Wikipedia

Mutriku: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
→‎Mutrikuar ospetsuak: Xiri Andonegi herritar ospetsuen zerrendan sartu
Etiketak: Mugikor edizioa Mugikor app edizioa
tNo edit summary
22. lerroa:
| oharrak =
}}
'''Mutriku''' [[Gipuzkoa]]ko ipar-mendebaldeko erpinean, [[Bizkaia]]rekiko mugan dagoen kostaldeko udalerria[[udalerri]]a da, [[Debabarrena]] eskualdean eta Gipuz­koako itsasertz malkartsuan doan 83 km‑ko asfalto‑bidearen mendebaldeko muturreaneskualdekoa. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Mutriku}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
 
Herri koloretsu horretanMutrikun itsas tradizioa, [[arrantza]] eta [[nekazaritza]] nagusi izan dira, baina gaur egun industria da harenhango ekonomiaren oinarri. Mutrikuko herrigune liluragarria ausarki mailakatuta dago, [[Mutrikuko kirol-portua|Mutrikuko portura]] iritsi arte. Lur az­pia tuparri kretazeoz eta hareharriz osatua dago; hala ere, [[Saturraran]] hondartzan [[flysch]] beltza azaleratzen da, [[karbono]] ugari duenaugarikoa.
 
== izenaIzena ==
Zenbait historialariren aburuz, Mutriku izena bat dator I. mendeko [[Ponponio Mela|Pomponio Mela]] erromatar geografoak ''De situ orbis'' bidaia‑liburuan aipatutako ''[[Tritium Tuboricum|Tritium Tubolicum]]'' herriarekin.▼
[[Euskal Herria]]ren erromanizazioaren teoria defendatzen duten zenbait historialariren aburuz, Mutriku izena bat dator
▲I. mendeko [[Ponponio Mela|Pomponio Mela]] erromatar geografoak ''De situ orbis'' bidaia‑liburuan aipatutako ''[[Tritium Tuboricum|Tritium Tubolicum]]'' herriarekin.
 
[[Deba (ibaia)|Deba ibaiaren]] ertzeko leku hori [[Astigarribia]]ko San Andresko ibai‑mehegunea da. Herriko eliza, portua, larreak eta
36 ⟶ 35 lerroa:
 
== Geografia ==
 
=== Ingurune naturala ===
Hainbat hondartza daude udalerrian, hauek dira ekialdetik mendebaldera zerrendaturik:
87 ⟶ 85 lerroa:
[[Irudi:13. Arrantzaren zibilizazioa 0.2 7.jpg|thumb|250px|thumb|Mutrikuko Urasain baserriko erliebea.]]
 
Mutrikun giza aztarna zaharrenak Jentiletxea II, Langatxo eta Iruroin kobazuloetan aurkitu dira, [[Goi Paleolitoa|Goi Paleolito]] garaiekoakgaraikoak.
 
Ikerlari batzuek bertan kokatzen zela uste izan dute erromatar idazleek aipatutako ''[[Tritium Tuboricum]]'' [[barduliar]] herrixka, handik etorriko zelarik Mutriku izena. Beste batzuek berriz, erromatarrek herrixka hura itsas baztarrean ez baino ibai baten baztarreanbazterrean zegoela esaten omen zutela eta, [[Astigarribia]] auzoan kokatzen dute aipatutako Tritium Tuboricum hori. Dena den, ez dago ezer ziurrik.
 
Mutriku lehenbiziko aldiz idatzizko dokumentu batean "Motrico" gisa agertzen da, 1200. urteko abenduak 31ko Latinezko textu batean, bertan [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa]]k "Mutrikuko gizonek" (''homines de Motrico'') urtero Erregeari eman behar zioten balea [[Santiagoko Ordena]]ri ematea erabakitzen zuela ipintzen du.<ref>Martínez Díez, G.; González Díez, E.; Martínez Llorente, F.J.: ''Colección de documentos medievales de las villas guipuzcoanas (1200-1369)''. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, 1991. 17. orria. ([Liburu hori pdf formatoan aurki liteke helbide honetan: http://www.gipuzkoa.net/batzarnagusiak/pdf/ISBN_84-7907-068-4.pdf Liburua, PDF formatuan].)</ref>
 
