Wikipedia

Lituania: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-thumb|right +thumb)
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
42.189 edits
No edit summary
7. lerroa:
| bandera_irudi = Flag of Lithuania.svg
| armarri_irudi = Coat of Arms of Lithuania.svg
| lema_nazional = Vienybė težydi<br />(Utzi“Utzi batasuna loratzenloratzen”)
| mapa_irudi = EU location LIT-Lithuania.pngsvg
| hizkuntza_ofizialak = [[Lituanieralituaniera]]{{sup|1}}
| ereserki_nazional = [[Tautiska giesmė|]]<br />[[Fitxategi:Tautiška giesmėgiesme instumental.ogg|center|250px]]
| hiriburu = [[Vilnius]]
| hiriburuaren_koordenatuak = {{koord|54°40′ |41|N |25°19′ |19|E|display=inline}}
| gobernu_mota = [[DemokraziaErrepublika]] parlamentario[[parlamentu|parlamentarioa]]a
| buru_titulu1 = Presidentea
| buru_izen1 = [[Dalia Grybauskaite]] (2009)
| buru_titulu2 = Lehen ministroa
| buru_izen2 = [[Saulius Skvernelis]] (2016)
| hiri_handien = [[Vilnius]]
| eremu_rankin = 123121.
| eremu_km2 = 65.300
| ur_portzentaia = <small>arbuiagarria</small>%1,35
| biztanle_zenbatespen = 2.856821.350674
| biztanle_zenbatespen_urte = 2017<ref name="biztanleria">[https://osp.stat.gov.lt/statistiniu-rodikliu-analize?hash=e7339206-858d-43de-ad93-f12ca772590c#/ Statistikos departamentas], osp.stat.gov.lt</ref>
| biztanle_zenbatespen_urte = 2016
| biztanle_zenbatespen_rankin = 137.
| erroldatutako_biztanle_zenbatespen =3.043.429
| biztanle_errolda_urte =2011
| biztanle_dentsitate_km2 = 45,343
| biztanle_dentsitate_rankin = 164173.
| subiranotasun_mota = Independentzia
| gertakari_izen1 = [[Errusiar Inperio]]tik
| subiranotasunaren_gertaerak = - Aldarrikatua<br />- Onartua
| gertakari_data1 = {{data|1918|02|16}}
| subiranotasun_urtea = [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunetik]]<br />[[1990]] [[martxoaren 11]]<br />[[1991]] [[irailaren 6]]
| gertakari_izen2 = [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunetik]]
| gertakari_data2 = {{data|1990|03|11}}
| txanpon = [[Euro]] (€)
| txanpon_kode = EUR
40 ⟶ 42 lerroa:
| domeinu = lt
| aurrezenbaki = 370
| oharrak =
| oharrak = <sup>1</sup>biztanle guztiek [[errusiera]]z hitz egiten dute, baina ez da ofiziala, nahiz eta [[errusiar]] jatorriko gutxiengo zabal batek errusieraz bakarrik jakin
}}
'''Lituaniako Errepublika''' edo '''Lituania'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak|argitaletxea=euskaltzaindia.net}}</ref> ({{lang-lt|Lietuvos Respublika''Lietuva''}}), {lang|lt|ofizialki ''Lietuva'Lituaniako Errepublika''' ({{lang-lt|Lietuvos Respublika}}), [[Iparraldeko Europa]]nko dagoenestatua da, [[EuroparHerrialde BatasunaBaltikoak|Herrialde Baltikoetako]]ren kidea den Estatu txikia dabat. [[Baltikoa]]ren alboanhego-ekialdeko bazterrean kokatutakokatua, hauexek dira bere mugak: Iparraldeaniparraldean [[Letonia]]rekin du muga, ekialdean [[Bielorrusia]]rekin eta hego -mendebaldean [[Polonia]]rekin eta Errusiako [[Kaliningrad]]oko probintziarekin (''óblast'')[[barrendegi]]arekin. Lituania, [[LetoniaEuropar Batasuna]]ren kidea den Estatu txikia da. 65.300 kilometro koadroko eremua du, eta 2017an 2.821.674 biztanle zituen<ref name="biztanleria"></ref>. Hiriburua [[EstoniaVilnius]]ri ''Baltikokoda. estatuak''[[Europar deitzenBatasun]]eko zaiekidea sarritanda 2004tik.
 
