Georgia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
83.213.73.57 (eztabaida) wikilariaren 5661203 berrikuspena desegin da |
No edit summary |
||
4. lerroa:
| nongo = Georgiako
| ohiko_izen_luze= Georgia
| bertako_izen = {{lang|ka|საქართველო}}<br/>
| bandera_irudi = Flag of Georgia.svg
| armarri_irudi =Greater_coat_of_arms_of_Georgia.svg
| lema_nazional = ძალა ერთობაშია<br />
| ereserki_nazional = Tavisupleba<br />(Askatasuna)<br /><center>[[File:Georgian anthem.ogg]]</center>
| mapa_irudi = Georgia (orthographic--projection).svg
| hiriburu = [[Tbilisi]]
16. lerroa:
| gobernu_mota = [[Errepublika]]
| buru_titulu1 = Presidentea
| buru_izen1 = [[Giorgi
| buru_titulu2 = Lehen ministroa
| buru_izen2 = [[
| subiranotasun_mota = Independentzia
| subiranotasunaren_gertaerak = [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBetik]]
| subiranotasun_urtea = <br />[[1991]]ko [[apirilaren 9]]a
| eremu_rankin =
| eremu_km2 = 69.700
| ur_portzentaia = <small>arbuiagarria</small>
| biztanle_zenbatespen =
| biztanle_zenbatespen_urte = 2017<ref>{{erreferentzia|url= http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng |izenburua = Population |argitaletxea = National Statistics Office of Georgia, geostat.ge|sartze-data = 2017-4-28}}</ref>
| biztanle_zenbatespen_rankin =
| biztanle_errolda = 3.713.804
| biztanle_errolda_urte = 2014<ref>{{erreferentzia|url= http://census.ge/files/results/Census_release_ENG.pdf |izenburua = 2014 General Population Census. Main Results |argitaletxea = National Statistics Office of Georgia, census.ge |sartze-data = 2017-4-28}}</ref>
| biztanle_dentsitate_km2 =
| biztanle_dentsitate_rankin =
| txanpon = [[Lari]]
| txanpon_kode = GEL
43. lerroa:
| oharrak =
}}
'''Georgia'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ({{lang-ka|საქართველო|Sakartvelo}}, {{IPA|sɑkʰɑrtʰvɛlɔ}} ahoskatua)
▲'''Georgia'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ({{lang-ka|საქართველო|Sakartvelo}}, {{IPA|sɑkʰɑrtʰvɛlɔ}} ahoskatua) bi [[kontinente]]tan banaturik dagoen estatua da, [[Europa]]ren ekialdean eta [[Asia]]ko hego-mendebaldean<ref>{{en}} ''Take Five Minutes: Fascinating Facts about Geography'', Ruth Foster, Teacher Created Resources, 1 avril 2003, 176 pages, p.55</ref>{{,}}<ref>{{en}} ''Encyclopedic World Atlas'', George Philip & Son, Oxford University Press, Oxford University Press, USA, 26 déc. 2002, 280 pages, p.104</ref>{{,}}<ref>{{en}} ''Encyclopedia of World Geography, Volume 1'', R. W. McColl, Infobase Publishing, 14 mai 2014, 433 pages, p.366</ref>, [[Kaukasia|Kaukasoko]] eskualdean [[Itsaso Beltza]]ren ertzean kokatua. Mugakide ditu [[Errusia]] iparraldean, [[Azerbaijan]] ekialdean, [[Armenia]] eta [[Turkia]] hegoaldean. 1991. urtera arte Sobietar Batasuna ohiaren errepublika federatuetako bat izan zen. Georgiako mugen barruan, Itsaso Beltzaren ondoan, [[Abkhazia]]ko eta [[Adjaria]]ko errepublika autonomoak daude, eta baita [[Hego Osetia]]ko lurralde autonomoa ere
== Geografia ==
Georgia [[Itsaso Beltza]]ren ekialdeko kostan kokatua dago, [[Kaukasia|Kaukaso]] mendietan. Hauek [[Europa]] eta [[Asia]]ren arteko muga naturala izanik, herrialdea bi kontinenteetan dagoela esan daiteke.
