Viktoriar Aroa: berrikuspenen arteko aldeak

'''Viktoriar Aroa''' izendapenaz [[Viktoria Erresuma Batukoa|Viktoria I.a Erresuma Batukoa]]<nowiki/>ren erreginaren erregealdiaerreginaldia izendatzen da, hots, [[1837]]ko [[ekain]]etik haren heriotza-eguna izan zen [[1901]]eko [[urtarrilaren 22|urtarrilaren 22rainoko]]raino, azken data honetan hil zelarikepea. Denboraldi honekhau [[Erresuma Batua|britainiar]] [[industria Iraultza|industriaIndustria iraultzaIraultzaren]] eta [[Britainiar Inperioa]]ren urrezko aroa edo goreneko gailurra suposatuizan zuenzen, ordurartekoordura arteko [[ekonomia]] oparotasunoparotasunik eta itsasoz haratagokoharagoko [[kolonia (argipena)|kolonien]] hedapenhedapenik handiena jazo zenhandienekoa. Herrialde honetako erdiklase mailakosozial klase sozialarenertainaren eta bereprestigio politikapolitiko eta militar prestigioarenmilitarraren goraldia ere emanizan zen.

[[XIX. mendea Londresen|AroGarai honetan Londres hiriburua]] munduko hiririk populatu eta handiena bilakatu zen. Aditu batzuen ustez aro honi hainbat berrikuntza eta gertakarik hasiera eman zioten, berharbadahasiera; horien artean garrantzitsuena, beharbada, [[1832ko Erreforma Agiria]] litzateke.

Aro honen aurrekariaaurrekoa [[Georgiar Aroa]] izan zen, aldizeta ondorengoa, [[Eduardiar Aroa]] ondorengoa izan zen. Britainiar Aro honetakohonen bigarren erdialdea [[Europa]]ko [[Belle Époque]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] [[Gilded Age]] aroen lehenbiziko urteekinurteen batgaraikide egingoizan duzen.

[[Viktoria Erresuma Batukoa|Viktoria I.a Erresuma Batukoaren]] (1837-1901) agintaldi luzea izan zen [[Erresuma Batua]]ren ([[Britainia Handia]] eta [[Irlanda]]) hazkunde, prestigio eta ospe handieneko garaia. Aldi hartako [[Britainiar Inperioa]] osatzen zuten lurraldeen artean ondo bereizi beharko lirateke [[Europa|Europakoak,]]koak alde batetik, eta itsasoaz haraindiko jabetzajabetzapeko lurralde geroz eta handiagoak, bestetik.

Britainia Handiko biztanleria, Irlanda alde batera utzita, bikoiztu egin zen Viktoria erreginaren agintepean,: [[1840]] aldera 18 milioi biztanlekoa izatetik, [[1901]]ean 36 milioitik goragorakoa izatera pasa baitzirenzen.

[[1851]]n, nekazaritzan baino hirietan biztanle gehiago hirietan zituen munduko lehen herrialdea bihurtu zen Britainia Handia. Joera hori berretsisendotu egin zen mendearen bigarren erditik aurrera, biztanleria ugaldu ahala. Londresko metropolia salbuetsita, zeinak pisu handia izan baitzuen industrian ere, eskualdehiri industriatsuetannagusiak industria-eskualdeetan hazi ziren. hiriHorien nagusiakartean, [[Yorkshire]]ko West Riding-ekoak ([[Leeds]], [[Sheffield]]) eta [[Lancashire]]koak ([[Manchester]], [[Liverpool]]), beste asko bezala langile-masa handien bizileku zirenak.

[[1832]]ko lehen erreforma handiak hauteskunde mapa berrantolatu eta ia milioi bat britainiarri boto eskubidea eman zien. Hiri hazi berrietako (Manchester, e.a.) klase dirudunek atera zuten onura handiena erreforma hartatik, ordezkariak bidali baitzituzten Parlamentuan hautazkoahautapen bidezkoa den [[Erresuma Batuko Komunen Ganbera|Beheko edo Komunen Ganberara]], hauzeina aurretik lurjabe handien kontrolpean zegoenbaitzegoen. eta gainbeheranGainbeheran abiatutako [[burgu]] ustelduen kaltetan suertatu zen hori.

Baina [[aristokrazia]] lurjabeak beste ganbera kontrolatzen jarraitu zuen,; [[Lorden Ganbera]], alegia. [[Errege]]ak izendatzen zituen ganbera hartako kideak eta kargua jarauntsi egiten zen handikien familietan. Lorden Ganberak Beheko Ganberaren erabakiei betoa jartzeko eskubidea zuen, hala onartu baitzuen [[1832]]an [[industria]]ko eta [[merkataritza]]ko [[burgesia]]k.

Hala ere, erreformak ez zituen ase langileriaren eta herri klaseen eskakizunak:, boto sekretua eta unibertsala (gizonezkoentzat) eskatzen baitzuten kartismoaren (Kartaren aldeko mugimendua) banderapean.

