Donostia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
Zuzenketak |
||
18. lerroa:
'''Donostia''' (ofizialki ''Donostia'' [[euskara]]z eta ''San Sebastián'' [[gaztelania]]z)<ref name=Ofiziala /> [[Gipuzkoa]]ko hiriburu eta udalerri nagusia da, eta [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Euskal Herriko hiri nagusien zerrenda|hiri jendetsuenen artean]] laugarrena, {{formatnum:{{Gipuzkoako_udalerrien_biztanleria|Donostia}}}} biztanle dituenez. [[Donostiako metropoli eremua|Metropoli eremuak]], berriz, 400.000 bat biztanle ditu. [[Kantauri|Kantauri itsasoaren]] ertzean dago, [[Bizkaiko golkoa]]ren magalean.
Euskal Herriko hiriburuetatik Donostiak du [[euskaldun]]en ehunekorik handiena: % 33,5.<ref name=V.inkesta>Eusko Jaurlaritza: ''V. Inkesta Soziolinguistikoa'', Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2011.</ref> Administrazio, kultura, hezkuntza eta turismoaren zentro garrantzitsu bat da [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomi Erkidegoan]], eta 2016an [[Europako kultura-hiriburu]]a izan da. 2014an, ''[[National Geographic]]'' aldizkariak
== Izena ==
54. lerroa:
=== Mugak ===
Iparraldean, Donostiak osoki [[Kantauri|Kantauri Itsasoarekin]] egiten du muga; ipar-ekialdean, [[Kantauri|Kantauri Itsasoa]] eta [[Pasaia]]rekin; ipar-mendebaldean, [[Kantauri|Kantauri
{{Kokapen geografikoa
|width = auto
73. lerroa:
Donostiak, euskal kostalde guztiak bezala, [[klima ozeaniko]]a du. [[Köppen klima sailkapena]]ren arabera, Donostiakoa klima hotzepel hezea eta urtaro lehorrik gabea (Cfb kodeaz) da. [[Tenperatura]] hotzepelak, hezetasun nabaria eta [[euri]] ugari izaten dira Donostian urte osoan zehar. Hala ere, [[uda]] eta [[negu]]a nabari bereizten dira tenperaturari dagokionez. Euria berriz, urte osoan izaten da eta neguaren eta udaren arteko aldeak txikiak izaten dira. [[Elur]]ra, ordea, oso gutxitan egiten du, urtean behin-edo, eta 5-10 alditan izozten du urtean. [[Enbata]] ugari izaten dira. Urrian eta martxoan ur biziak izaten dira, hau da, maila handiko itsas gorabeherak.<ref name=Sola2009>{{es}} Ana {{maiuskula txiki|Sola Bueno}}: [http://www.ingeba.euskalnet.net/liburua/donostia/3gfisica/31clima.htm ''Geografía e historia de San Sebastián: el clima''], INGEBA, 2009-10-18.</ref>
2007an euri
{{Klima
168. lerroa:
[[Fitxategi:Donostiako Alde Zaharra, Euskal Herria.jpg|thumb|300px|[[Parte Zaharra (Donostia)|Donostiako Parte Zaharra]].]]
Mendetan [[Donostiako harresiak|Donostiako harresiek]] kale estuak dituen [[Parte Zaharra (Donostia)|Donostiako Parte Zaharra]] inguratu zuten
Hau da auzoen zerrenda ofiziala:<ref>[http://www.donostia.org/info/ciudadano/part_barrios.nsf/fwHome?ReadForm&idioma=eus&id=a608306614310 «Auzoak eta herriak»], Donostiako Udalaren webgunea.</ref>
200. lerroa:
{{Col-end}}
Horietaz gain, Donostiak baditu hiru [[barrendegi]] ere: Zubietakoa, [[Landarbaso]]koa eta [[Urdaburu]]koa. Zubietakoak baizik ez
{{Donostiako auzoak}}
211. lerroa:
====Hiriaren sorrera====
[[File:Jaizkibel 016.JPG|thumb|[[Jaizkibel]]go senadi bat]]
Donostiari (bertako monasterioari) buruzko lehendabiziko aipamenak X eta XI. mende hasierakoak diren arren, Nafarroako Antso ''Jakituna''k 1180. urte aldera eman zion hiri-gutuna, lehenagokoa ez ote den adierazi izan bada ere. [[Tomas Urzainki]]k azaltzen du hiri-gutun hori Lizarrako foruan oinarritu zela: artikuluen % 60 inguru
[[Baiona]]
====Gaztelako koroaren pean====
228. lerroa:
}} 18-20. or.</ref> Horrek oparoaldi bat ekarri zuen, eta Donostiak autonomia handia agertu zuen.
