Donostia: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
Zuzenketak
18. lerroa:
'''Donostia''' (ofizialki ''Donostia'' [[euskara]]z eta ''San Sebastián'' [[gaztelania]]z)<ref name=Ofiziala /> [[Gipuzkoa]]ko hiriburu eta udalerri nagusia da, eta [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Euskal Herriko hiri nagusien zerrenda|hiri jendetsuenen artean]] laugarrena, {{formatnum:{{Gipuzkoako_udalerrien_biztanleria|Donostia}}}} biztanle dituenez. [[Donostiako metropoli eremua|Metropoli eremuak]], berriz, 400.000 bat biztanle ditu. [[Kantauri|Kantauri itsasoaren]] ertzean dago, [[Bizkaiko golkoa]]ren magalean.
 
Euskal Herriko hiriburuetatik Donostiak du [[euskaldun]]en ehunekorik handiena: %&nbsp;33,5.<ref name=V.inkesta>Eusko Jaurlaritza: ''V. Inkesta Soziolinguistikoa'', Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2011.</ref> Administrazio, kultura, hezkuntza eta turismoaren zentro garrantzitsu bat da [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomi Erkidegoan]], eta 2016an [[Europako kultura-hiriburu]]a izan da. 2014an, ''[[National Geographic]]'' aldizkariak Donostia munduko hiri zoriontsuenen artean kokatu zuen Donostia.<ref>Iker {{maiuskula txiki|Gomez}}, [http://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/2838234/munduko-hiri-zoriontsuenak--national-geographic-zerrenda-kaleratu-du/ «Donostia, munduko hiri zoriontsuenen zerrendan»], ''EiTB'', 2014-12-29.</ref>
 
== Izena ==
54. lerroa:
 
=== Mugak ===
Iparraldean, Donostiak osoki [[Kantauri|Kantauri Itsasoarekin]] egiten du muga; ipar-ekialdean, [[Kantauri|Kantauri Itsasoa]] eta [[Pasaia]]rekin; ipar-mendebaldean, [[Kantauri|Kantauri ItsasoaItsaso]], [[Igeldo]] eta [[Orio]]rekin; ekialdean, [[Astigarraga]]rekin; hego-ekialdean, [[Hernani]] eta Astigarragarekin; hegoaldean, [[Lasarte-Oria]] eta Hernanirekin; hego-mendebaldean, Lasarte-Oriarekin; eta mendebaldean, berriz, [[Usurbil|Usurbilekin]]rekin.
{{Kokapen geografikoa
|width = auto
73. lerroa:
Donostiak, euskal kostalde guztiak bezala, [[klima ozeaniko]]a du. [[Köppen klima sailkapena]]ren arabera, Donostiakoa klima hotzepel hezea eta urtaro lehorrik gabea (Cfb kodeaz) da. [[Tenperatura]] hotzepelak, hezetasun nabaria eta [[euri]] ugari izaten dira Donostian urte osoan zehar. Hala ere, [[uda]] eta [[negu]]a nabari bereizten dira tenperaturari dagokionez. Euria berriz, urte osoan izaten da eta neguaren eta udaren arteko aldeak txikiak izaten dira. [[Elur]]ra, ordea, oso gutxitan egiten du, urtean behin-edo, eta 5-10 alditan izozten du urtean. [[Enbata]] ugari izaten dira. Urrian eta martxoan ur biziak izaten dira, hau da, maila handiko itsas gorabeherak.<ref name=Sola2009>{{es}} Ana {{maiuskula txiki|Sola Bueno}}: [http://www.ingeba.euskalnet.net/liburua/donostia/3gfisica/31clima.htm ''Geografía e historia de San Sebastián: el clima''], INGEBA, 2009-10-18.</ref>
 
2007an euri kopuruakantitatea 1.536,1&nbsp;mm izan zen. Batez besteko tenperatura 15&nbsp;°C ingurukoa izaten da, eta udako [[hezetasun]] handiak (%&nbsp;65-70 inguru) bero handiko sentipen termikoa sortzen du. [[Hego|Hego haizeak]] jotzen duenean, tenperatura supituki igo daiteke, neguan 20&nbsp;°C eta udan 38&nbsp;°C eragin arte. Udan, tenperatura handi horien ondoren, ipar-mendebaldeko [[haize]]ak bat-batean jo dezake, eta [[enbata]] eragin.
 
{{Klima
168. lerroa:
[[Fitxategi:Donostiako Alde Zaharra, Euskal Herria.jpg|thumb|300px|[[Parte Zaharra (Donostia)|Donostiako Parte Zaharra]].]]
 