== Biztanleak eta gizartea ==
Lituania da, Baltikoko hiru estatuen artean, handiena eta biztanle gehien dituena. Jatorrizko lituaniarrak, letoniarrekin batera, duela milaka urte eskualde hartan kokatutako Baltikoko herrietakoen ondorengoak dira. Lituaniera da hizkuntza ofiziala -hizkuntza baltikoen familiakoa, letoniera bezala- eta herritarren % 84k erabiltzen dute, baina poloniera eta errusiera ere mintzatzen dira.
 
1991n, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]] desegin zenean eta ondorengo urteetan, lituaniarren proportzioa hazi egin zen, SESBeko beste lurralde batzuetan eta atzerrian bizi zen lituaniar asko itzuli baitzen eta, horrekin batera, gainerako talde etnikoetako kide asko ([[eslaviar]]rak, batez ere) joan egin baitziren Lituaniatik. Lituaniar gehienak katoliko erromatarrak dira; historian zehar, beren nortasunaren ezaugarritzat hartu izan da katolikotasuna.
 
Biztanleen %70 inguru hirietan bizi da. Lituania ez dago, antzinako Sobiet Batasuneko beste errepublika askoren antzera, hirigune bakar baten inguruan egituratua: Vilnius da hiririk handiena (500.000 biztanle), baina badira beste hiri handi batzuk, hala nola Kaunas (400.000 biztanle) eta Klaipeda (itsas portua, 200.000 biztanle).
 
Munduko suizidio ehunekorik handiena du (azkenaldian suizidio kopuruak era dramatikoan egin du gora) eta Europako homizidio ehunekorik handienetakoa.
 
[[2007]]ko urtean, 3.575.000 biztanle ditu. Bizi-itxaropena 74,4 urtekoa da. Biztanleriaren %99,6% alfabetatuta dago. Seme-alaben batez bestekoa 1,21koa da emakume bakoitzarentzat, honek suposatzen du biztanleriaren %0,28aren galera urtez urte.
 
Herrialdeko etniko-osaera honako hau da:
 
* Lituaniarrak %83,45
* [[Polonia]]rrak %6,74
* [[Errusia]]rrak %6,31
* [[Bielorrusia]]rrak %1,23
* [[Ukraina]]rrak %0,65
* Besteak ([[alemania]]rrak, [[ijito]]ak, [[tatariar|tartariarrak]], [[armenia]]rrak, [[letonia]]rrak...) %1,62
 
Hizkuntzak: [[lituaniera]] (ofiziala), [[poloniera]], [[errusiera]]. Erlijioak: [[katolizismo|katoliko]] erromatarrak dira gehienak, baina badira [[luteranismo|luteranoak]], [[eliza ortodoxoa|errusiar ortodoxoak]], [[protestantismo|protestanteak]], [[islam|musulmanak]] eta [[judaismo|juduak]] ere.
 
== Geografia ==
79 ⟶ 59 lerroa:
[[Vilnius]] hiriburuak "Baltikoko Erroma" ezizena dauka. [[1920]] eta [[1939]] artean, bere konderriaren biztanle gehienak poloniarrak zirelako (hiriaren izena ''Wilna'' poloniarrez) Poloniak anexionatu zuen. Hori zela eta, [[Kaunas]] hiriburu berri bihurtu zen, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]] inbasioaren ondorioz [[Vilnius]] berriro Lituaniako hiriburua izatera itzuli zen arte.
 