[[File:Canadian Museum of Civilization (8347674349).jpg|thumb|Euskal bale-ehizako ontzi baten barruko irudikapena]]
Donostiarrek, orduan, hiru ainguraleku nagusi zituzten: Kontxa, Zurriola
[[File:Donostia_iglesia_SVicente_exterior.jpg|thumb|[[San Bizente eliza (Donostia)|San Bizente eliza]] (1574an amaitua), Donostiako eliza zaharrena, gaskoien erlijio-bilgune]]
1266tik aurrera, hiriak hainbat sute jasan zituen. Donostiaren mugetan Usurbil eta Orio sortu ziren 1371 eta 1379an. Gainera, hainbat istilu izan zituzten donostiarrek Hernaniko olagizonekin. 1397. urtean, Donostiak Gipuzkoako Ermandadea sortzen lagundu zuen [[oinaztar]]ren eta [[ganboatar]]ren arteko lehia bete-betean, zailtasunak ekartzen baitzizkien donostiarrei barne merkataritzan. 1459an, Donostia guztiz sartu zen Gipuzkoan.<ref>{{Erreferentzia| abizena = Mugica Zufiria| izena = Serapio | url = http://atzoatzokoa.gipuzkoakultura.net/c78f6/ | izenburua=LOS GASCONES EN GUIPÚZCOA|argitaletxea = IMPRENTA DE LA DIPUTACION DE GUIPUZCOA | argitaratze-data = 1923 |sartze-data=2016ko irailaren 26a}}</ref>
236. lerroa:
1489an, sute latz batek hiria kiskali egin zuen, baita aro berri baten hasiera iragarri ere.<ref>1813 arte ez zen berriz sute hain suntsigarririk gertatu.</ref> Harrezkero, hiria gerra-gotorleku bihurtzen hasi zen, Gaztelaren eta Frantziaren artean. Gaztela-Aragoiko errege-erreginek donostiarrak babestu zituzten, hainbat zergatatik salbuetsi eta abar. 1521ean, laguntza eman zion [[Gaztelako Komunitateen Gerra|Komuneroen Matxinada]]ren kontra eta enperadorearen tropei [[Nafarroako konkista#1512ko gaztela-aragoar inbasioa|Nafarroako guda]]n. Karlos V.ak ''Muy Noble y Muy Leal'' titulua esleitu zion, eta hainbat erlijio-erakunde sortu ziren hirian ordutik aurrera.
[[File:Braun Donostia-San Sebastián UBHD.jpg|thumb|Donostiaren irudikapen bat 1572an]]
Hiribilduaren oparoaldiak mendearen bigarren
1597an, berriz, izurrite bubonikoak hiria eta Pasaia astindu zituen, baita 650 hildako utzi ere Donostian, eta 364 Pasaian.<ref name="Artola, Miguel 2001">Artola, Miguel (ed.). 2001, 52-54. or.</ref> Gorabeheron erdian zorpetuta zebilela eta, udalak zerga berriak jarri zizkion artileari portuetan (bereziki Pasaiakoan), baita ondorio larriak eragin ere. Iruñetik zetorren barrualdeko merkataritzak iparraldeko bidea hartu zuen, eta Baiona bihurtu zen nafar artilea itsasoratzeko portua.<ref name="Artola, Miguel 2001"/>
====Ameriketara begira====
[[File:Portal_de_la_Basílica_de_Santa_María_del_Coro-Koruko_Andre_Mariaren_basilika._San_Sebastian-Donostia,_Guipuzcoa-Gipuzkoa..JPG|thumb|upright|Donostiako Santa Maria eliza, Konpainiaren diru-ekarpenez eraikia]]
{{sakontzeko|Caracasko Gipuzkoar Konpainia}}
1713ko [[Utrechteko Ituna]] oso kaltegarria izan zen hiriarentzat, donostiarrek
1728an, Caracasko Gipuzkoar Konpainia sortu zen. Baldintzak mesedegarriak ziren nola gipuzkoarrentzat, hala Erregearentzat, aduana-zergarik gabe sartuko baitziren Ebron zehar inportatutako
===Aro garaikidea===
251. lerroa:
[[File:Denis Dighton Storming of San Sebastian.jpg|thumb|Donostiaren setioa eta suntsipena (1813)]]
[[File:Darío de Regoyos - Basque Celebration (dance at El Antiguo, San Sebastián) - Google Art Project.jpg|thumb|[[Ondarreta hondartza|Ondarreta]]ko dantza-ospakizuna ([[Darío de Regoyos]]en margolana)]]
Tentsio politiko handiaren erdian, 1794ko abuztuan, [[Konbentzio Gerra|frantses iraultzaileak]] Donostiara sartu ziren, eta Gipuzkoaren independentzia-aldarrikapen bat ere gertatu zen Donostiako burgesiak bultzatuta. Espainiako agintariek Donostiako udala zigortu zuten ustez (espainiar) 'abertzaletasun' epela erakusteagatik (Iruñea, 1796). Une horretan, hiria hizkuntzaz erabat [[euskara|euskalduna]] zen, baita elebakar ugari ere tartean. Ordurako, [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoi]] hizkuntza azken hatsetan zen Donostian. [[Iberiar Penintsulako Gerra]] azkenetan zela, [[Wellingtongo dukea]]k zuzendutako britaniar eta portugaldar tropek [[Donostiako setioa|setioa jarri zioten Donostiari]] eta, 1813ko abuztuaren 31n, hirira sartu eta