Mendetan [[Donostiako harresiak|Donostiako harresiek]] kale estuak dituen [[Parte Zaharra (Donostia)|Donostiako Parte Zaharra]] inguratu zuten,. [[1863]]. urtean harresiak eraitsi zirenean, ordea, hasi egin zen Donostia hiria zabaltzen, egun ezagutzen den hiria osatu arte. [[Antonio Kortazar]]ren Hiriko Plan Orokorrak etxaldeetxadi karratu erregularrak taxutu zituen egungo Boulevardetik [[Mendeurrenaren plaza (Donostia)|Mendeurrenaren plaza]]raino. Lehenengo zabalgune hura 1900. urtean egin zen. Orduan hiriak zubi bakarra zuen, [[Santa Katalina zubia]], hain zuzen. XX. mendearen lehenengo erdian hiria [[Gros]] aldera zabaltzen hasi eta [[Antigua (Donostia)|Antiguako]] zabalgunea osatzen ere osatzen hasi zen. Urte haietan [[Urumea]] ibaia bideratu eta beste azpiegitura batzuk ere eraiki ziren, hala nola, [[Maria Kristina zubia]] eta [[Zurriolako zubia|Zurriola zubia]]. 1950eko hamarkadan [[Amara (Donostia)|Amara]] auzoa osatu zen, [[Antso Jakitunaren hiribidea]]ren inguruan lehendabizi, eta, 1960ko hamarkadaren ondoren, [[Amara Berri]]a auzoa osatuz. Urte horietan izandako hazkunde demografiko itzelaren ondorioz, [[Altza]], [[Bidebieta]], [[Egia (Donostia)|Egia]] eta [[Loiola (Donostia)|Loiola]] auzoek zabalkunde handia izan zuten, zoritxarreko handikeriazko urbanismo batez. XX. mendearen hondarretan eta XXI. mendearen hasieran, besteak beste, [[Loiolako Erriberak]], [[Benta Berri]], [[Errotaburu]], [[Ibaeta]] eta [[Berio]] izeneko auzoak osatu ziren. Egun, [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharra]] eta [[Igeldo]] baserri-auzoa dira antzinako itxura erakusten duten bakarrak.<ref>{{es}} [http://www.euskomedia.org/aunamendi/45911/35004?idi=es «Donostia-San Sebastián: Morfología urbana»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''.</ref>
 
Hau da auzoen zerrenda ofiziala:<ref>[http://www.donostia.org/info/ciudadano/part_barrios.nsf/fwHome?ReadForm&idioma=eus&id=a608306614310 «Auzoak eta herriak»], Donostiako Udalaren webgunea.</ref>
200. lerroa:
{{Col-end}}
 
Horietaz gain, Donostiak baditu hiru [[barrendegi]] ere: Zubietakoa, [[Landarbaso]]koa eta [[Urdaburu]]koa. Zubietakoak baizik ez ditudu biztanleakbiztanlerik.
 
{{Donostiako auzoak}}
211. lerroa:
====Hiriaren sorrera====
[[File:Jaizkibel 016.JPG|thumb|[[Jaizkibel]]go senadi bat]]
Donostiari (bertako monasterioari) buruzko lehendabiziko aipamenak X eta XI. mende hasierakoak diren arren, Nafarroako Antso ''Jakituna''k 1180. urte aldera eman zion hiri-gutuna, lehenagokoa ez ote den adierazi izan bada ere. [[Tomas Urzainki]]k azaltzen du hiri-gutun hori Lizarrako foruan oinarritu zela: artikuluen % 60 inguru,. bainaBaina bere berezitasun handiena itsasorako forua izatea da, Antso Jakitunak Donostia bihurtu nahi baitzuen Nafarroaren itsas merkataritzaren portu nagusianagusi bihurtu nahi baitzuen Donostia.<ref>Une horretan, ''Chronographus anni 354''k zehazten du Urumea ibaian 7 kilometroz nabiga zitekeela, Hernaniraino (egungo Portu auzoraino); ikus Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 165-166, 201. or. Beharbada Donostia Aranoraino luzatzen zen; ikus Sada, Javier y Asier. 1995, 19. or.</ref> Hauxe da Europako lehendabiziko itsas forua, eta bertan biltzen dira Europako itsas lege zaharrenak.<ref>Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 162, 166-167 or.</ref>
 
[[Baiona]] denbora luzeanluzaroan Nafarroaren portu izan zen, baina XI. mendean baliorik gabeko portu bat zuen, landetako hareak itsutua. Horrek emigrazio handi bat eragin zuen Baionatik eta Gaskoiniatik ([[gaskoi]]ak, "franko" deituak) eta, Urgull magaleko hareatzan finkatu zirenzena, ErregerenErregearen abantailek erakarrita: [[Orio]]raino, libre ziren merkataritzan aritzeko.<ref>Kontu egin behar da une horretan Bidasoa eta Oriaren bokalearen arteko guztia Donostiaren barrutia zela</ref> Ordurako, Santa Maria eta San Bizente Antiguokoa aipatzen dira, eta Antso Jakitunak Izurungo monasterioa eman zien dohaintzan. Lehena, bertako [[euskaldun|'nafar']]en eliza zen, eta bigarrena, berriz, gaskoiena, [[Manuel Lekuona]]k azaltzen duenez.<ref>Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 161. or.</ref> Itsas merkataritza handiaHandia zen, ordurako, itsas merkataritza Europa iparraldearekin. 1200. urtean [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa]]k Nafarroa inbaditu zuen, eta Gipuzkoan portu garrantzitsuak eskuratu: [[Mutriku]], [[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]], Donostia, [[Hondarribia]], etab. Konkista hori sendotzeko, Gaztelako erregeak berretsi egin zuen Donostiaren nafar forua 1204an.<ref>Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 203. or.</ref>
 