[[1867]]ko bigarren erreformak bikoiztu egin zuen hautesle kopurua, eta klase ertain guztiei eman zien boto eskubidea, hobekien ordaindutako langileak barne zirela. [[1867]]-[[1875]] aldian, gizartean eragin handia izango zuen erreforma egitarau baten barruan ([[greba]] eskubidea, osasun egoera, nahitaezko heziketa, haurren lana). [[1872]]an bozkabozkatze sekretua sartuezarri zen. 1872an.

[[1884]]-[[1885]]eko azkeneko hauteskunde erreformaren ondoren, esan daiteke sufragio unibertsala (gizonezkoena) ezarrita geratu zela: 50.000 biztanle/diputatu bat proportzioa finkatu zen. [[1888]]an demokratikoki hautatutako udalak eratu ziren. Langile masek hauteskundeetan parte hartzeak aldatu egin zuen Erresuma Batuko alderdisistema biko sistemaalderdibiduna. Hala ere, 1892ra arte ez zuen Komunen Ganberak aginpide gorena eskuratu, eta ordutik hasita, eztabaida sutsuak piztu ziren Lorden Ganberari zegokion eginkizun instituzionalaren inguruan.

Aurreiritziak izan ziren Viktoria Erreginaren garaiko Ingalaterrako gizarte bizitzaren ezaugarrietako bat. [[Aristokrazia]]k ez zuen hasieran oso begi onez ikusi industriako eta finantzetako burgesiaren gorakada, baina mendearen erdi aldetikerdialdetik aurrera onartu egin behar izan zuen bere zirkuluetan. Ikastetxeak, [[unibertsitate]]ak, hipodromoak eta klubak, gainerako klaseentzat zorrotz debekatutako tokiak ziren. Klase ertainekertainak funtsezko papera jokatu zutenzuen industriaren eta merkataritzaren zibilizazioa finkatzekoanfinkatzean. Guztiz jende desberdinez osatua zegoen: lanbide liberalakliberaletan jarduten zirenak, enplegatuak, dendariak, funtzionarioak, kapatazak eta langile adituak,. denakDenak klase ertainean sartzen zirenzeuden. Goi klaseen imitatzaileak eta hirizale amorratuak ziren. Erdeinua zieten eskulangileei eta kontu handia izaten zuten haiekin ez nahastennahasteko.

Klase ertainak izan ziren bereziki britainiartzat eta viktoriartzat hartu ziren balio moralen eredu. Itxura,Itxurari zegokiona funtsezkoa izan zen klase desberdintasunak nabarmentzeko, eta oso muturrera eraman zuten itxura zaintzea.

Familia, kontrolerako tresna bihurtu zen eta aitaren larderiaren mende zegoen. Diziplina, lana eta kastitatea izan ziren moralmoralaren ezaugarriakosagaiak.

Gizarte klase haren pentsamoldean puritanismoa nagusi bazen ere, bigarren moral bikoitz bat zuten askok, sexu kontuetan batez ere. JendeSexu aurreanharremanak ezkontzaraezkontideen mugatutakoartekoak sexuizatera harremanakmugaturik egotea jendaurrean aldezten zituztenzuten gizonezko askok guztiz bestela jokatzen zuten euren bizitza pribatuetan. Izan ziren burgesiaren azaluskeria salatu zuten autoreak ere, hala nola [[Oscar Wilde]] [[irlandar]] idazle eta olerkaria, baina Ingalaterrako orduko gizarte jatorrakon-usteak hura epaitu eta desohorera, gartzelara eta miseria gorrira kondenatu zuen.

Langileen bizitza (biztanleen gehiengo handi batena, alegia?) oso gogorralatza zen garai hartan. Hazkurri eskasa, etxebizitzen eta auzoen hornidura urria, gaixotasunak, eta lanaldi luze eta guztiz gogorrak zirela eta, haurren heriotza tasak guztiz handiakizugarriak ziren, eta batez besteko bizitza bizi-itxaropena ez zen iristen berrogei urteraurtekoa iristenizatera.

[[1870]]etik aurrera nabarmen hobetu zen egoera, eta herri klaseen bizitza bizi-mailak gora egin zuen, itsasoaz haraindik produktu asko etorri izanari esker. Orduan ugalduzabaldu ziren gaur egun hain ''britainiar'' bihurtuko ziren arrain eta patata frijituak (''fish and chips''), eta [[kotoi]]zko jantziak. Ongizatea etortzearekin batera, familien tamaina txikiagotzen hasi zen.

Aldaketa horiek guztiak, [[XIX. mendea]]ren azken laurdeneko [[demokrazia|demokratizatze]] prozesuaren argitan ulertu behar dira. [[1889]]ko Londresko portuko greba arrakastatsuaren ondoren, sindikalismo berri batek hartu zuen indarra, zeinak, aurrekoak ez bezala, kualifikazio gabeko langile masak biltzen baitzituen. Hala, herri klaseei arreta handiagoa eskaini, eta gizarteanagintari zuten tokiapublikoek aitortu zitzaienegin lehenzieten aldizgizartean aginpidezuten publikoetatiktokia.