=== HiriHistoria nagusiak ===
{{sakontzeko|Lituaniako historia}}
* [[Vilnius]] (547.200 biztanle [[2006]]an)
* [[Kaunas]] (340.000)
* [[Klaipėda]]
* [[Šiauliai]]
* [[Panevėžys]]
* [[Alytus]]
* [[Marijampolė]]
* [[Utena]], [[Utenos alus]]
* [[Tauragė]]
* [[Telšiai]]
* [[Palanga]]
* [[Druskininkai]]
* [[Šventoji]]
 
Antzinako lituaniarrak (''liths'') ''[[baltos]]'' edo ''aestiis'' deritzon talde baten adarra ziren, antzinako [[prusia]]r eta [[letonia]]rrekin batera. Baltikoko tribu hauek ia ez zeukaten harreman zuzenik [[Erromatar Inperioa]]rekin, baina tratu komertzialak mantendu zituzten ([[Anbar Bidea]] izenekoaren bidez). Lituaniarrek azken hamar mendeetan zehar iraun duen [[estatu]]a izan dute eta letoniarrek [[XX. mendea]]n aldarrikatu zuten beren estatua; tribu prusiarrak, aldiz, [[XVIII. mendea]]n desagertu ziren.
== Politika ==
 
Lituaniar aberriari (''Litua'') buruzko lehenengo erreferentziak [[Quedlinburg]]o monasterioaren urtekarietan agertzen dira; lehena [[1009]]ko otsailaren 14koa.
[[Fitxategi:LithuaniaHistory.png|thumb|left|180px|Lituaniako lurralde bilakaera, Dukerri Handitik gaur egunera.]]
 
Oraingo lituaniar lurraldea jatorriz XII. mendeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] estatuarena da. Aditu gehienen ustez lehen lituaniar estatuaren sorrera [[Mindaugas]] koroatzean izan zen, [[1253]]ko ekainaren 6an. [[Mindaugas]]ek lituaniar duke guztiak bildu zuen.
 
[[1241]]an, [[1259]]an, [[1275]]an eta [[1277]]an [[Urrezko Horda]]n bildutako [[mongol]]ek erreinua inbaditu zuten.
 
[[1385]]an, [[Ladislao II.a Poloniakoa]]ren koroatzearen ostean, [[Polonia]]rekin elkartu zen.
 
[[1401]]ean Ladislaoren lehengusu [[Vytautas]]ek Lituaniako Duke Handi izendatu zuen bere burua eta herrialde bien arteko lotura askatu zen. Baina bien kooperazioari esker, lituaniar eta poloniar armadek [[Ordena Teutonikoa|Teutondar Ordena]] menderatu zuten [[1410]]ko [[Grunwaldgo gudua]]n.
 
[[1568]]an, berriro [[Polonia]]ri lotuta, [[Bi Nazioen Errepublika]] edo Polonia-Lituania mankomunitatea sortu zuen. Lotura hau dinastikoa baino ez zen, Lituaniak bere autogobernua mantendu baitzuen.
 
[[1795]]an, [[Katalina II.a Errusiakoa]] erregina zela, [[Errusia]]ren kontrolpean erori zen, [[XVIII. mendea]]n zehar iraun zuen desintegrazio-prozesu baten ostean ([[Poloniaren zatiketak]]).
 
[[Lehen Mundu Gerra]]n, [[1915]] eta [[1918]] artean, [[Alemania]]k okupatu zuen.
 
[[1918]]ko otsailaren 16an, [[1917]]ko [[Errusiako Iraultza|Errusiar Iraultzaren]] ondorioz, [[Nikolas II.a Errusiakoa]]ren inperiotik independentzia aldarrikatu zuen. Hasierako sistema politikoa monarkia izan zen, [[Mindaugas II.a]] erregea buru zela. Baina azaroan errepublika aldarrikatu zuten. [[1918]] eta [[1921]] bitartean, [[Polonia]]ko errepublika berriarekin gudua burutu zuten. Gudua amaitu eta gero, Lituaniak bere lurraldearen %20a galdu zuen, [[Vilnius]] hiriburua tartean. Hiriburua aldi baterako [[Kaunas]]era mugitu zuten eta horrela jarraitu zuten [[1940]]a arte.
 
