Wikipedia

Lisboa: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-\|\sbiztanleria\s=.*\n +)
22. lerroa:
| oharrak =
}}
'''Lisboa'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> [[Portugal]]go eta [[Lisboa (barrutia)|Lisboako barrutiko]] hiriburua da. Herrialdearen hego-mendebaldean dago, [[Ozeano Atlantikoa]]ren ertzeko [[Tajo|Tejo ibaiaren]] bokalean (''Mar da Palha''), eta Europako mendebaldenekomendebaldeko lur-muturrean. 100,05&nbsp;km²ko eremua du eta [[2013]]an 552.700 biztanle zituen<ref name="ine" />. Beti ere, [[Lisboa Handia]] deitutako metropoli eremuan 2,8 milioi pertsona bizi dira.
 
Lisboa aldea da Portugalgo merkataritza, industria eta kulturagunekultur gune nagusia. Bertako portutik bideratzen da Portugalgo itsas merkataritza gehiena ([[ardo]]a, [[artelazki|kortxoa]], [[erretxina]], arrain kontserbak, [[Afrika]]ra eta [[Hego Amerika]]ra gehiena; 12,5 milioi tona 1986an) eta bertan jasotzen da herrialdeak inportatzen dituen lehen gai asko. Industria Tejo ibaiaren hegoaldean dago batez ere ([[Barreiro]], [[Alhandra]], [[Cavo Ruivo]], [[Seixal]]): kimika eta petrokimika industria, mekanika, ontziolak, ehungintza eta janari industria.
 
Portugalgo kultura hiri nagusia da: unibertsitatea, liburutegiak, museoak. [[Baixa de Lisboa|Cidade Baixa]] («Beheko Hiria») izeneko aldea ia osorik eraiki zuten [[1755eko Lisboako lurrikara|1755eko lurrikararen]] ondoren; [[Bairro Alto]] («Goiko Auzoa») izeneko aldean kontserbatu dira arabiarren garaiko eta Erdi Aroko harresi-atal batzuk (Alfama, Mouraia). Monumentu aipagarri asko ditu Lisboako hiriak: [[XII. mendea|XII. mendeko]] katedrala (''Sé Patriarcal''), [[Belém dorrea|Belémgo dorrea]] (XVI. mendea), Carmo eliza (XIV. mendea, Karmeloko eliza, 1755eko lurrikararen ondoren bere horretan utzia), São Jorge gaztelua, São Roque eliza eta [[Jeronimotarren monasterioa]] ([[Belem (Lisboa)|Belém]], XVI. mendea). Lisboako hirialde ugari daude mendien mazeletan eraikiak eta hiriaren gaineko ikuspegi eder askoak eskaintzen dituzten ''miradouro'' edo talaia ugari daude inguruetan.
147. lerroa:
=== Auzoak ===
[[Fitxategi:Lisboa - Bairros e Freguesias.svg|thumb|300px|Lisboako fregesien mapa.]]
Hiria 53 ''freguesia''tan banatuta dago, eta hauekhoriek guztiak, lau auzo nagusitan. Auzo historikoen artean, ezagunenak hauexek ditugu ezagunenen arteandira:
 
* [[Alcântara (Lisboa)|Alcântara]]: Garai batean Lisboako suburbioa zena, gaur egun erdigunetik gertu dago. XIX. mendean eremu industiala zen baina XX. mende bukaeran gazte giroa nagusitu zen bertan dauden pub eta diskoteka ugariengatik. Eraikuntza ezagunena akueduktoaakueduktua da.
* [[Alfama]]: Lisboako auzo historikoa da, San Jurgi gazteluaren azpian zabaltzen dena. Izen arabiarrak erakusten du X mendearen aurretik berau zela Lisboaren zati handiena hartzen zuen auzoa.
* [[Bairro Alto]]: Gazteluaren pareko muinoan altxatzen den auzo erresidentziala da. Lisboako gaugiroa bertan kokatzen da gaur egun. [[Fado]]ari oso lotuta dagoen auzoa da.
* [[Baixa de Lisboa|Baixa Pombalina]]: 1755eko lurrikarak Lisboako behekaldebehealde guztia suntsitu zuen eta [[Sebastião José de Carvalho e Melo|PombalkoPombal markesak]], Portugalgo lehen ministroa zenak, ilustrazio garaiko ereduen arabera berreraiki zuen. Lisboako auzo dotoreena da.
* [[Belem (Lisboa)|Belem]]: Lisboaren mendebaldean kokaturik dagoen auzoa da. Bertatik ateratzen ziren itsasgizon portugaldarren espedizioak. [[Belém dorrea]] eta [[Jeronimotarren monasterioa]] daude bertan.
* [[Benfica (Lisboa)|Benfica]]: [[Monsantoko basoa]]ren inguruan kokaturiko auzoa da, hiriaren iparraldean. [[SL Benfica]] futbol taldeak egin du auzoa ezagun.
* [[Castelo (Lisboa)|Castelo]]: [[San Jurgi gaztelua]]ren inguruan kokaturiko auzoa da.
* [[Chiado]]: Merkataritza gunea da, Bairro alto eta Baixa Pombalinaren artean kokatzen dena. Hainbat museo eta antzokik auzo kulturala bihurtu dute.
* [[Madre Deus]]: Madre Deus inguruko auzoa da.
* [[Mouraria (Lisboa)|Mouraria]]: Kristauek Lisboa konkistatu zutenean maurieimairuei erreserbatu zieten eremua da. 1930 eta 1970 artean etxe guztiak bota eta berriak eraiki ziren.
* [[Parque das Nações|Parque das Naçoes]]: [[1998ko Erakusketa Unibertsala]] izan zen eremuan sortu den auzo berria da, hiriaren ipar-ekialdean dago, Tajo ibaiaren ertzean.
 