[[Britainiar Inperioa]], hasiera-hasieratik izan zen erakunde heterogeneoa. Europako lurraldeak, zuzenean, Koroaren mende zeuden.

InperiokoInperioaren lurraldeaklurralde ziren orobat, biztanleriaren gehiengoa europar jatorrikoa zuten lurralde burujabeak ([[Kanada]], [[Australia]]);, hauteskunde eskubidea zuten koloniak ([[India]], [[Zipre]], [[Jamaika]]); eta erregearen mendekotzako koloniak (Afrikako guztiak, [[Hegoafrika|Hego Afrikako]] lurralde burujabea salbu).

Eskualde eta bide berriak irekitzearen ondorioz lehen merkataritza jarduerak ere abian jarri ziren, hasieran gehienak gerra eta gatazka jarduerak baziren ere. Britainiarren nagusitasun militarrari esker, [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] zenbait portu merkataritza sarera gehitu zirenetaziren, eta 1840-1842an [[Hong Kong]]en jabetza ziurtatu zuen britainiar koroak [[1840]]-[[1842]]anKoroak ([[1997]]an itzuli zitzaion Txinari). [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] ekialdea kontrolatzeko, berriz, [[Errusia]]ren aurka borrokatu zirenzen [[Krimeako Gerra|Krimeako gerran]] ([[1854]]-[[1856]]), bai eta garaitzeagaraipena lortu zutenere.

1857ko jazarraldi labur baina odoltsuaren ondoren, KonpaniaKonpainia deseginda geratu zen, eta Koroak bere kontrolpean hartu zuen India. Britaniarren egoera asko sendotu zen 1876an Suezko ubidea erosi zutenean, InperiokoInperioaren eskualdeen arteko joan-etorriak ikaragarri erraztu baitziren.

Britainiarren politika inperiala, gainerako europarrenaren antzera, areagotu egin zen 1880tik aurrera. Afrika izan zen garai hartako politika kolonialaren xede nagusia. Herri indigenen aurkako gerrak izan ziren bortitzenak (Egipto, Sudan). Gatazka nagusia ?(europar ikuspegitik, behintzat?) Hegoafrikan 1899-1902an1902 epean holandar jatorriko kolonoen aurka (boerrak) izan zuten gerra izan zen.

[[Erresuma Batuko Alderdi Laborista|Kontserbadoreak]] (tories) eta [[Erresuma Batuko Alderdi Liberala|liberalak]] (whigs) txandaka egon ziren gobernuan [[XIX. mendea]]ren azkenera arte, eta txandakatzehoritxandakatze hori eredu bihurtu zuten. Praktikan, bi erakundeekalderdiek berdin onartzen zuten britaniar parlamentuaren funtzionatzeko era berezia, gizarte oinarri beretsuak baitzituzten.

Mendearen lehen herenean, [[Frantziako Iraultza]]ren ondorioen aurka borrokan gobernatu zuen tory partiduakalderdiak ([[Napoleondar Gerrak]]). Whig partiduakalderdiak gauzatu zuen [[1832]]ko hauteskunde erreforma, askatasun gehiagoren aldeko kanpaina luze eta moderatu baten barruan.

Whigen [[ekonomia]] alorreko bandera truke librea bazen ere, aduana -eskubide britainiarren ezabatzea bi gobernuek burutu zuten, batak bestearen ondoren, [[1840ko hamarkada]]n,: [[Robert Peel]] buru zuen gobernu kontserbadoreak estreina, eta [[John Russell]]en gobernu liberalak gero.

Txandakatze politikaren gorena [[Benjamin Disraeli]] kontserbadorearen (lehen ministro [[1868]]an eta [[1874]]-[[1880]]an) eta [[William Ewart Gladstone]] liberalaren (lehen ministro [[1868]]-[[1874]]an, [[1880]]-[[1885]]ean, [[1886]]an eta [[1892]]-[[1894]]an) gobernualdietan harrapatu zen. Disraeli eta haren oinordeko politikoa zen [[Robert Arthur Salisbury]] buru zituen tory partiduak bide militarraren aldeko apostuaapustua egin zuen bai kolonietan eta bai [[Irlanda]]ren arazoan.

Whigek Irlandaren baketzearen alde egindako ahalegin politiko guztiak alferrik izan ziren, baina estatuaren erreforma nagusiak ere beraiek bultzatu zituzten. Bi partiduek elkar hartuta, irakaskuntza, etxebizitza, elkartze eskubidea, [[erlijio]] askatasuna eta beste hainbat gai hartzen zituen erreforma -egitarau luze bat gauzatu zuten.

[[1884]]-[[1885]]ean ezarritako sufragio unibertsalak (gizonezkoena) hautsi egin zuen Erresuma Batuko partidu sistema. Liberalen eta [[Trade Union]]etako langileen ordura arteko lotura eten egin zen Partidu[[Erresuma Batuko Alderdi Laborista|Alderdi Laborista]] sortzearekin, eta horrek botoak kendu zizkien liberalei. Gainera, burujabetzaren aldeko irlandar gutxiengo indartsu bat sartu zen Komunen Ganberan.