Lurraldearen heren bat basoa da. Georgia bi arro oso desberdinetan banatzen du Suram goi-ordekak (900 m). Mendebaleko Georgia emankorra da eta jende asko bizi da bertan; bertan dira Itsaso Beltza eta Rion ([[Kolkhis]]) ibaia; klima hezea eta beroa da hangoa. Ekialdeko Georgia barnealdekoa da; eremu zabal menditsua da, eta [[klima kontinental]]a du, lehorragoa; landareak estepako aldekoak dira.
== Gizartea ==▼
Georgiarrak dira errepublikako biztanle gehienak (% 70). Gainerakoen banaketa hau da: % 8,1 [[armenia]]rrak, % 6,3 errusiarrak, % 7,5 azerbaijandarrak, % 3,2 osetiarrak, % 2 [[abkhazia]]rrak, beste batzuk, % 5. [[Migrazio|Emigrazioa]] ez da handia izan, sobietar aroaren amaiera arte behintzat. Georgiar nazioaren batasuna bertako berezitasunak (kulturalak nahiz hizkuntzazkoak) ezabatu gabe egin da; berezitasun horiek antzinako erreinu eta printzerrietan oinarritzen dira, eta oraindik ere badute eraginik bizitza politikoan. Horrela, georgiar talde desberdin asko dago, eta berez georgiar direnak errepublikaren erdialdean bizi dira. Hala, badira, besteren artean, [[turkiera]]z mintzatzen diren georgiarrak, erlijioz musulmanak (meshkhetak), [[Iosif Stalin|Stalinek]] 1943-1944 urteetan Asiako erdialdera deportatu zituenak; haien itzultzeko eskubidea arazo bat da gaur georgiar biztanle eta agintarientzat. Biztanle gehienak georgiar [[ortodoxo (argipena)|ortodoxoak]] dira (% 75), baina badira errusiar ortodoxoak (% 10), musulmanak (% 11), armeniar apostolikoak (% 7), eta beste batzuk ere. Hizkuntza ofiziala georgiera da (% 71), baina garrantzitsuak dira halaber errusiera (% 9), armeniera (% 7) eta azeria (% 6). Gainerako talde etniko edo nazioei dagokienez, batzuk aspalditik bizi dira lurralde honetan. Hala, abkhaziar herria, paleokauskasiarra, Erdi Aroan erreinu indartsua izandakoa, biztanle guztien % 2 baino ez da gaur egun (bere lurraldean ere gutxiengoa da, % 17), sobietar aroaren aurreko Errusiar konkistaren eta kolonizazioaren bortizkeriaren ondorioz, ikaragarriak izan baitziren orduan abkhaziarrek pairatu zituzten txikizioak eta deportazioak. Osetiarrak biztanle guztien % 3,2 dira, baina Hego Osetian % 70 dira. Gehienbat kristau ortodoxoak dira, eta hizkuntza indo-europarra erabiltzen dute. Hego Osetiak Ipar Osetiarekin elkartu nahiak (Ipar Osetia Errusiar Federazioaren baitan dago), oso gatazka gogorrak eragin ditu Georgian 1991z gero. Armeniarrak dira oraindik Georgiako gutxiengo nagusia (% 8,1). Oso aspalditik bizi dira hiriburuan eta kostaldeko hirietan, eta batez ere, Armeniako mugako lurraldeetan (hango biztanleen % 70-90 dira). [[Azerbaijan]]darrak ere (% 7,5) hegoaldean bizi dira gehienbat, eta errusiarrak (% 6,3), militarrak izanik asko, oso banatuak daude. [[Judu]] gehienak [[Israel]]era joan dira. Georgiar biztanleen proportzioa, oro har, handitu egin da mendearen hasieraz geroztik, eta aldi berean murriztu egin da gutxiengoena, nahiz eta gutxiengoen emakortasun tasa handiagoa den. Georgiako [[urbanizazio]] tasa (% 58, 1995ean), Sobietar Batasun ohikoaren batez bestekoa baino apalagoa da, eta nekazaritzan oinarrituriko ekonomiaren adierazgarri da hori. Familiak oraindik handiak dira (4,7 kide batez beste), [[usadio|tradizio]] eta balio [[patriarkatu|patriarkalak]] gordetzen dira (abegitsuak izatea, ohorearen zentzua, emakumeen bertutea, zaharrei zor zaien errespetua), ezkontza mistoak oso gutxi dira horiek guztiak arkaismoaren eta modernotasunaren nahasketaren ondorio dira, kaukasiar gizarteen bereizgarria.▼
== Historia ==
78 ⟶ 71 lerroa:
2004an Saakashvilik lehendakaritzarako hauteskundeak (%96tik gora) eta baita parlamenturako hauteskundeak ere. Hego Osetian ere hauteskundeak egin ziren urte horretan, baina Tbilisik ez zituen onartu, eta Hego Osetiaren eta Tblisiren arteko borrokak larritu egin ziren. Errusiarekiko harremanek ere okerrera egin zuten, eta Saakashvilik Estatu Independenteek Elkartea utzi eta [[Europar Batasuna|Europar Batasunera]] hurbilduko zela iragarri zuen; Moskuk ehunka georgiar atxilotu eta deportatu izana salatu zuen Georgiak. 2008an Osetiako separatisten eta Georgiako gudarostearen arteko borrokak sortu ziren, eta gerra piztu zen Georgiaren eta Errusia, Osetia eta Abjaziako separatisten artean. Georgiako armada Hego Osetiara abiatu zen eta Tskhinvali bonbardatu zuen (Hego Osetia); genozidioa salatu zuen Errusiak Georgiaren kontra. Urte horretan bertan, Europar Batasunak behatzaile zibilak bidaltzea erabaki zuen, bake akordio bat lortzeko xedez. Gatazka horiek gorabehera, Saakachvilik lehendakaritzarako hauteskundeak irabazi zituen 2008an.
==
[[Fitxategi:AbchazijaGruzijoje.png|thumb|left|220px|Abkhazia (ilunduta) Georgian]]▼
▲=== Abkhazia ===
[[Abkhazia]]ko eskualdea independentea da ''de facto'' [[1992]]tik. Eskualdeko lurraldearen % 83 Abkhaziako gobernu sezesionistak kontrolpean du, [[Errusia]]ko armadaren laguntzaz. 1992-1993ko Gerraren ondorioz, Abkhaziako georgiar gehienek lurraldetik ihes egin zuten, eta egun Georgiako beste eskualde batzuetan (hiriburuan bereziki) bizi dira erbesteratu moduan. Hala ere, Abkhaziako lurraldearen % 17 —Abkhaziako Errepublika Autonomo georgiarra— Georgiako gobernuak kontrolatzen.▼
[[Hego Osetia]] ere independentea da ''de facto'', [[Errusia]]ko armadaren laguntzaz.▼
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Georgiaren banaketa administratiboa}}
111 ⟶ 99 lerroa:
|}
===
▲[[Fitxategi:AbchazijaGruzijoje.png|thumb|left|220px|Abkhazia (ilunduta) Georgian]]
▲* [[Abkhazia]]ko eskualdea independentea da ''de facto'' [[1992]]tik. Eskualdeko lurraldearen % 83 Abkhaziako gobernu sezesionistak kontrolpean du, [[Errusia]]ko armadaren laguntzaz. 1992-1993ko Gerraren ondorioz, Abkhaziako georgiar gehienek lurraldetik ihes egin zuten, eta egun Georgiako beste eskualde batzuetan (hiriburuan bereziki) bizi dira erbesteratu moduan. Hala ere, Abkhaziako lurraldearen % 17 —Abkhaziako Errepublika Autonomo georgiarra— Georgiako gobernuak kontrolatzen.