====Gaztelako koroaren pean====
228. lerroa:
}} 18-20. or.</ref> Horrek oparoaldi bat ekarri zuen, eta Donostiak autonomia handia agertu zuen.
[[File:Canadian Museum of Civilization (8347674349).jpg|thumb|Euskal bale-ehizako ontzi baten barruko irudikapena]]
Donostiarrek, orduan, hiru ainguraleku nagusi zituzten: Kontxa, Zurriola, eta [[Pasaia]] (''Pasage'').<ref>'Portu' esan nahi du gaskoiez.</ref> Horietatik abiatzen eta sartzen ziren koka motako itsasontziak, garai hartan arrakasta handikoak, Atlantikoko kostaldeko itsas trafikoan erabiltzen baitziren Flandesera bidean. Haien sotoetan ekartzen zituzten oihalak, apaingarriak, tinduak, eta zirtzilkeriak.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 19. or.</ref>
[[File:Donostia_iglesia_SVicente_exterior.jpg|thumb|[[San Bizente eliza (Donostia)|San Bizente eliza]] (1574an amaitua), Donostiako eliza zaharrena, gaskoien erlijio-bilgune]]
1266tik aurrera, hiriak hainbat sute jasan zituen. Donostiaren mugetan Usurbil eta Orio sortu ziren 1371 eta 1379an. Gainera, hainbat istilu izan zituzten donostiarrek Hernaniko olagizonekin. 1397. urtean, Donostiak Gipuzkoako Ermandadea sortzen lagundu zuen [[oinaztar]]ren eta [[ganboatar]]ren arteko lehia bete-betean, zailtasunak ekartzen baitzizkien donostiarrei barne merkataritzan. 1459an, Donostia guztiz sartu zen Gipuzkoan.<ref>{{Erreferentzia| abizena = Mugica Zufiria| izena = Serapio | url = http://atzoatzokoa.gipuzkoakultura.net/c78f6/ | izenburua=LOS GASCONES EN GUIPÚZCOA|argitaletxea = IMPRENTA DE LA DIPUTACION DE GUIPUZCOA | argitaratze-data = 1923 |sartze-data=2016ko irailaren 26a}}</ref>
236. lerroa:
1489an, sute latz batek hiria kiskali egin zuen, baita aro berri baten hasiera iragarri ere.<ref>1813 arte ez zen berriz sute hain suntsigarririk gertatu.</ref> Harrezkero, hiria gerra-gotorleku bihurtzen hasi zen, Gaztelaren eta Frantziaren artean. Gaztela-Aragoiko errege-erreginek donostiarrak babestu zituzten, hainbat zergatatik salbuetsi eta abar. 1521ean, laguntza eman zion [[Gaztelako Komunitateen Gerra|Komuneroen Matxinada]]ren kontra eta enperadorearen tropei [[Nafarroako konkista#1512ko gaztela-aragoar inbasioa|Nafarroako guda]]n. Karlos V.ak ''Muy Noble y Muy Leal'' titulua esleitu zion, eta hainbat erlijio-erakunde sortu ziren hirian ordutik aurrera.
[[File:Braun Donostia-San Sebastián UBHD.jpg|thumb|Donostiaren irudikapen bat 1572an]]
Hiribilduaren oparoaldiak mendearen bigarren erdierdira arte iraun zuen. Hala ere, Karlos V.a eta bere oinordekoak ([[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.a]] eta Filipe III.a) gerra gehiagotan sartu ahala, Donostiaren egoera okertzen joan zen, erregeon ontzi- eta eskifaia-eskaera hertsatzaileengatik. Arrantza-kanpainei dagokienez, 1580eko lekukotasun baten arabera, 13-14 itsasontzi ateratzen ziren Ternuara urtero Donostiatik, bakoitzean 70-100 marinel banamarinelekin.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 57-58. or.</ref>
 
1597an, berriz, izurrite bubonikoak hiria eta Pasaia astindu zituen, baita 650 hildako utzi ere Donostian, eta 364 Pasaian.<ref name="Artola, Miguel 2001">Artola, Miguel (ed.). 2001, 52-54. or.</ref> Gorabeheron erdian zorpetuta zebilela eta, udalak zerga berriak jarri zizkion artileari portuetan (bereziki Pasaiakoan), baita ondorio larriak eragin ere. Iruñetik zetorren barrualdeko merkataritzak iparraldeko bidea hartu zuen, eta Baiona bihurtu zen nafar artilea itsasoratzeko portua.<ref name="Artola, Miguel 2001"/> OrduOrdura arteko Donostiako ontziolak ontziola handi eta espezializatuagoen beharrez Pasaiara lekualdatzen joan ziren. 1682an, Kontsulatua eta Kontratazio Etxea sortu ziren Donostian.
 