[[1940]]ko ekainean sobietarrek eta alemaniarrek akordioa egin ondoren, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]ren tropek herrialdea okupatu zuten, eta abuztuan Lituania [[Lituaniako Errepublika Sozialista Sobietarra]] bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n alemaniarrek okupatu zuten eta 210.000 [[judu]] hil zituzten. Gerra bukatu eta gero, berriro SESBren kide izatera itzuli zen, nahiz eta ''misko broliai'' lituaniar gerrillaren erresistentzia armatua [[1954]] arte izan.
 
[[1988]]an [[Sąjūdis]]aren aldeko Mugimendu Lituaniarra osatu zuen, [[1989]]ko SESB legebiltzarrerako hauteskundeetan garaipena lortu zuena. [[1990]]eko martxoaren 11n [[Vytautas Landsbergis]] presidente hautatu berriak independentzia aldarrikatu zuen, ''[[Iraultza Kantatua]]'' izeneko ekintzan. Sobietarren erantzuna gogorra izan zen, [[Vilnius]]en okupazio militarra eta 13 zibilen sarraskia. [[1991]]ko alferrikako estatu-kolpea eta gero, independentzia nazioartean aintzatetsi zuten.
 
[[2004]]ko martxoaren 29an, [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea]]ren kide bihurtu zen eta [[2004]] maiatzaren 1ean, [[Europar Batasuna]]ren kide.
 
== Gobernua eta administrazioa==
=== Politika ===
Lituania alderdien aniztasuna duen [[demokrazia parlamentario]]a da.
[[Fitxategi:2009 m. Respublikos Prezidento rinkimai Dalia grybauskaitė 00.jpg|thumb|left|200px|2009an hautatutako [[Dalia Grybauskaitė]] lehendakaria.]]
103 ⟶ 99 lerroa:
Hainbat alderdi politiko daude Lituanian, baina honako hauek dira nagusiak: Alderdi Kristau Demokrata (LKDP), Lituaniako Alderdi Demokratiko Laborista (LDDP), Lituaniar Batasun Nazionalista (LTS), Lituaniako Alderdi Sozial Demokrata (LSDP), Lituaniako Nekazarien Alderdia (LUP), Lituaniako Zentroko Batasuna (LCS), Alderdi Kontserbadorea (TS), Lituaniako Poloniarren Batasuna (LLS) eta Alderdi Demokratikoa (DP).
 
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Lituaniaren banaketa administratiboa}}
[[Fitxategi:Municipalities in Lithuania.png|right|320px|Lituaniako banaketa]]
 
Lituaniar lurraldea politikoki hamar konderritan (lituanieraz ''apskritys'', singularra - ''apskritis'') banatzen da:
 
120 ⟶ 115 lerroa:
* [[Vilniusko konderria|Vilnius]]
 
== HistoriaDemografia ==
=== Biztanleria ===
{{sakontzeko|Lituaniako historia}}
Lituania da, Baltikoko hiru estatuen artean, handiena eta biztanle gehien dituena. Jatorrizko lituaniarrak, letoniarrekin batera, duela milaka urte eskualde hartan kokatutako Baltikoko herrietakoen ondorengoak dira. Lituaniera da hizkuntza ofiziala -hizkuntza baltikoen familiakoa, letoniera bezala- eta herritarren % 84k erabiltzen dute, baina poloniera eta errusiera ere mintzatzen dira.
 
1991n, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]] desegin zenean eta ondorengo urteetan, lituaniarren proportzioa hazi egin zen, SESBeko beste lurralde batzuetan eta atzerrian bizi zen lituaniar asko itzuli baitzen eta, horrekin batera, gainerako talde etnikoetako kide asko ([[eslaviar]]rak, batez ere) joan egin baitziren Lituaniatik. Lituaniar gehienak katoliko erromatarrak dira; historian zehar, beren nortasunaren ezaugarritzat hartu izan da katolikotasuna.
Antzinako lituaniarrak (''liths'') ''[[baltos]]'' edo ''aestiis'' deritzon talde baten adarra ziren, antzinako [[prusia]]r eta [[letonia]]rrekin batera. Baltikoko tribu hauek ia ez zeukaten harreman zuzenik [[Erromatar Inperioa]]rekin, baina tratu komertzialak mantendu zituzten ([[Anbar Bidea]] izenekoaren bidez). Lituaniarrek azken hamar mendeetan zehar iraun duen [[estatu]]a izan dute eta letoniarrek [[XX. mendea]]n aldarrikatu zuten beren estatua; tribu prusiarrak, aldiz, [[XVIII. mendea]]n desagertu ziren.
 