▲* [[Hego Osetia]] ere independentea da ''de facto'', [[Errusia]]ko armadaren laguntzaz.
== Demografia ==
▲Georgiarrak dira errepublikako biztanle gehienak (% 70). Gainerakoen banaketa hau da: % 8,1 [[armenia]]rrak, % 6,3 errusiarrak, % 7,5 azerbaijandarrak, % 3,2 osetiarrak, % 2 [[abkhazia]]rrak, beste batzuk, % 5. [[Migrazio|Emigrazioa]] ez da handia izan, sobietar aroaren amaiera arte behintzat. Georgiar nazioaren batasuna bertako berezitasunak (kulturalak nahiz hizkuntzazkoak) ezabatu gabe egin da; berezitasun horiek antzinako erreinu eta printzerrietan oinarritzen dira, eta oraindik ere badute eraginik bizitza politikoan. Horrela, georgiar talde desberdin asko dago, eta berez georgiar direnak errepublikaren erdialdean bizi dira. Hala, badira, besteren artean, [[turkiera]]z mintzatzen diren georgiarrak, erlijioz musulmanak (meshkhetak), [[Iosif Stalin|Stalinek]] 1943-1944 urteetan Asiako erdialdera deportatu zituenak; haien itzultzeko eskubidea arazo bat da gaur georgiar biztanle eta agintarientzat. Biztanle gehienak georgiar [[ortodoxo (argipena)|ortodoxoak]] dira (% 75), baina badira errusiar ortodoxoak (% 10), musulmanak (% 11), armeniar apostolikoak (% 7), eta beste batzuk ere. Hizkuntza ofiziala georgiera da (% 71), baina garrantzitsuak dira halaber errusiera (% 9), armeniera (% 7) eta azeria (% 6). Gainerako talde etniko edo nazioei dagokienez, batzuk aspalditik bizi dira lurralde honetan. Hala, abkhaziar herria, paleokauskasiarra, Erdi Aroan erreinu indartsua izandakoa, biztanle guztien % 2 baino ez da gaur egun (bere lurraldean ere gutxiengoa da, % 17), sobietar aroaren aurreko Errusiar konkistaren eta kolonizazioaren bortizkeriaren ondorioz, ikaragarriak izan baitziren orduan abkhaziarrek pairatu zituzten txikizioak eta deportazioak. Osetiarrak biztanle guztien % 3,2 dira, baina Hego Osetian % 70 dira. Gehienbat kristau ortodoxoak dira, eta hizkuntza indo-europarra erabiltzen dute. Hego Osetiak Ipar Osetiarekin elkartu nahiak (Ipar Osetia Errusiar Federazioaren baitan dago), oso gatazka gogorrak eragin ditu Georgian 1991z gero. Armeniarrak dira oraindik Georgiako gutxiengo nagusia (% 8,1). Oso aspalditik bizi dira hiriburuan eta kostaldeko hirietan, eta batez ere, Armeniako mugako lurraldeetan (hango biztanleen % 70-90 dira). [[Azerbaijan]]darrak ere (% 7,5) hegoaldean bizi dira gehienbat, eta errusiarrak (% 6,3), militarrak izanik asko, oso banatuak daude. [[Judu]] gehienak [[Israel]]era joan dira. Georgiar biztanleen proportzioa, oro har, handitu egin da mendearen hasieraz geroztik, eta aldi berean murriztu egin da gutxiengoena, nahiz eta gutxiengoen emakortasun tasa handiagoa den. Georgiako [[urbanizazio]] tasa (% 58, 1995ean), Sobietar Batasun ohikoaren batez bestekoa baino apalagoa da, eta nekazaritzan oinarrituriko ekonomiaren adierazgarri da hori. Familiak oraindik handiak dira (4,7 kide batez beste), [[usadio|tradizio]] eta balio [[patriarkatu|patriarkalak]] gordetzen dira (abegitsuak izatea, ohorearen zentzua, emakumeen bertutea, zaharrei zor zaien errespetua), ezkontza mistoak oso gutxi dira horiek guztiak arkaismoaren eta modernotasunaren nahasketaren ondorio dira, kaukasiar gizarteen bereizgarria.