== Historia ==
=== Sorrera ===
[[Fenizia]]rrek sortu zuten LisboakoLisboa hiria [[K. a. 1200ko hamarkada|K. a. 1200]]. urte aldera. '''Olisipo''' hiriaren izen zaharrak '''alisAlis ubbo''' («portutxoPortutxo zoragarria») esapide feniziarra izanbide dezakedu jatorri. [[Odisea]]ko [[Ulises]]en aztarnak ikusi nahi izan dituzte beste batzuek izen horretan. [[K. a. 205]]ean erromatarrak jarri ziren Lisboan eta bertan egon ziren [[409]]. arte ('''Felicitas Julia''' izena eman zion Julio Zesarrek). [[Alano]]ak, [[suebo]]ak eta [[bisigodo]]ak egonibili ziren ondoren eta [[VIII. mendea]]n mairu musulmanen eskuetara igaro zen ([[714]]): haiek ''Al-Ushbuna'' izena emanezeman zioten. Mendeetan defentsa lan garrantzitsuak egin ahal izan zituztenzituen gerora [[San Jurgi gaztelua]] izango zena<nowiki/>k, portugesez ''Castelo dos Mouros'' izenarekinizenaz ere ezaguna.
 
=== Portugalgo hiriburua ===
[[Normandiar]]ren ([[844]]) eta [[Alfontso VI.a Gaztelakoa|Alfontso VI. Gaztelako eta Leongo]] erregearen ([[1093]]) erasoari aurre egin behar izan zion hurrengo mendeetan. [[Alfontso I.a Portugalgoa|Alfontso I.a Portugalgo]] lehen erregeak [[1147]]an konkistatu ondoren herrialde hartako hiri bihurtu zuen betiko. [[1256]]an Portugalgo hiriburu bihurtu zen eta erregeen egoitza hiria izan zen aurrerantzean, [[Coimbra]]ren ordez. XIII mendean hiria [[San Jurgi gaztelua]]ren muinotik atera eta behekaldeanbehealdean hedatzen hasi zenean [[Rossio]] plaza bihurtu zen herri xehearen erdigunea.
 
[[1384]]an Lisboak bere bigarren setioa jasan zuen, 4 hilabete eta 27 egun iraun zuena eta erasotzaile moduan [[Gaztelako koroa|Gaztelako Koroak]] eragindakoa, [[Fernando I.a Portugalgoa|Fernando I.a]] Portugalgo erregea zelarik.
173. lerroa:
XV-[[XVI. mendea|XVI. mendeetan]] ezagutu zuen Lisboak bere gorena, Europako kolonia-portu nagusia baitzen. [[Manuel I.a Portugalgoa|Manuel I.aren]] erreinaldian (1495-1521) guztiz edertu zen hiria ([[Belém dorrea|Belemgo Dorrea]] eta [[Jeronimotarren monasterioa]]). Erregeak berak ere gaztelua utzi eta Tajo ibaiaren ertzean eraiki zuen jauregi berrian bizitzea erabaki zuen. [[1497]]ko [[uztailaren 8]]an [[Vasco da Gama]]ren espedizioa hiriko portutik itsasoz atera zen, [[Mozambike]] eta [[India]]ra iritsi zena.
 
[[Joanes III.a Portugalgoa|Joanes III.a ''Elizkoia'']]ren agintaldian (1521-1557) [[Kontrarreforma|Kontraerreforma]] nagusitu zen Lisboan (Inkisizioa eta jesuitak tarteko). Espainiar gudarostearen okupazioarekin batean (1580-1640) hasi zen Lisboako hiri distiratsu haren gainbehera. [[Ingalaterra]]ko gudarosteak hartu zuen parte gatazka horretan (1654), eta [[1668]]an Lisboan izenpetu zuen Espainiako erregeak Portugalen burujabetasuna berresten zuen ituna. Britainiarren eragina nabarmenanabaria izan zen handik aurrera Lisboan eta Portugal osoan.
 
