Wikipedia

Nafarroako konkista: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
→‎Inbasioa: gramatika
28. lerroa:
* [[1037]]an [[Ramiro I.a Aragoikoa]]k eginiko erasoa, [[Gartzea III.a Santxez Naiarakoa|Gartzia III.a Santxezek]] [[Tafalla]]n gelditua<ref>Antonio Ubieto Arteta: ''"Estudios en torno a la división del Reino por Sancho el Mayor de Navarra"'', Vianako Printze Erakundea, 21. Liburukia.</ref>.
* [[1054]]an [[Fernando I.a Leon eta Gaztelakoa]]k [[Atapuercako gudua]] egin zuen, [[Gartzea III.a Santxez Naiarakoa|Gartzia III.a Santxez]] Naiarakoa erregea erailduz<ref>[http://www.nabarralde.info/sagredo/?p=25 Iñaki Sagredoren blog:''"Algún apunte sobre una conquista poco conocida"'']</ref>.
* [[1076]]an [[Antso IV.a Gartzez Peñalengoa|Antso IV.a Nafarroakoa]] Ermesinda arrebak eta Raimundo anaiak eraila izan zen. Hori zela eta, [[Leongo Erresuma|Leon]] eta [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erregea zen [[Alfontso VI.a Gaztelakoa|Alfontso VI.ak]], lehengusua zena, [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]] eta mendebaldeko [[Euskal Herria]] kontrolpean hartu zituen, [[Bizkaiko jaurerria|Bizkaiko jauna]] zen [[Lope Eneko|Haroko Lope Eneko]] basailu hartuz. Gainerako lurraldeak [[Antso V.a Ramirez|Antso V.a]] izendatu zuen errege. [[Aragoiko Erresuma|Aragoiko erregeak]] [[Nafarroa]]koak ere izango ziren [[1134]] arte.
 