====Ameriketara begira====
[[File:Portal_de_la_Basílica_de_Santa_María_del_Coro-Koruko_Andre_Mariaren_basilika._San_Sebastian-Donostia,_Guipuzcoa-Gipuzkoa..JPG|thumb|upright|Donostiako Santa Maria eliza, Konpainiaren diru-ekarpenez eraikia]]
{{sakontzeko|Caracasko Gipuzkoar Konpainia}}
1713ko [[Utrechteko Ituna]] oso kaltegarria izan zen hiriarentzat, donostiarrek iparIpar Atlantikoko arrantza-urak galdu baitzituzten. Gainera, ez zuen bakea ekarri, Frantziaren etsaigoa baizik. 1719. urtean, lehendabizikoz Donostia, [[Berwick-eko dukea|Berwick dukea]] buru zuen 26.000 gerlariko frantziar armadak Donostia hartu zuen, setioa jarri ondoren. Donostiaren berreraikuntza-lanetan, [[Plaza Berria (Donostia)|Plaza Berria]] sortu zuten Donostiaren erdian, olgeta eta merkaturako.
 
1728an, Caracasko Gipuzkoar Konpainia sortu zen. Baldintzak mesedegarriak ziren nola gipuzkoarrentzat, hala Erregearentzat, aduana-zergarik gabe sartuko baitziren Ebron zehar inportatutako gaiek,gaiak; bereziki, kakao estimatuak, tabakoak, larruak eta espezieak, aduana-zergarik gabe sartuko baitziren Ebron zehar. Negozioa borobilabiribila zen, eta Donostia aberastu egin zen urte horietan. OntzigintzekOntzigintzak eta burdinolek lanean jarraitu zuten bete-betean. Euskaldunak eskifaietan sartzen ziren kopuru handitan eta, Konpainiaren ekimenez, hainbat enpresa eta elkarte sortu eta sustatu ziren Gipuzkoan, Euskal Herrian eta Espainian. [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]] ere sortu zen Konpainiaren epelean (1765). Aldiz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.a]] erregeak 1778an Venezuelarekiko merkataritza liberalizatzeko emandako aginduak egoera politiko-ekonomikoa gaiztotu zuen, eta Konpainiaren amaiera ekarri.
 
===Aro garaikidea===
251. lerroa:
[[File:Denis Dighton Storming of San Sebastian.jpg|thumb|Donostiaren setioa eta suntsipena (1813)]]
[[File:Darío de Regoyos - Basque Celebration (dance at El Antiguo, San Sebastián) - Google Art Project.jpg|thumb|[[Ondarreta hondartza|Ondarreta]]ko dantza-ospakizuna ([[Darío de Regoyos]]en margolana)]]
Tentsio politiko handiaren erdian, 1794ko abuztuan, [[Konbentzio Gerra|frantses iraultzaileak]] Donostiara sartu ziren, eta Gipuzkoaren independentzia-aldarrikapen bat ere gertatu zen Donostiako burgesiak bultzatuta. Espainiako agintariek Donostiako udala zigortu zuten ustez (espainiar) 'abertzaletasun' epela erakusteagatik (Iruñea, 1796). Une horretan, hiria hizkuntzaz erabat [[euskara|euskalduna]] zen, baita elebakar ugari ere tartean. Ordurako, [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoi]] hizkuntza azken hatsetan zen Donostian. [[Iberiar Penintsulako Gerra]] azkenetan zela, [[Wellingtongo dukea]]k zuzendutako britaniar eta portugaldar tropek [[Donostiako setioa|setioa jarri zioten Donostiari]] eta, 1813ko abuztuaren 31n, hirira sartu eta sutan birrindukiskali zuten, baita biztanleriaren zati bat sarraskitu ere.<ref>Mila bat herritar hil zituzten, asko gero hil ziren gaitzen ondorioz, hiribilduan geratzen ziren emakume gehienak bortxatu, eta ondasunak zein etxeak arpilatuak edo suntsituak izan ziren. [[Abuztuaren 31 kalea|Trinitate kalea]] eta erlijio-eraikinak, sendoenak, bakarrik atera ziren onik.</ref> Irail hasieran, Donostiako familia aberatsenek hiria berreraikitzea erabaki zuten, [[Pedro Manuel Ugartemendia]]ren zuzendaritzapean.
 