1828an, Donostiak berreskuratu zuen Amerikarekin salerosketan aritzeko eskubidea.<ref>Hala ere, 1836an aplikatu zen agindu hori.</ref> [[Lehen Karlistaldia]] piztu zen handik gutxira, eta karlistek Donostia inguratu eta bonbardatu zuten. Donostiak [https://es.wikisource.org/wiki/Ley_de_Modificaci%C3%B3n_de_fueros_de_Navarra_de_16_de_agosto_de_1841 foruen gehiena galdutako] Nafarroari atxikitzea eskatu zuen, 1841ean. 1863an, Donostiako harresia eraitsi eta hiribilduak gotorleku militar izateari utzi zion, herritarren pozerako.<ref>[[Eustasio Amilibia]] alkateak jaso zuen mezua. Bera [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] zegoela, [[Mandasko dukea]]ren telegrama bat jaso zuen, baita ikusleei berria zabaldu ere.</ref> 1845etik, Espainiako Errege Gorteak udak oporretan ematen zituen Donostian, eta udal kabildoak zerbitzuen eta gerora "tourismo" deitu zutenaren hiria izatearen alde egin zuen.<ref>Javier y Asier Sada. 1995, 102-103. or.</ref> Eliteen oporraldietarako [[Biarritz]] hartu zuten eredu,<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 129-130. or.</ref> Gainera, 1864an [[Norteko burdinbidea|burdinbidea heldu zen Donostiara]].
1872an, [[Hirugarren Karlistaldia|Bigarren Karlistaldia]] piztu zen, eta Donostia Gipuzkoako hiri liberal bakarra izan zen. 1875ean, gertutik eraso egin zioten indar karlistek, eta hiriaren setioak 1876ko otsailaren
====''Belle Époque''tik gerraoste arte====
276. lerroa:
| orrialdea =
| url = http://kanalak.berria.eus/1formula/euskal_herrian/
}}</ref> [[Lehen Mundu Gerra]] garapen eta aberastasun handiko aldia izan zen Donostiarentzat. Bertako Kasinoan europar bizitzako pertsonaia ugari agertu ziren: [[Mata Hari]], [[Leon Trotski]], [[Ravel]], etab. "Belle Epoque" garaia izan zen. 1904an, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|Itun Ekonomikoa]] berritzeko gatazka politikoen epelean, askotariko alderdi politikoek ''Liga Foral Autonomista'' sortu zuten, eta
1936ko otsaileko hauteskundeetan, [[Fronte Popularra]]k irabazi zuen Donostian.<ref>Ordurako 80.000 biztanle zituen.</ref> Uztailean, Donostian ere [[Espainiako Gerra Zibila Donostian (1936)|Gerra Zibila hasi zen]]: [[Loiolako kuarteleko setioa|Loiolako kuartelaren matxinada]] itoa izan zen, baina hilabete eta erdian, Donostia Altxamenduko indarren eskuetan erori zen. Donostiako 30.000tik gora herritarrek ihes egin zuten [[Alfonso Beorlegi|Beorlegi koronel]]aren indarrak (''[[frankismo|nazionalak]]'') Donostiara sartzerakoan (1936ko irailaren 13an). Bertan geratutakoek, errepresio bereziki gogorra jasan zuten; ehunka izan ziren luze gabe fusilatuak (400dik gora), eta errepresio gogorrak jarraitu zion. Urte kritikoak izan ziren hurrengoak, elikagai eta gasolina eskasia zegoen, tabakoaren errazionamendua, industrietan material falta, ilarak gai asko eskuratzeko (''cartilla'' delakoa). 1939an [[Musika Hamabostaldia]] sortu zen. Gipuzkoako [[gobernadore zibil]]ari botere bereziak eman zitzaizkion jarduera politiko guztien kontrol eta errepresiorako.<ref>Karguak jarri eta kendu egiten zituen udalean eta aldundian, tartean direla alkateak, zinegotziak, ahaldun nagusiak, etab. Aldaketa gutxirekin hala jarraitu zuen diktadurak iraun bitartean. Gehienetan kargudunak kanpotarrak izaten ziren, erregimeneko postuetan igotzeko irrikaz zeudenak; ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 159. or.</ref> 1947an, Donostiako udalbatza [[Donostiako udaletxea|Kasinora]] lekualdatu zen eta, hurrengo urtean, bertan behera geratu zen ofizialki gerra-egoera.