[[XII. mendea]]n [[Leongo Erresuma|Leon]] eta [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erresumaerresumak eta [[Aragoi]]ko koroak [[Nafarroako Erresuma]] banatzeko zenbait itun sinatu zituzten, muga [[Arga]] ibaian kokatuz.
* [[1127]]an [[Leongo Erresuma|Leon]] eta [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erregea zen [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.a]] eta [[Nafarroa]] eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiko erregea]]] <nowiki/>zen [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso I.ak]] [[Támarako ituna]] sinatu zuten guda egin barik erresuma bien arteko mugak finkatzeko.
* [[1136]]an [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.a Leongoa]]<nowiki/>k eta [[Aragoi]]ko [[Ramiro II.a Aragoikoa|Ramiro II.ak]] [[Nafarroa]] banatzeko ituna sinatu zuten.
* [[1140]]an, [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.a Leongoa]]<nowiki/>k eta [[Bartzelona]]ko [[Erramun Berenger IV.a|Ramon Berenguer IV.ak]] [[Carrióngo ituna|Carriongo ituna]] sinatu zuten.
* [[1151]]an, berriro, [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.a LeongoaLeongoak]] eta [[Bartzelona]]ko [[Erramun Berenger IV.a|Ramon Berenguer IV.ak]] [[Tudejengo ituna]] sinatu zuten [[Iberiar penintsula]] banatzeko: [[Nafarroako Erresuma]] ez ezik [[Murtziako Eskualdea|Murtzia]] eta [[Levante]] ere [[Aragoi|Aragoirentzat izango ziren]]entzat eta besteagainerakoa [[Gaztela]]rentzat.
* [[1157]]an, [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.a ''Jakintsua''k]] eraso eta gero, [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.a LeongoaLeongoak]] eta [[Bartzelona]]ko [[Erramun Berenger IV.a|Ramon Berenguer IV.ak]] [[Lleidako ituna]] sinatu zuten. [[Nafarroako Erresuma]] banatu ez ezik Alfontso Bartzelonakoa eta Antsa Gaztelakoa ezkondu zituzten<ref name=Elizari> Elizari</ref>.
[[Fitxategi:Royal Arms of England (1198-1340).svg|120px|right|thumb|[[Ingalaterra]]ko erresumaren armarria.]]
* [[1174]]an, [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa]] eta [[Alfontso II.a Aragoikoa]]k beste itunaitun bat sinatu zuten. [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.a ''Jakintsua''k]] erasoak bukatzeko tregoa sinatu eta [[Henrike II.a Ingalaterrakoa]]ren bitartekaritza onartu zuen Gaztela eta Nafarroaren arteko mugak finkatzeko. Erregeak [[1177]]ko [[martxoaren 16]]an eman zuen [[Henrike II.a Ingalaterrakoaren laudoa|laudoa]]. Laudoak [[1158]]ko mugak, [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.a]] baino lehenengoaklehenagokoak, mantendu zituen, hau da Nafarroak [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]] eta [[Bureba]] galduko lituztezituen. Hala ere, ez dago ondo azaldutaargi<ref name=laudo> [http://www.nabarralde.com/dok/agiriak/A101.pdf José Ángel Lema Pueyok argitaratutako laudoa]</ref>, batzuen ustez<ref name=Urzainki>Urzainki</ref> Nafarroak [[Araba]], [[Gipuzkoa]] eta [[Bizkaia]] osoa mantenduko lituzkelituzkeen, beste batzuen ustez, berriz, [[Gipuzkoa]], [[Durangaldea]], [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] Leguin eta [[Zabalateko gaztelua|Zabalate]] eta [[Araba]] [[Añana]] gabe bakarrik.<ref name=Gipu>[http://www.gipuzkoakultura.net/ediciones/versus/orella-es.htm José Luis Orellaren liburua]</ref>
* [[1177]]ko [[uztail|uztailan]]ean, hau da, laudoa eman eta lau hilabete geroago, [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa]] eta [[Alfontso II.a Aragoikoa]]k berriro azpijokoan aritu ziren [[Cuenca]]n.<ref name=Elizari />
* [[1179]]ko [[martxo]]an Gaztela eta Aragoik [[Cazolako ituna|Cazorlako ituna]] sinatu zuten, [[Nafarroako Erresuma]] ez ezik<ref name=Elizari /> [[musulman]]en lurraldeak ere banatzeko. Gauzak horrela, [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregeak]], [[apiril]]ean, [[Naiara]] eta [[Logroño]] artean Gaztelako erregea topatu eta mugak finkatu zituen.<ref name=Gipu />
* [[1198]]ko [[maiatzaren 20]]an, [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa]]<nowiki/>k eta [[Petri II.a Aragoikoa]]<nowiki/>k [[Calatayudeko ituna]] sinatu zuten. [[Nafarroako Erresuma]]k [[Aragoi]] gelditu zuen [[Burgi]] eta [[Oibar|Aibar]] galdu ondoren,<ref name=Elizari /> [[Gaztelako Erresuma]]k berriz behin betiko lortu zituen [[Araba]], [[Gipuzkoa]], [[Durangaldea]], gainontzeko [[Bizkaia]], [[Enkarterri]] eta [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]].<ref name="izko2">Serrano Izko</ref>
 
== Nafarroako Erresumako lurraldeen galera ==
49. lerroa:
Geroago [[Diego I.a Lopez Harokoa|Diego Lopez I.a Harokoa]] bere semea berriro Nafarroa eta Aragoiko erregea zen [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso I.aren]] aliatu bihurtu zen.
 
[[1135]]ean, [[Lope I.a Diaz Harokoa|Lope Diaz I.a HarokoakHarokoa]], [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso I.a]] hil ondoren, [[Alfontso VI.a Gaztelakoa]]ren basailu bihurtu zen, [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxan]] eta [[Gasteizko setioa]]n gaztelarren alde borrokatuz.<ref name="izko2"/>
 
=== Bureba eta Errioxa ===
55. lerroa:
 
=== Durangaldea, Araba eta Gipuzkoa ===
[[1195]]. urteko bigarren partean, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroa]] eta [[Leongo Erresuma|Leongo Erresumek]] [[islam]]iarrekin ituna sinatu zuten [[Gaztelako Erresuma]]ren erasoak gelditzeko. Hilabete batzuk geroago, [[Zelestino III.a]] aita santuak hauxe Antso VII.ari aurpegiratu zion.<ref name=Urzainki />
 
[[Egoitza Santua|AulkiEgoitza Santuak]] Gaztela, Nafarroa eta Aragoi elkartzeko jukutria hasi eta, [[1196]]ko [[otsail]]ean edo [[martxo]]aren hasieran, hiru erregeek, [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa|Alfontso VIII.a Gaztelakoak]], [[Alfontso II.a Aragoikoa|Alfontso II.a Aragoikoak]] eta [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso VII.a Nafarroakoak]], elkarrekin jan eta hitz egin zuten. Bakoitza bere erresumaren barruan zegoen mahaiaren aldean eserita zegoenez, mahaiak “Hiru Erregeen Mahaia” izena hartu zuen.<ref name=Urzainki />
 