1828an, Donostiak berreskuratu zuen Amerikarekin salerosketan aritzeko eskubidea.<ref>Hala ere, 1836an aplikatu zen agindu hori.</ref> [[Lehen Karlistaldia]] piztu zen handik gutxira, eta karlistek Donostia inguratu eta bonbardatu zuten. Donostiak [https://es.wikisource.org/wiki/Ley_de_Modificaci%C3%B3n_de_fueros_de_Navarra_de_16_de_agosto_de_1841 foruen gehiena galdutako] Nafarroari atxikitzea eskatu zuen, 1841ean. 1863an, Donostiako harresia eraitsi eta hiribilduak gotorleku militar izateari utzi zion, herritarren pozerako.<ref>[[Eustasio Amilibia]] alkateak jaso zuen mezua. Bera [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] zegoela, [[Mandasko dukea]]ren telegrama bat jaso zuen, baita ikusleei berria zabaldu ere.</ref> 1845etik, Espainiako Errege Gorteak udak oporretan ematen zituen Donostian, eta udal kabildoak zerbitzuen eta gerora "tourismo" deitu zutenaren hiria izatearen alde egin zuen.<ref>Javier y Asier Sada. 1995, 102-103. or.</ref> Eliteen oporraldietarako [[Biarritz]] hartu zuten eredu,<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 129-130. or.</ref> Gainera, 1864an [[Norteko burdinbidea|burdinbidea heldu zen Donostiara]].
 
1872an, [[Hirugarren Karlistaldia|Bigarren Karlistaldia]] piztu zen, eta Donostia Gipuzkoako hiri liberal bakarra izan zen. 1875ean, gertutik eraso egin zioten indar karlistek, eta hiriaren setioak 1876ko otsailaren 1818ra arte iraun zuen.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 125. or. [[Donostiako Danborrada|San Sebastian egun]]ez, bonba batek [[Bilintx]] bertsolaria latz zauritu zuen; luze gabe hil zen, uztailaren 21ean, [https://es.wikisource.org/wiki/Ley_de_21_de_julio_de_1876 Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako foruak desegiteko agindua] ren egunean.</ref> Gerraostean, kultur jarduera handiko garai bat hasi zen donostiarrentzat,; adibidez, [[Donostiako Danborrada|danborrada]] eta, pixka bat geroago, Euskal Festen hasieraFestak (1896).<ref>[[Lore Jokoak|Lore Joko]]en tradizioan kokatuta; horien bultzatzaile aritu ziren, besteak beste, [[Jose Manterola]], [[Jose Zapirain Irastorza (Txapillo)]], eta [[Toribio Altzaga]].</ref> 1872an bertan, [[Santa Katalina zubia|Santa Katalina zubi]] neoklasikoa eraiki zen; 1882an, [[Donostiako udaletxea|Donostiako Kasinoa]]; 1887an,[[Gipuzkoako Foru Aldundia]], etab. Egungo erdialde osoaren bokazioa eliteen eta burgesiaren bizileku eta atsegin izatea zen eta, beraz, herritar xumeak beste auzo batzuetan geratu ziren.
 
====''Belle Époque''tik gerraoste arte====
276. lerroa:
| orrialdea =
| url = http://kanalak.berria.eus/1formula/euskal_herrian/
}}</ref> [[Lehen Mundu Gerra]] garapen eta aberastasun handiko aldia izan zen Donostiarentzat. Bertako Kasinoan europar bizitzako pertsonaia ugari agertu ziren: [[Mata Hari]], [[Leon Trotski]], [[Ravel]], etab. "Belle Epoque" garaia izan zen. 1904an, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|Itun Ekonomikoa]] berritzeko gatazka politikoen epelean, askotariko alderdi politikoek ''Liga Foral Autonomista'' sortu zuten, eta 19231923ra arte sindikatuen hainbat protesta eta istilu izan ziren. 1930ean, berriz, Espainiako hainbat politikari Donostiara bildu ziren, eta [[Donostiako Ituna|Donostiako Itun]]<nowiki/>a sinatu, 1931ko apirilean [[Espainiako II. Errepublika]] ekarriko zuena. Donostiak joera aurrerazalea hartu zuen gehienean, baita [[s:es:Estatuto General del Estado Vasco aprobado en la Magna Asamblea de Municipios Vascos celebrada en Estella (Lizarra) el día 14 de Junio de 1931|euskal autonomia-estatutua]]ren aldekoa ere.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 144-146. or.</ref>
 
1936ko otsaileko hauteskundeetan, [[Fronte Popularra]]k irabazi zuen Donostian.<ref>Ordurako 80.000 biztanle zituen.</ref> Uztailean, Donostian ere [[Espainiako Gerra Zibila Donostian (1936)|Gerra Zibila hasi zen]]: [[Loiolako kuarteleko setioa|Loiolako kuartelaren matxinada]] itoa izan zen, baina hilabete eta erdian, Donostia Altxamenduko indarren eskuetan erori zen. Donostiako 30.000tik gora herritarrek ihes egin zuten [[Alfonso Beorlegi|Beorlegi koronel]]aren indarrak (''[[frankismo|nazionalak]]'') Donostiara sartzerakoan (1936ko irailaren 13an). Bertan geratutakoek, errepresio bereziki gogorra jasan zuten; ehunka izan ziren luze gabe fusilatuak (400dik gora), eta errepresio gogorrak jarraitu zion. Urte kritikoak izan ziren hurrengoak, elikagai eta gasolina eskasia zegoen, tabakoaren errazionamendua, industrietan material falta, ilarak gai asko eskuratzeko (''cartilla'' delakoa). 1939an [[Musika Hamabostaldia]] sortu zen. Gipuzkoako [[gobernadore zibil]]ari botere bereziak eman zitzaizkion jarduera politiko guztien kontrol eta errepresiorako.<ref>Karguak jarri eta kendu egiten zituen udalean eta aldundian, tartean direla alkateak, zinegotziak, ahaldun nagusiak, etab. Aldaketa gutxirekin hala jarraitu zuen diktadurak iraun bitartean. Gehienetan kargudunak kanpotarrak izaten ziren, erregimeneko postuetan igotzeko irrikaz zeudenak; ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 159. or.</ref> 1947an, Donostiako udalbatza [[Donostiako udaletxea|Kasinora]] lekualdatu zen eta, hurrengo urtean, bertan behera geratu zen ofizialki gerra-egoera.
 