Hiribildu bezala Mutrikuren sorrera 1209. urtean izan zela uste izan da, aipatu errege gaztelauak [[Hiri-gutun|Hiri-Gutuna]] ematean. Gaur egun desagertuak dauden zenbait dokumentu ikusteko aukera izan zituen [[Esteban Garibai]] historialariak berriz, Alfonso VIII.ak urte hartan herria eta bere harresiak berreraikitzeko agindua ere eman zuela gaineratu zuen 1571. urtean argitaratutako bere ''Compendio Historial-''ean.<ref>Garibay Zamalloa, Esteban: ''Compendio historial de las Chronicas y universal historia de todos los reynos de España...''(1571), XII. liburua, 29. kapitulua, 728. orria. [Internet-en helbide honetan ikus daiteke: http://books.google.es/books?id=ThKWSlEvfg4C&pg=PA965&lpg=PA965&dq=Garibay+compendio+historial+motrico&source=bl&ots=yJJeTXkE02&sig=lMk_muEZ54Qww4kJf4iqmLuF9rw&hl=es&sa=X&ei=Wf6IUsG3O4eN0AXz_4DoAg&ved=0CEcQ6AEwBA#v=onepage&q=Garibay%20compendio%20historial%20motrico&f=false 728. orria]. <br/>Aipuaren jatorria: Arrieta, Idoia: "Donostiaren konkistaren agiri ezkutuaren aurkezpena: ikerketaren ibilbidea eta ekarpen historiko-kritikoa" (227-248 orriak). In: ''1512. Euskal lurraldeak eta nafar estatua. Euskal Herriko historialarien II. Biltzarreko aktak''. Donostia: Txertoa, 2011. 234. orria.</ref>
 
[[Fitxategi:Cosme Damian Churruca (5).JPG|left|thumb|140px|left|[[Cosme Damian Txurruka]]ren irudia Mutrikuko bere jaioterriaren plaza nagusian. Egilea: Marcial Agirre.]]
 
Egia esan, zalantza asko daude Mutrikuren sorrerari buruz. Lehenik eta behin kontutan hartu behar da Gipuzkoa 1200. urte arte [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erreinuaren]] barruan egon zela eta badirudiela Gaztelak militarki konkistatu zuela,<ref>Idoia Arrieta Elizalde: [http://paperekoa.berria.info/iritzia/2011-04-08/004/001/lege_info.htm «Ezkutatu digutena: Donostiaren konkista»], BERRIA''Berria'', 2011-04-08.</ref> hori dela eta, zenbait historialariren ustez, aipatu bale hori Alfonso VIII.ak Santiagoko Ordenari ematea Gipuzkoaren konkistan egindako zerbitzuak ordaintzeko modu bat izan zitekeen, Santiagoko Ordena militarra baitzen.<ref>{{Cite isbn/9788476812938|page=34}}</ref> Bestalde, beste zenbait historialariren arabera ez du zentzurik hiri-gutuna eman aurretik mutrikuarrek Erregeari zerga hori ordaindu behar izatea.<ref>[http://www.ingeba.org/klasikoa/geografi/mug304/10571061.htm (Serapio Mugica-renMugicaren ''Geografía de Guipúzcoa'' liburuaren argitalpen elektronikoa)]</ref>
 
Azkenik, [[Esteban Garibai]]k Alfonso VIII.ak Mutrikurekin batera [[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]] ere berreraikitzeko eta bertako harresiak konpontzeko agindu zuela ere badio. Jakinik Getaria [[Antso VI.a Nafarroakoa]]k sortu zuela, baliteke Mutrikuren kasua ere berdina izatea eta errege berak sortua izatea 1200. urtea baino lehen. Beti ere hipotesien arlotik atera gabe, Getarian bezalaxe, berreraikuntzak berriz hiribildua armaz konkistatua - eta ondorioz suntsitua - izan zela esan nahiko omen luke.<ref>Arrieta, Idoia: "Donostiaren konkistaren agiri ezkutuaren aurkezpena: Ikerketaren ibilbidea eta ekarpen historiko-kritikoa" (227-248 orriak). In: ''1512. Euskal lurraldeak eta nafar Estatua. Euskal Herriko historialarien II. Biltzarreko aktak''. Donostia: Txertoa, 2011. 235. orria</ref>
 
Edonola ere, lehendik bazen monasterio esanguratsu bat [[Astigarribia]] auzoan, gaur egun San Andres eliza dagoen lekuan. Berau aipatzen duen dokumenturik zaharrena 1080 urte ingurukoa da eta bertan [[Lope Eneko|Lope Íñiguez]] kondeak tenplu hau [[Donemiliaga Kukula|Donemiliaga-Kukulako]] monasterioari ematen dio. Dokumentuak honela dio: ''".«{{lang|la|''[...] monasterio S. Andree apostoli et vocato Stigarrivia, inter Vizcaya et Ipuzcua sito, qui est ex parte regis [...'']}}"»''. Honek, bestalde, bitxikeria gisa erakusten digu garai hartan gerora Mutriku izango zen eremua [[Bizkaia]] barruan zegoela eta lurralde hau [[Deba (ibaia)|Deba]] ibairaino heltzen zela.
 
