituzten lekukotasunen bidez baizik ez dugu ezagutzen. Mariren mitoa agertuz geroztik, euskal gizarteak zibilizazio anitzi aurre egin die ([[Iberiar]]rak, [[Zelta]]k, [[Antzinako Erroma|Erromatarrak]]…). Topaketa horien lekukoa izan baita, ez da harritzekoa Mariren pertsonaiak mila aurpegi izatea.'''

'''Marik itxura eta botere anitz dauzka : « Izadia » da, bai eta ere « Jainkoa » ; sakrifikatuak diren animaliak eta dirua eskaintzen zaizkio. Horregatik erlijioak baztertu zuen, behiala osorik menperatzen zuen mundutik kenduz « bestelako » testuinguru batean kokatzeko. Polikinaka Mariren pertsonaia gero eta lainotsuago bihurtu da.'''

'''Askotan, "Dama" bizkaiko historiako pertsonaia errealekin lotu izan ohi da, mitologia eta historiaren arteko nahasketa bat sortuz. Adibidez, [[Diego Lopez Harokoa|Diego Lopez de Haro]] Bizkaiko lehen jaunarekin ezkonduta omen zegoen. Ezkontzean, Marik etxean inoiz ez zuela aitaren egingo zin egin erazi zion, baina ez zuen bete eta Mari bere alabarekin hegan atera zen. Kondaira hau Bizkaiko jaunek Mariri egin zioten "traizioan" oinarriturik egon daiteke, lurraldea Gaztelari entregatu eta herria kristautuaraztean.'''

'''Arrasate aldean, oskorri zenean, bertako gazteek kantu egiten zioten: "''Anbotoko señorie orrazketan..!''"'''

== '''Mari eta euskal matriarkatua''' ==

'''[[Matriarkatu]]ari buruz hitz egiterakoan idazle gehienetan Mariren mitoa azaltzen da. Hori bai, idazle bakoitzak mito hori edo Mariren izateari esanahi ezberdina edo erabilpen ezberdina ematen dio.'''

'''Mariren mitoa [[Jose Migel Barandiaran|Joxemiel Barandiaranek]], [[Julio Caro Baroja]]k, [[Francisco Letamendia|Paco Letamendiak]], [[Andrés Ortiz-Osés]]ek erabilitako erabilpenak ikusiko ditugu.'''

'''Barandiaranek antolaketa hierarkiako bat egiten du non Mari azaltzen den antolaketa horren buru. Honekin batera lurraren jainkotzat, erlijio matriarkalistaren aitzindari gisa eta euskaldunen erlijio aurrekristauaren kokaleku baita. Baita Mari [[lamia]] eta [[sorgin]]etaz bereiztu egiten du. Barandiaranek Mari deitzen zion izenez, aldiz Julio Caro Barojak Maia edo Mayi deitzea erabaki zuen baina konturatzen bagara izen guztiek hasiera ''Ma'' dute, hau da, [[ama]]tasunaren seinale.'''

'''Julio Caro Barojari dagokionez, honek azaltzen du Mariren bitartez ikusten dela [[emakume]]ek zuten autoritatea gizartean eta familian. Mari [[haitzulo|leizeetako]] eta [[mendi]]etako emakume misteriotsutzat hartzen zuen. Honek Mariri dama deitzen zion eta ezagutzen da orduko sorginen zuzendari eta bideratzaile gisa.'''

'''Paco Letamendiak, Mari dama handitzat jotzen du, hau da, gizartearen pertsonifikaziotzat eta euskaldunon [[erlijio]] primitibotzat. Barandiaranekin askotan bat dator. Baita aipatzen du nola gaur egun Mari emakume gisa ezagutzen eta baloratzen dugula baina orain dela urte batzuk forma zoomorfikoak omen zituela baita. Hau da, lamiekin eta nahasten zituzten. Marik azken finean moraltasunaren sinbolotzat funtzionatzen zuen.'''

'''Andrés Ortiz-Osési dagokionez bere lana den ''La Diosa Madre, diosa Mari''-ren erreferentzia izanez aurkeztu du. Beronek [[euskal Herriko mitologia|euskal mitologia]] modu sistematiko eta bakarrean azaldu du. Gehienbat bere lana Joxemiel Barandiaranek jasotako mitologian oinarritzen da. Ortiz Osesentzat jainkosa honek dituen ezaugarrietako bat laguntza da, berak esanez jainko gizonezkoek ez dutela emango laguntza hau, aldiz emakumezkoek bai.'''

'''Beretzat euskal mitologiaren interpretazioan hitz batzuk esanahi berezia hartzen dute. Adib: [[adur]] (indarra, zoria, sorginkeria) eta [[indar]] (energia....) Bi hauek potentziaz eta ahalmenaz (boterea) erlazionatzen ditu eta beretzat potentzia zuzenki erlazionaturik dago matriarkatu eta emakumearekin eta ahalmena patriarkatu eta gizonezkoekin.'''

'''Beronek Mariren mitologian 9 zati edo denbora tarte bereizten ditu.'''

'''Azkenik esan beronentzat Mari ''[[Ama Lur]]'' izan arren, azkenean ''Ama Janko'' lehenaren gainetik jartzen dela, sinboloak errealitateari bezalaxe eta kultura naturari bezalaxe.'''

* ''Mito hurbilak, Euskal mitologia jendeen bizitzan, Anuntxi Arana, Katuzain, 2000. ISBN 2-913842-04-6.''