====Kontsumoaren gizartearen hasieratik gaurdaino====
1950ko urteen amaieran hasita, hainbat zerbitzu publiko hobetu ziren,; adibidez, hezkuntzan eta osasun-arloan.<ref>Aipatzekoak dira Peñaflorida Institutua (1956), Peritu Industrialen Eskola, ESTE eta EUTG (1959), Arantzazuko Ama Erietxea eta Gipuzkoa Ospitalea, etab.; ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 163-165. or. Pixka bat geroago hasi zen [[ikastola|ikastolen hedakuntza]], [[Elbira Zipitria]]k 1943an [[Donostiako ikastolen historia|Alde Zaharrean ereindako ikastola]]tik abiatuta.</ref> Aldi berean, etorkinak ugari heldu ziren Hego Euskal Herritik eta Espainiako hainbat tokitatik.<ref>1952tik 1958ra, elikagaien industriara batez ere: ''Sociedad Azucarera del Ebro, Koipe, Savin, Caldos Rápidos'', ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 161-163. or.</ref> Hirigintza anabasan erori zen etxegileen diru-goseak eta kontrol politiko faltak bultzatuta. 1953an, lehenengo [[Zinemaldia]] ospatuegin zen. Bertatik igaro ziren [[Ava Gardner]], [[Vittorio Gassman]], [[Charlton Heston]]... 60ko urteen gizarte-aldaketen testuinguruan, herritarren kezkak artearen eta kulturaren arlotik bideratu ziren hasieran.<ref>Urte horietakoak dira [[Donostiako Jazzaldia|Jazzaldia]] (urte askoan estatuan egondako bakarra), [[Gaur (artista-taldea)|Gaur artista-taldea]]ren sorrera (1966), edota [[Ez Dok Amairu]] euskal poeta-musikarien taldea.</ref> Auzo-elkarteak sortu ziren. 1960ko hamarkadan, Donostia euskal kulturaren berpizkundearen eta euskal mugimendu nazionalistaren gunea bihurtu zen.<ref>1968an, euskal nazionalistek [[Aberri Eguna]] ospatu zuten Donostian, eta poliziak hiri osoa hartu zuen; ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 161-163. or. Udalean, bi urte lehenago, 1966an, mozio bat onartu zen Gipuzkoaren Itun Ekonomikoa bertan behera uzte zuen 1937ko dekretua baliogabetu zedin.</ref> Manifestazioak ugalduugaritu egin ziren eta, 1968ko abuztuan, lehenengoz, salbuespen-egoera dekretatu zen; gehiago etorri ziren hurrengo urteetan, 1975 arte.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 167-168. or.</ref> Aldi berean, hiriaren ikur bihurtutako ''[[Haizearen orrazia]]'' eraiki zen, [[Eduardo Chillida]]rena (1974).
 
[[Francisco Franco|Diktadorea]] [[Espainiako trantsizioa|hil ondoko urteak]] tentsio handikoak izan ziren. 1977an, [[Amnistiaren Legea]] onartu zen, eta euskal preso politiko ugari itzuli ziren. Hala ere, grebak, manifestazioak eta liskarrak poliziekin ugaldu egin ziren; ETAren bi erakunde armatuek hilketa eta indarkeria ekintza ugari egin zituzten aldi horretan, baita erregimenari lotutako beste talde ilun batzuek ere.<ref>[[Guardia Zibila]]k [[Gladys del Estal]] egiatar ekologista hil zuen tiroz eta [[BVE]]k [[Herri Batasuna|Herri Batasun]]eko [[Tomas Alba Irazusta|Tomas Alba]] zinegotzia hil zuen.</ref> 1976ko abenduan, [[Real Sociedad|Erreala]] eta [[Athletic]] futbol-taldeen arteko derbiko [[ikurriña|ikurrina]]ren aldarrikapenaren ondoren, legeztatu egin zen azkenik 1977ko urtarrilean. 1979ko ekaineko hauteskundeetan, [[EAJ]]ko [[Jesus Maria Alkain]] izan zen Donostiako alkate hautatua, demokratikoki aukeratutako lehenengoa eta lehendabiziko abertzalea. Urte hauek beheraldi urteak izan ziren, ekonomiaren gainbehera tartean, gatazka eta indarkeria sozio-politiko handikoak eta hirigintza zabar eta zekenekoak. 1981ean, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|Itun Ekonomikoa]] berrezarri zen.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 170. or.</ref> Bestalde, futbolean herritarrak poz batean ziren Errealak 1980, 1981 eta 1982. urteetan [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Espainiako Ligan]] irabazitako postuekin, inoiz lortutako onenak.
 