[[1553]]ko [[irailaren 18]]ko suteak egurrez­ko 700 etxebizitza kiskali zituen, eta Sulengua dorretxe gotikoak soilik iraun
108 ⟶ 106 lerroa:
[[1983]]ko uztailean Mutrikuren eremu geografikoa txikiagotu egin zen; izan ere, Azpilgoeta‑Mendaro auzoa, [[Arno mendia]]ren beste magalekoa, banandu egin zen, udalerri berria sortzeko.
 
[[2014]]ko [[azaroaren 10]]ean jakin zenez, Mutrikun galdeketa egingo zuten [[zabor]]ra biltzeko zein eredu erabili aukeratzeko.<ref>[http://www.berria.eus/paperekoa/5101940/014/003/2014-11-11/mutrikun_galdeketa_egingo_dute_zaborra_biltzeko_zein_sistema_erabili_aukeratzeko.htm «Mutrikun galdeketa egingo dute zaborra biltzeko zein sistema erabili aukeratzeko»], ''Berria'', 2014-11-11</ref>. [[Abenduaren 1]]ean, mutrikuarrek edukiontzi bidezko hondakin bilketa sistema aukeratu zuten bozketan.<ref>[http://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2014/11/30/mutrikuarrek-edukiontzi-bidezko-hondakin-bilketa-sistema-aukeratu-dute/ «Mutrikuarrek edukiontzi bidezko hondakin bilketa sistema aukeratu dute»], ''Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza'', 2014-12-01, CC lizentzia</ref>.
 
[[Fitxategi:Mutrikuko portua, Euskal Herria.jpg|800px|thumb|center|[[Mutrikuko kirol-portua]]. 2014ko urriaren 18a.]]
 
== Ondasun nabarmenak ==
{{sakontzeko|Mutrikuko Alde Zaharra}}
 
Herria kaiaren gainean dago, desnibelean, eta hiriguneak Erdi Aroan muinoetan egiten ziren herrien trazaketa berbera dauka. Ardatz nagusia Erdiko Kalea da. Kale hori Beheko Plazatik hasten da, iparraldean, eta herri osoa gurutzatzen du, Txurruka Plazaraino iritsi arte. Gainerako kaleak Erdiko Kalearen ekialde-mendebalde norabidean daude. Beste kale estu batzuk gurutzatzen dituzte kale horiek, malda biziak dira, arrapalarrapalez eta eskaileradunakeskailerez hornituak.
 
Mutrikuko Hirigune Historikoak lur zatiketa gotikoa gordetzen du hein batean, eta XVI., XVII. eta XVIII. mendeetako balio historiko-artistiko handiko jauregi eta etxeak daude bertan.
138 ⟶ 136 lerroa:
* [[Mutrikuko kirol-portua|Mutrikuko portua]], igerilekua eta udalerriko hondartzak.
* [[Luis Peña Gantxegi]] arkitektoak 1963-1969 artean egindako hainbat etxebizitza: ''Aizetzu'', ''Iparragirre'', ''Larreina'' eta, batez ere, ''Imanolena''.
* [[Kalbarioaren baseliza (Mutriku)|Kalbarioaren baseliza edo ''Kalbaixoa'']]: Santo Kristo Kalbariokoaren baseliza. HrriguntikHerrigunetik kanpo dagoen muino batean dago, eta Mutrikuren ikuspegi bikainak ditu.
 
[[1995]]eko [[abenduaren 29]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k ''monumentu-multzo''[[kultura ondasun]] izendatu zuen hirigune historikoa, Sailkatutako''monumentu-multzo'' [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/concor?e=&FRASE=1996%2F01%2F18an+argitaratutako+1995%2F12%2F29ko+199500545+DEKRETUA+aldatzen+du+&BOTON.x=5&BOTON.y=8 Monumentu-multzo izendapena, EHAAn]</ref>.
 
=== Herrigunea ===
152 ⟶ 150 lerroa:
 
Beko Plazatik joan gaitezen Atxukalera (atsoen kalera), eta eraikin bat zeharkatzen duen tunelean ere pasatuko gara.
Hirigintza‑eredu orijinaloriginal horren erdian begiratoki aparta aurkituko dugu portua ikusteko.
 