====Kontsumoaren gizartearen hasieratik gaurdaino====
1950ko urteen amaieran hasita, hainbat zerbitzu publiko hobetu ziren
[[Francisco Franco|Diktadorea]] [[Espainiako trantsizioa|hil ondoko urteak]] tentsio handikoak izan ziren. 1977an, [[Amnistiaren Legea]] onartu zen, eta euskal preso politiko ugari itzuli ziren. Hala ere, grebak, manifestazioak eta liskarrak poliziekin ugaldu egin ziren; ETAren bi erakunde armatuek hilketa eta indarkeria ekintza ugari egin zituzten aldi horretan, baita erregimenari lotutako beste talde ilun batzuek ere.<ref>[[Guardia Zibila]]k [[Gladys del Estal]] egiatar ekologista hil zuen tiroz eta [[BVE]]k [[Herri Batasuna|Herri Batasun]]eko [[Tomas Alba Irazusta|Tomas Alba]] zinegotzia hil zuen.</ref> 1976ko abenduan, [[Real Sociedad|Erreala]] eta [[Athletic]] futbol-taldeen arteko derbiko [[ikurriña|ikurrina]]ren aldarrikapenaren ondoren, legeztatu egin zen azkenik 1977ko urtarrilean. 1979ko ekaineko hauteskundeetan, [[EAJ]]ko [[Jesus Maria Alkain]] izan zen Donostiako alkate hautatua, demokratikoki aukeratutako lehenengoa eta lehendabiziko abertzalea. Urte hauek beheraldi urteak izan ziren, ekonomiaren gainbehera tartean, gatazka eta indarkeria sozio-politiko handikoak eta hirigintza zabar eta zekenekoak. 1981ean, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|Itun Ekonomikoa]] berrezarri zen.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 170. or.</ref> Bestalde, futbolean herritarrak poz batean ziren Errealak 1980, 1981 eta 1982. urteetan [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Espainiako Ligan]] irabazitako postuekin, inoiz lortutako onenak.
[[Ramon Labaien]] 1983an hasi zen alkate-lanetan. Auzo-elkarteek ere protagonismo handiagoa hartu zuten udalean.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 173. or.</ref> 1991n, [[PSOE]]ko [[Odon Elorza]] gailendu zen hauteskundeetan, Donostiako inoizko alkate gazteena. Hirigintza eta zerbitzuen hainbat proiektu estrategikori heldu zitzaien orduan.<ref>[[Untzi Museoa]], [[Koldo Mitxelena Kulturunea]], [[Zurriola hondartza]], [[Kursaal]] berria, [[bidegorri]]-sarea, kultur etxeen indartzea, [[Ibaeta]] auzoaren eraikuntza, [[Ibaetako campusa|Ibaetako EHUren unibertsitate-campusa]], [[Nanogune]]a, [[Donostia International Physics Center|Donostia Physics Center]], etab.</ref> 1993an, [[Ertzaintza]]k [[Espainiako Polizia Nazionala]] ordezkatu zuen Donostiako zaintza-lanetan, baina aldi berean, ETAk [[Partido Popular|PP]]ko [[Gregorio Ordoñez]] zinegotzia hil zuen.<ref>Ondorioz, ETAren kontrako bake-taldeak sortu ziren. Kaleko tentsioa zerbait baretu arren, ez zen desagertu, [[ETA]] zilegitzat jotzen hasi zen orain politikariak ere hiltzea eta, bestaldean, [[Euskal presoen sakabanaketa|espetxe politika]] eta [[Kontrainsurjentzia Euskal Herrian|Gerra Zikina]]ren kontrako mobilizazioak ez ziren eten, bereziki [[Lasa eta Zabalaren hilketa|Lasa eta Zabalaren gorpuen aurkikuntza]]ren inguruan.</ref> ETAren su-etenekin batera eta [[Baiona-Donostia Euskal Eurohiria|Baiona-Donostia eurohiria]]n kokatuta, hiriaren itxuraldaketa eta turismoa sendotu egin ziren. 2011n, [[EH Bildu]]ko [[Juan Karlos Izagirre]] hasi zen alkate-lanetan eta, berehala, [[Donostia 2016ko Europako Kultur Hiriburua|Donostia 2016ko Europako kultura hiriburu]] hautatu zuten, Poloniako [[Wroclaw]] hiriarekin batera; gero, hiriburutza hori [[Eneko Goia]]ren agintaldian (EAJ) gauzatu zen.