[[Ramon Labaien]] 1983an hasi zen alkate-lanetan. Auzo-elkarteek ere protagonismo handiagoa hartu zuten udalean.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 173. or.</ref> 1991n, [[PSOE]]ko [[Odon Elorza]] gailendu zen hauteskundeetan, Donostiako inoizko alkate gazteena. Hirigintza eta zerbitzuen hainbat proiektu estrategikori heldu zitzaien orduan.<ref>[[Untzi Museoa]], [[Koldo Mitxelena Kulturunea]], [[Zurriola hondartza]], [[Kursaal]] berria, [[bidegorri]]-sarea, kultur etxeen indartzea, [[Ibaeta]] auzoaren eraikuntza, [[Ibaetako campusa|Ibaetako EHUren unibertsitate-campusa]], [[Nanogune]]a, [[Donostia International Physics Center|Donostia Physics Center]], etab.</ref> 1993an, [[Ertzaintza]]k [[Espainiako Polizia Nazionala]] ordezkatu zuen Donostiako zaintza-lanetan, baina aldi berean, ETAk [[Partido Popular|PP]]ko [[Gregorio Ordoñez]] zinegotzia hil zuen.<ref>Ondorioz, ETAren kontrako bake-taldeak sortu ziren. Kaleko tentsioa zerbait baretu arren, ez zen desagertu, [[ETA]] zilegitzat jotzen hasi zen orain politikariak ere hiltzea eta, bestaldean, [[Euskal presoen sakabanaketa|espetxe politika]] eta [[Kontrainsurjentzia Euskal Herrian|Gerra Zikina]]ren kontrako mobilizazioak ez ziren eten, bereziki [[Lasa eta Zabalaren hilketa|Lasa eta Zabalaren gorpuen aurkikuntza]]ren inguruan.</ref> ETAren su-etenekin batera eta [[Baiona-Donostia Euskal Eurohiria|Baiona-Donostia eurohiria]]n kokatuta, hiriaren itxuraldaketa eta turismoa sendotu egin ziren. 2011n, [[EH Bildu]]ko [[Juan Karlos Izagirre]] hasi zen alkate-lanetan eta, berehala, [[Donostia 2016ko Europako Kultur Hiriburua|Donostia 2016ko Europako kultura hiriburu]] hautatu zuten, Poloniako [[Wroclaw]] hiriarekin batera; gero, hiriburutza hori [[Eneko Goia]]ren agintaldian (EAJ) gauzatu zen.
 
== Demografia ==
2010ean 185.000 biztanle inguru zituen Donostiak; hots, [[Gipuzkoa]] osoko populazioaren %26,5. Euskal Herriko bigarren hiririk handiena izan zen 1980eko hamarkadara arte, eta gaur egun laugarrena da, [[Bilbo]], [[Gasteiz]] eta [[Iruñea]]ren ondoren.
 
1940ko hamarkadaren ondoren oso azkar hazteari ekin zioten Euskal Herriko beste hiri batzuetan ez bezala, Donostiaren hazkunde demografikoa jadanik nabarmena izan zen XX. mendearen hasieratik, eta 1900tik 1950era hirukoiztu egin zen donostiarren kopurua. 1960 eta 1970eko hamarkadetan ere hazkundeak jarraitu zuen, baina 1980ko hamarkadan beherakada txiki bat jasan zuen hiriak.
302. lerroa:
 
== Ekonomia ==
Donostiaren jarduera ekonomiko nagusia zerbitzu-sektorean dago. Nekazaritzak, gehienbat Zubieta eta Igeldo auzoetan kokatua, %0,1a soilik dakarkio ekonomiari. Industria eta eraikuntza sektoreek %11,3a (industria [[27 Poligonoa]]n eta [[Rezola zementu-lantegia]]n biltzen da batez ere) eta gainontzeko %88,6a zerbitzuei dagokie.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.fomentosansebastian.eus/eu/hiri-behatokia/datu-estatistikoak|izenburua=Donostiako Sustapena. Hiri Behatokia. Datu estatistikoak.|sartze-data=2016-11-7|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Donostiako [[barne produktu gordin]]a [[per capita]] 34.589 eurokoa izan zen 2012 urtean.<ref>Barne Produktu Gordina per kapita, EAE, Eustat. 2012</ref> Langabeziari dagokioneandagokionez, Euskal Autonomi Erkidegoko hiriburuetan tasa baxuena dago Donostian. 2015ean, %11,2koa zen (guztira, 10.418 langabetu). Sexuen arabera, emakumeen langabezia tasa %12,7koa zen (5.657) eta gizonezkoagizonezkoena, berriz, %9,9koa (4.761).
Adinaren araberako irakurketa egiterakoan, 45 urtetik gorakoek dute langabezia-tasa altuena, 5142 langabetu baitira.<ref name=":0" />
 