Biztanleen %70 inguru hirietan bizi da. Lituania ez dago, antzinako Sobiet Batasuneko beste errepublika askoren antzera, hirigune bakar baten inguruan egituratua: Vilnius da hiririk handiena (500.000 biztanle), baina badira beste hiri handi batzuk, hala nola Kaunas (400.000 biztanle) eta Klaipeda (itsas portua, 200.000 biztanle).
Lituaniar aberriari (''Litua'') buruzko lehenengo erreferentziak [[Quedlinburg]]o monasterioaren urtekarietan agertzen dira; lehena [[1009]]ko otsailaren 14koa.
[[Fitxategi:LithuaniaHistory.png|thumb|left|180px|Lituaniako lurralde bilakaera, Dukerri Handitik gaur egunera.]]
 
Munduko suizidio ehunekorik handiena du (azkenaldian suizidio kopuruak era dramatikoan egin du gora) eta Europako homizidio ehunekorik handienetakoa.
Oraingo lituaniar lurraldea jatorriz XII. mendeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] estatuarena da. Aditu gehienen ustez lehen lituaniar estatuaren sorrera [[Mindaugas]] koroatzean izan zen, [[1253]]ko ekainaren 6an. [[Mindaugas]]ek lituaniar duke guztiak bildu zuen.
 
[[2007]]ko urtean, 3.575.000 biztanle ditu. Bizi-itxaropena 74,4 urtekoa da. Biztanleriaren %99,6% alfabetatuta dago. Seme-alaben batez bestekoa 1,21koa da emakume bakoitzarentzat, honek suposatzen du biztanleriaren %0,28aren galera urtez urte.
[[1241]]an, [[1259]]an, [[1275]]an eta [[1277]]an [[Urrezko Horda]]n bildutako [[mongol]]ek erreinua inbaditu zuten.
 
=== Banaketa etnikoa ===
[[1385]]an, [[Ladislao II.a Poloniakoa]]ren koroatzearen ostean, [[Polonia]]rekin elkartu zen.
* Lituaniarrak %83,45
* [[Polonia]]rrak %6,74
* [[Errusia]]rrak %6,31
* [[Bielorrusia]]rrak %1,23
* [[Ukraina]]rrak %0,65
* Besteak ([[alemania]]rrak, [[ijito]]ak, [[tatariar|tartariarrak]], [[armenia]]rrak, [[letonia]]rrak...) %1,62
 
=== Hizkuntzak ===
[[1401]]ean Ladislaoren lehengusu [[Vytautas]]ek Lituaniako Duke Handi izendatu zuen bere burua eta herrialde bien arteko lotura askatu zen. Baina bien kooperazioari esker, lituaniar eta poloniar armadek [[Ordena Teutonikoa|Teutondar Ordena]] menderatu zuten [[1410]]ko [[Grunwaldgo gudua]]n.
[[Lituaniera]] (ofiziala), [[poloniera]], [[errusiera]].
 
=== Erlijioa ===
[[1568]]an, berriro [[Polonia]]ri lotuta, [[Bi Nazioen Errepublika]] edo Polonia-Lituania mankomunitatea sortu zuen. Lotura hau dinastikoa baino ez zen, Lituaniak bere autogobernua mantendu baitzuen.
[[Katoliko]] erromatarrak dira gehienak, baina badira [[luteranismo|luteranoak]], [[eliza ortodoxoa|errusiar ortodoxoak]], [[protestantismo|protestanteak]], [[islam|musulmanak]] eta [[judaismo|juduak]] ere.
 