Herri menditsua den arren, Georgiak abantaila handiak ditu, nekazaritza, industria, turismoa eta merkataritza aldi berean gara daitezen. Sobietar Batasunaren garaian, oso izen ona zuen gainerako errepubliken artean, beren Mediterraneoko fruituak eta barazkiak saltzera joaten zirenean Moskuko kolkhoz tristeetara. Bizi mailaren adierazleak Sobietar Batasuneko garaienak ziren. Gaur egun, ordea, Sobietar Batasuna erori zenez gero, krisiak gogorren jo duen herrialdeetako bat da. Ekonomiaren sektore nagusi guztiak nekazaritza espezializatua, elikagai industria, garraioak (kamioiak), aeronautika militarra, mea eraldaketa, turismoa geratu ziren kaltetuak, orduko trukeak hautsi izanaren, errusiar-sobietar merkatuaren galeraren, energia baliabideen eta lehengaien hornikuntzaren gorabeheren, sistema komunistaren erortzearen eta Georgiako barneko krisi politiko eta etnikoen ondorioz.. Ekonomiaren erreforma, estatuak abian jarria eta [[Nazioarteko Diru Funtsa]]ren laguntzaz, erritmo eta emaitza desberdinez ari da egiten, sektore eta eskualdeka. Ekonomia pribatuaren sobietar aroaren bukaeran hasi zen indartzen, baina 1992an [[pribatizazio]]a hasi zelarik, 1996. urtean lurren erdia baino ez zen pribatizatu. Nekazaritzaren emaitzak gora egin du, baina halere ez aski laboretan herrialdea beregain izan dadin. Nekazaritzaren hazkunde hori industriaren osotasunaren (nekazaritza-elikagaien industriarena izan ezik) krisiaren ondorio da segur aski. Lantegi handien pribatizazioa motel doa, erosle faltagatik askotan, nahiz eta atzerritar inbertsoreak erakartzeko politikagintza bultzatu den. Enpresa txiki eta ertainak, aldiz, ugaldu egin dira. Inbertsio ez produktiboak egiteko joerak, eta atzerrian erositako ondasunak eta zerbitzuak kontsumitzekoak (Turkiari batez ere, inportazioen % 25), auzitan jarri du nazio ekonomiaren berregituratzea, ekonomia hori gainera ez baitago Mendebaldeko merkatuetara egokitua, eta finantza baliabideen faltan baitago (nazio diru bat, ''lari''a, sortu zen 1995ean). 1992an Itsaso Beltzeko Ekonomia Lankidetzako Eremuko kide egin zen Georgia, Turkiak bultzatuta. Kaukaso barneko korridorearen europar egitasmoak, zenbaitentzat zetaren bide berria delarik, balio estrategikoa eman dio Georgiari Asia Erdialdeko sarbide gisa. Era berean, [[azpiegitura]]k sendotzeko asmoa du georgiar gobernuak, Kaspiar Itsasoko petrolioaren [[esportazio]]an parte hartzeko, baina horrek arrisku egoeran jartzen ditu errusiar interesak: 1999an, bigarren oliobide bat zabaldu zen Azerbaijandik (Bakutik), petrolio gordina Mendebaldeko Europara eramateko, Georgiako [[Soupsa portu]]tik, Itsaso Beltzean (aurrekoa ere [[Baku]]tik ateratzen zen, baina Errusiatik igarotzen zen). Adjariaren garapena, bestalde, muga bikoitza du: itsasokoa eta lehorrekoa, Turkiarekin, susmo txarrez ikusten du Georgiako gobernuak, adjariarren [[separatismo]]a dela-eta.
| |||