Itzultzeko, Erdiko kale aldapatsua hartuko dugu, beheko eta goiko plaza lotzen baititu. Kale horretako etxe bakartu
bakarra Zabiel jauregia da. Hareharriz­ko harlanduz egindako fatxada dotorea du, aleroi bikaina, eta Errenazimentu
garaiko portada, zutabez, balkoi irtenez eta atariz apaindua. [[1987]]ko [[ekainaren 26]]an Zabiel
jauregian kultura‑etxea jarri zuten. Plaza nagusian Kosme Damian Txurrukaren estatua daukate, [[Trafalgarko gudua]]n nabarmendu zen Mutrikuko itsasgizonitsasgizona. [[Carrara]]ko marmol zuriaz egin zuen Martzial Agirre adoretsua,bergararrak.
[[Trafalgarko gudua|Trafalgarko guduko]] heroia. [[Carrara]]ko marmol zuriaz egin zuen Martzial Agirre bergararrak.
 
Galdona etxearen fatxada bikainak dotoretzen du udaletxearen eta Jasokunde Ama Birjinaren parrokia‑elizaren arteko esparru laukizuzena. Eliza XIX. mendearen hasierakoa da, ilustrazio garaiko Silvestre Perez arkitektoak proiektatua, monumentu heleniko baten antzera. Neoklasizismoaren adibide argiena eta osoena da Euskal Herriko erlijio‑arkitektura guztian. Zutabez egindako eliz atarira sartzeko igo behar den mailadi zabala tribuna bezala ere erabiltzen dute, plazan egiten dituzten herri‑ikuskizun guztietarako. Ibarburu kalonjeak, Mutrikun jaioak, Zurbaranen olio baliotsu bat oparitu zion parrokiari: Kristo Gurutzatuaren irudia; eta herrikideek eliza horretan gurtzen dute.
 
Goiko kalen ibiliko gara; haren izenak adierazi bezala, hiri malkartsuaren goialdean. Hiruz­palau aldiz Erdiko kalerekin
elkartzen da, eta eskailerak daude bien arteko gorabehera gainditzeko. [[Antonio Gastañeta]] almirantearen (1656‑1728) jaiotetxea ikusiko dugu. Ontzizain trebea zen Gaztañeta, eta itsas arkitekturan goren mailakoa. Txurruka jauregiko atetzarrak harrituko gaitu: eraikin barrokoaren iz­kinak, ate eta leihoen inguruak, inpostak eta armarriak inguruko Arno mendiko harrobitik ateratako kareharri gris ilunez eginak dira. Kale horren goialdeko bista ederrez gozatzeko, kalean gora egingo dugu, Buenos Aires esaten dioten zatiraino (egoki jarritako izena). Gero Murumendira jarraituko dugu, itsasoak gogor erasotako tonbolora.
atetzarrak harrituko gaitu: eraikin barrokoaren iz­kinak, ate eta leihoen inguruak, inpostak eta armarriak inguruko Arno
mendiko harrobitik ateratako kareharri gris ilunez eginak dira. Kale horren goialdeko bista ederrez gozatzeko, kalean
gora egingo dugu, Buenos Aires esaten dioten zatiraino (egoki jarritako izena). Gero Murumendira jarraituko dugu,
itsasoak gogor erasotako tonbolora.
 
=== Herrigunetik kanpo ===
178 ⟶ 171 lerroa:
Mutrikuk [[arrantza]] bere‑berea izan du. Udalerriaren armarrian ere arpoiz jotako balea ageri da, zauriturik portura eraman zutena gogoan hartuta agian. Gaur egun [[Mutrikuko kirol-portua|udalerriak kirol-portua]] du.
 
[[Fitxategi:Mutrikuko portua.jpg|800px|thumb|center|[[Mutrikuko kirol-portua]]. [[2014]]ko [[urriaren 18]]a.]]
 
== Demografia ==
225 ⟶ 218 lerroa:
|iturria = [http://www.euskadi.net/elecinf/2015/elecciones-municipales-juntas-generales/resultados/municipales/resultados_e.htm 2015eko eta 2011ko udal hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean]
}}
 
=== Aurreko hauteskundeak ===
{| class="taulapolita"
263 ⟶ 257 lerroa:
diren eliz­kizunetara. Tradizioa da arrantza‑ontzi bakoitzeko eskifaiak meza bat eskaintzea, eskerrak emateko. Festa‑giroak herrian goizaldera arte jarraitzen du.
 
* Berdel eguna, apirileko lehen larunbatean;.
* San Isidro, maiatzaren 15ean;.
* Madalenak, uztailaren 21-25ean;.
* Kalbario, irailaren 14-16an; [[Kalbarioaren baseliza (Mutriku)|Kalbaixoa baselizaren]] inguruan ospatu ohi da.
* San Piñastegi eguna, arrantzaleen jaia, irailaren 16an.
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Mutriku"(e)tik eskuratuta