=== Hiri nagusiak ===
[[1795]]an, [[Katalina II.a Errusiakoa]] erregina zela, [[Errusia]]ren kontrolpean erori zen, [[XVIII. mendea]]n zehar iraun zuen desintegrazio-prozesu baten ostean ([[Poloniaren zatiketak]]).
* [[Vilnius]] (547.200 biztanle [[2006]]an)
 
* [[Kaunas]] (340.000)
[[Lehen Mundu Gerra]]n, [[1915]] eta [[1918]] artean, [[Alemania]]k okupatu zuen.
* [[Klaipėda]]
 
* [[Šiauliai]]
[[1918]]ko otsailaren 16an, [[1917]]ko [[Errusiako Iraultza|Errusiar Iraultzaren]] ondorioz, [[Nikolas II.a Errusiakoa]]ren inperiotik independentzia aldarrikatu zuen. Hasierako sistema politikoa monarkia izan zen, [[Mindaugas II.a]] erregea buru zela. Baina azaroan errepublika aldarrikatu zuten. [[1918]] eta [[1921]] bitartean, [[Polonia]]ko errepublika berriarekin gudua burutu zuten. Gudua amaitu eta gero, Lituaniak bere lurraldearen %20a galdu zuen, [[Vilnius]] hiriburua tartean. Hiriburua aldi baterako [[Kaunas]]era mugitu zuten eta horrela jarraitu zuten [[1940]]a arte.
* [[Panevėžys]]
 
* [[Alytus]]
[[1940]]ko ekainean sobietarrek eta alemaniarrek akordioa egin ondoren, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]ren tropek herrialdea okupatu zuten, eta abuztuan Lituania [[Lituaniako Errepublika Sozialista Sobietarra]] bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n alemaniarrek okupatu zuten eta 210.000 [[judu]] hil zituzten. Gerra bukatu eta gero, berriro SESBren kide izatera itzuli zen, nahiz eta ''misko broliai'' lituaniar gerrillaren erresistentzia armatua [[1954]] arte izan.
* [[Marijampolė]]
 
* [[Utena]], [[Utenos alus]]
[[1988]]an [[Sąjūdis]]aren aldeko Mugimendu Lituaniarra osatu zuen, [[1989]]ko SESB legebiltzarrerako hauteskundeetan garaipena lortu zuena. [[1990]]eko martxoaren 11n [[Vytautas Landsbergis]] presidente hautatu berriak independentzia aldarrikatu zuen, ''[[Iraultza Kantatua]]'' izeneko ekintzan. Sobietarren erantzuna gogorra izan zen, [[Vilnius]]en okupazio militarra eta 13 zibilen sarraskia. [[1991]]ko alferrikako estatu-kolpea eta gero, independentzia nazioartean aintzatetsi zuten.
* [[Tauragė]]
 
* [[Telšiai]]
[[2004]]ko martxoaren 29an, [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea]]ren kide bihurtu zen eta [[2004]] maiatzaren 1ean, [[Europar Batasuna]]ren kide.
* [[Palanga]]
* [[Druskininkai]]
* [[Šventoji]]
 
== Ekonomia ==
162 ⟶ 168 lerroa:
 
== Azpiegiturak ==
=== AireportuakGarraioa ===
==== Aireportuak ====
{{Graph:Street map with marks | lat= 55 | lon= 23.5 | zoom=7 | width = 600 | height = 600 | wdqs=
SELECT DISTINCT ?airport ?coord ?range
178 ⟶ 185 lerroa:
 
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
* {{lt}} {{en}} [http://www.tourism.lt Lituaniako turismoa]
 
* {{lt}}{{en}} [http://www.tourism.lt Lituaniako turismoa]
 
{{commonskat}}
{{Europako herrialde aurkibidea}}
{{Europar Batasuneko kide aurkibidea}}
 
[[Kategoria:Lituania| ]]
[[Kategoria:Europar Batasuneko estatu kideak]]
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Lituania"(e)tik eskuratuta