== Demografia ==
2010ean 185.000 biztanle inguru zituen Donostiak; hots, [[Gipuzkoa]] osoko populazioaren %26,5. Euskal Herriko bigarren hiririk handiena izan zen 1980eko hamarkadara arte, eta gaur egun laugarrena da, [[Bilbo]], [[Gasteiz]] eta [[Iruñea]]ren ondoren.
1940ko hamarkadaren ondoren oso azkar hazteari ekin zioten Euskal Herriko beste hiri batzuetan ez bezala, Donostiaren hazkunde demografikoa jadanik nabarmena izan zen XX. mendearen hasieratik, eta 1900tik 1950era hirukoiztu egin zen donostiarren kopurua. 1960 eta 1970eko hamarkadetan ere hazkundeak jarraitu zuen, baina 1980ko hamarkadan beherakada txiki bat jasan zuen hiriak.
302. lerroa:
== Ekonomia ==
Donostiaren jarduera ekonomiko nagusia zerbitzu-sektorean dago. Nekazaritzak, gehienbat Zubieta eta Igeldo auzoetan kokatua, %0,1a soilik dakarkio ekonomiari. Industria eta eraikuntza sektoreek %11,3a (industria [[27 Poligonoa]]n eta [[Rezola zementu-lantegia]]n biltzen da batez ere) eta gainontzeko %88,6a zerbitzuei dagokie.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.fomentosansebastian.eus/eu/hiri-behatokia/datu-estatistikoak|izenburua=Donostiako Sustapena. Hiri Behatokia. Datu estatistikoak.|sartze-data=2016-11-7|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Donostiako [[barne produktu gordin]]a [[per capita]] 34.589 eurokoa izan zen 2012 urtean.<ref>Barne Produktu Gordina per kapita, EAE, Eustat. 2012</ref> Langabeziari
Adinaren araberako irakurketa egiterakoan, 45 urtetik gorakoek dute langabezia-tasa altuena, 5142 langabetu baitira.<ref name=":0" />
Gipuzkoako hiriburua izanda, lurraldeko administrazio eta hezkuntza gune nagusia da. Merkataritza-gune garrantzitsua ere bada, eta Gipuzkoako zein Gipuzkoaz kanpoko bezeroak erakartzen ditu. Hirigunean, [[Bretxa azoka]], [[San Martin azoka]] eta [[Arcco Amara]] merkataritza-guneak nabarmentzen dira; aldirietan, berriz, [[Garbera]] eta [[Belartza]]ko merkataritza-zentroak daude [[Intxaurrondo]] eta [[Añorga]] auzoetan. [[Euskal Herriko Unibertsitate]]ko Ibaetako
=== Turismoa ===
Turismo-hiri nabarmena da Donostia, hainbat jai, kultura eta kirol ekitaldiren egoitza. XIX. mendean [[Viktoria Eugenia Battenbergekoa|Viktoria Eugenia]] erreginak bere oporraldirako hautatu zuenez geroztik, Donostiak hiri turistiko izateari eutsi dio. 2010eko hamarkadan, turismoak hazkuntza nabarmena izan du hirian, 2015ean ia 600.000 bisitarira helduz. Turismoaren barruan, aipatzekoa da gastronomiak duen erakargarritasun itzela. [[Pintxo|Pintxoez]]
Turismoak izan duen gorakadak sustengarritasunari buruzko kezka piztu zuen 2016an
== Politika ==
317. lerroa:
{{sakontzeko|Hauteskundeak Donostian|Donostiako alkateen zerrenda|Donostiako Udala}}
[[Eneko Goia]] ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]) da Donostiako alkatea [[2015]]eko [[ekainaren 13]]tik, [[Juan Karlos Izagirre]]ren (Bildu) alkatetzaren ondotik. Goiak alkatetza lortu zuen EAJren baiezko eta [[PSE-EE]] eta [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]ren boto zuriei esker, gehiengo sinplea
=== 2015eko udal hauteskundeak ===
|