=== 1755eko lurrikara handia ===
1755eko Domusantu egunez, [[1755eko Lisboako lurrikara|lurrikara]] izugarri batek jo zuen Lisboa bete-betean; 40 minutuko tartean bi aldiz jo zuen dardarak, eliza guztiak eraitsi eta [[Tajo]] ibaiko urak hartu zuen hiri guztia. Hogeita hamar mila lagunetik gora hil eta bederatzi mila etxe inguru galdu ziren. [[Sebastião José de Carvalho e Melo|PombalgoPombal markesa]] lehen ministro izanikministroak hiriaren behekaldearenbehealdearen berreraikitzea planifikatu zuen. Errege jauregi suntsituaren tokian, [[Praça do Comércio]] enparantza ezarri zuen eta handik kale luze paraleloak luzatu zituen [[Rossio]] eta [[Praça da Figueira|Figueira]] plazetaraino. [[Baixa de Lisboa|Baixa Pombalina]] auzoa sortu zen horrela.
 
=== XIX. mendea ===
182. lerroa:
 
=== XX. mendea ===
1908an [[Karlos I.a Portugalgoa|Karlos I.a]] eta bereharen seme Luis Felipe erahilhil zituzten eta 1910an izendatu zuten Portugalgo Errepublika. XX. mendean asko hazi dazen LisboakoLisboa hiria. 1911. urtean sortu zen Lisboako unibertsitate modernoa.
 
[[Bigarren Mundu Gerra]]ren garaian berrehun mila iheslari jaso zituen, baina luzaroan egon zen, Portugal guztia bezala, [[António de Oliveira Salazar|Antonio Salazar]] diktadorearen oinpean (1932-1968). 1966an zabaldu zen Salazar zubia, gaur egun [[Apirilak 25 zubia]] izena duena. Izan ere, 1974ko apirilaren 25ean [[Krabelinen Iraultza]] izan zenean amaitu baitzen diktadura. 1988an susute handi batek [[Chiado]] auzoa erre zuen.
 
=== Azken hamarkadak: Nazioarteko jarduerak ===
215. lerroa:
 
== Ekonomia ==
[[Lisboa (eskualdea)|Lisboako eskualdea]] Portugalgo eremu aberatsena da. Herrialdeko Barne Produktu Gordinaren %45a 45 ekoizten du, Europar Batasuneko BPG pre capita-ren batazbestekotikbataz gaorbestekotik gora dago, gainera.
 
Hirugarren sektorean oinarriturik dago, nahiz eta Tejo ibaiaren hegoaldeko ertzean industria nagusi den. Bertan petrolio birfindegiak, ehungintza lantegiak, untziolak eta arrantza dira aipagarrienak. Lisboako Burtsa [[Euronext]] tadearentaldearen barnean dago.
 
== Hedabideak ==
232. lerroa:
Portugalgo unibertsitate handiena [[Lisboako Unibertsitatea]] da. 1973an Lisboako Unibertsitate Berria sortu zen ikasketen esparrua zabaltzeko.
 
Unibertsitate pribatuak ere badaude, hala nola Unibertsitate Katoliko Portugaldarra, Lusíada Unibertsitatea, Unibertsitate Lusofonoa eta Lisboako Unibertsitate AutonomoAutonomoa.
 
== Kultura ==
245. lerroa:
 
=== Jaialdiak ===
[[Europako kultura-hiriburu]]a izan zen 1994an eta urte hartan kultur ekitaldi ugari izan ziren. 1998an [[1998ko Erakusketa Unibertsala|Erakusketa Unibertsala]] antolatu zen bertan. HonetazHorretaz gain, badaude urtero izaten diren beste ekitaldi batzuk ere:
* ''Rock in Rio Lisboa'': Rock in Rio arrakastatsuaren jarraipena da. 2004tik aurrera ospatzen da Bela Vista parkean.
* ''Lisboako Gay eta Lesbianen Zinema jaialdia'': 1997an hasi zen ospatzen eta Portugalgo zinema alternatibo jaialdi nagusia bihurtu da.
251. lerroa:
 
=== Kirola ===
[[SL Benfica]] eta [[Sporting Clube de Portugal]] hiriko futbol talde nagusiak dira. Biek lortu dituzte Europako txapelketak baina arrakastatsuena Benfica da, bi aldiz Europako Kopa irabazitakoairabazia baita. [[CF Os Belenenses]] taldeak, Belem auzokoa denak, talde apalagoa den arren, Portugalgo liga bat eta hiru kopa eskuratu ditu.
 
2004an [[UEFA Euro 2004|Europako Txapelketa]] antolatu zen Portugalen. Finala Lisboan jokatu zen eta Portugalek 1-0 galdu zuen [[Greziako futbol selekzio nazionala|Greziaren]] aurka.
 
Beste kiorlkirol batzuk ere praktikatzen dira baina maila askoz apalagoan. Aipatzekoak dira urtero jokatzen diren Lisboako maratoi erdia (martxoan) eta Portugalgo maratoi erdia (irailean).
 
== Ondasun nabarmenaknagusiak ==
<div style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;">
* [[San Jurgi gaztelua]]
272. lerroa:
* [[São Bento jauregia]] (Portugalgo parlamentua)
* [[Calouste Gulbenkian museoa]]
* [[Dona Maria II Antzoki Nazionala|DoñaDonha Maria II Antzoki Nazionala]]
* [[Eduardo VII.a parkea]]
* [[Parque das Nações|Parque das Naçoes]]
* [[Gare do Oriente tren geltokia]]
* [[Estádio da Luz]]
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Lisboa"(e)tik eskuratuta