Gipuzkoako hiriburua izanda, lurraldeko administrazio eta hezkuntza gune nagusia da. Merkataritza-gune garrantzitsua ere bada, eta Gipuzkoako zein Gipuzkoaz kanpoko bezeroak erakartzen ditu. Hirigunean, [[Bretxa azoka]], [[San Martin azoka]] eta [[Arcco Amara]] merkataritza-guneak nabarmentzen dira; aldirietan, berriz, [[Garbera]] eta [[Belartza]]ko merkataritza-zentroak daude [[Intxaurrondo]] eta [[Añorga]] auzoetan. [[Euskal Herriko Unibertsitate]]ko Ibaetako kanpusakcampusak eta [[Deustuko Unibertsitate]]ko Mundaitzeko kanpusakcampusak, hainbat fakultaterekin, osatzen dute hiriko unibertsitate-eskaintza nagusia. Horien inguruan, ikerkuntza-guneak ere badaude, [[Miramongo Teknologi Parkea]]rekin batera. Zentro horietan nagusiki egindako [[ikerkuntza eta garapen]] jarduerak BPGaren %2.,86koa ekarri zuen guztira 2012an<ref>Donostiako Hiri-Ekonomiaren Barometroa 2013. Donostia Sustapena.{{Cite web|url=http://www.fomentosansebastian.eus/eu/argitalpenak/88-donostiako-hiri-ekonomiaren-barometroa-2013|izenburua= Donostiako hiri ekonomiaren barometroa 2013|sartze-data=2016-11-8|}}</ref>.
 
=== Turismoa ===
 
Turismo-hiri nabarmena da Donostia, hainbat jai, kultura eta kirol ekitaldiren egoitza. XIX. mendean [[Viktoria Eugenia Battenbergekoa|Viktoria Eugenia]] erreginak bere oporraldirako hautatu zuenez geroztik, Donostiak hiri turistiko izateari eutsi dio. 2010eko hamarkadan, turismoak hazkuntza nabarmena izan du hirian, 2015ean ia 600.000 bisitarira helduz. Turismoaren barruan, aipatzekoa da gastronomiak duen erakargarritasun itzela. [[Pintxo|Pintxoez]]etaz eta ohiko jatetxeetazjatetxeez harago, hirikohirian etanahiz ingurukoinguruetan [[Michelin Gida|Michelin]] izarra duten jatetxeekjatetxeen kontzentrazioa, biztanleko, munduko kontzentrazioa handiena dutenenhandienen artean dago<ref>{{Cite web|url=http://www.huffingtonpost.com/2011/08/16/best-restaurant-cities_n_928196.html#s433000title=2_San_Sebastian|izenburua=The 20 Most Michelin-Starred Cities In The World|sartze-data=2016-11-7|egunkaria=The Huffington post|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|data=2014-12-18|hizkuntza=en|formatua=}}</ref>. Zehazki, bost zehazkiagodira: hiru izarrekoak [[Akelarre (jatetxea)|Akelarre]] eta [[Arzak (jatetxea)|Arzak,]] eta izar batekoak, [[Kokotxa (jatetxea)|Kokotxa]], [[Mirador de Ulía]], [[Miramon Arbelaitz]]. Gastronomia-ikerketa eta irakaskuntzarako [[Basque Culinary Center]] delakoak ere Donostian du egoitza.
 
Turismoak izan duen gorakadak sustengarritasunari buruzko kezka piztu zuen 2016an,; izan ere, jarduera ekonomiko horren hainbat albo ondorio gertatzen hasi baitzirenziren: etxe bizitzenetxebizitzen eta alokairuen garestitzea, ostalaritzako prezioen garestitzea eta zerbitzuen saturazioa.<ref>{{Cite news|url=http://www.berria.eus/albisteak/123300/maleta_desegiten.htm|abizena=Martiln|izena=Xabier|izenburua=Maleta desegiten|data=2016-05-29|egunkaria=Berria|formatoa=|hizkuntza=|sartze-data=2016-11-7}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1832/020/001/2016-03-25/turismoaren_tsunamia.htm|abizena=Urkijo|izena=Miren|izenburua=Turismoaren tsunamia|data=2016-03-25|egunkaria=Berria|formatoa=|hizkuntza=|sartze-data=2016-11-7}}</ref>
 
== Politika ==
317. lerroa:
{{sakontzeko|Hauteskundeak Donostian|Donostiako alkateen zerrenda|Donostiako Udala}}
 
[[Eneko Goia]] ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]) da Donostiako alkatea [[2015]]eko [[ekainaren 13]]tik, [[Juan Karlos Izagirre]]ren (Bildu) alkatetzaren ondotik. Goiak alkatetza lortu zuen EAJren baiezko eta [[PSE-EE]] eta [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]ren boto zuriei esker, gehiengo sinplea lortutalskuratutaortuta. Gehiengo osorik lortu ez zenez, boto gehien lortutako hautagaia bihurtu zen alkate.
 
=== 2015eko udal hauteskundeak ===