[[1197]]ko [[otsailaren 20]]an,<ref name=Elizari /> [[Egoitza Santua|AulkiEgoitza Santuak]] [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso VII.ari]] buruzko [[bulda]] argitaratu zuen. Bulda honetan “Dux Navarrae” titulua erabili zuen, hau da, erregea baino buruzagia. Beraz, Nafarroa erregerik gabeko erresuma zen. Bulda honen bitartez, [[Aita santu|Aita Santuak]] [[almohade dinastia|almohadeekin]] zuen ituna [[Jainko]]ari iraintzat hartu zuen. [[1197]]an erregea eskumikatzeko epaia eman zuen. [[1198]]an aita santua hil zenez, [[Inozentzio III.a]]k ordezkari bat bidali zion akusazioak egiaztatzeko. NafarrakNafarrek [[Gaztelako Erresuma|gaztelarrei]] aita santuaren babesa zituen zenbait gotorleku kendu eta [[almohade dinastia|almohadeekin]] ituna mantendu zituenez, laster argitaratu zuen epaia.
 
Hori zela eta, Aragoi eta Gaztelako erregeek Nafarroa inbaditu zuten. [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso VII.a]] eta [[Inozentzio III.a]]k adiskidetu egin zirenean, [[Aita santu|Aita Santuak]] anatema kendu eta Aragoiko erregeari bake ituna sinatuarazi zion. Gaztelak, ordea, erasotzeari ekin zion.
 
[[Alfontso VIII.a Gaztelakoa|Alfontso VIII.a Gaztelakoak]] [[Araba]], [[Durangaldea]] eta [[Gipuzkoa]] eraso zituen.<ref name=Urzainki /> [[Trebiñu]] eta [[Zadorra]]n hasita, erresistentzia gogorra aurkitu zuen [[Trebiñu]] eta [[Zabalateko gaztelua|ZabalateZabalateko gazteluetan]]. [[1199]]ko [[uztailaren 5]]ean [[Gasteiz]] setiatu zuen. Laster bonbardaketari ekin bazion ere, defentsagogor gogorradefenditu egin zutenziren [[gasteiz|gasteiztarrak]]tarrek. Nafarroaren aldeko buruzagia Martin Txipia zen, hiria galdu bazuen ere erregearen ustea hamar urtez mantendu zuena. 7 hilabete geroago hiria elikagairik gabe geratu eta [[1200]]ko [[urtarril]]ean amore eman zuen.
 
Bitartean gaztelarrek ia [[Araba]] osoa ([[Guardia]], [[Labraza]] eta [[Bernedo]] izan ezik<ref name=Urzainki />) eta [[Gipuzkoa]] mendean hartu zituzten<ref>[http://www.nabarralde.info/sagredo/?p=24 Iñaki Sagredoren blog:''"Historia manipulada"'']</ref>. [[Gipuzkoa]]k entregatzea negoziatu zuen<ref name="izko2"/> edo Pablo Gorosabelen esanetan ''20 zaldun''ek okupatua<ref>[http://www.ingeba.euskalnet.net/klasikoa/noticia/marnoti.htm "Noticia de las Cosas Memorables de Guipúzcoa"]</ref>
73. lerroa:
 
==== Arkeologia ====
Naia Senper arkeologoa eta Iñaki Sagredo historialariaren gidaritzapean [[Eskoriatza]]ko [[Aitzorrotz]] mendian [[2009]]ko urrian eta [[2010]]eko maiatzean bi kanpaina arkeologiko egin ziren. Kanpaina horien emaitzak 2010eko [[abenduaren 16|abenduakabenduaren 16an]] ezagutzera eman ziren. Horien artean, [[XII. mendea|XII.]] eta [[XIII. mendea]] bitarteko [[balezta|baleztei]] zegozkien gezi puntak agertu ziren, baita [[Antso VI.a Nafarroakoa]], [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa]], [[Fernando III.a Gaztelakoa]] eta [[Henrike IV.a Gaztelakoa]]ren txanponak ere, guztiak gaur egungo [[Aitzorrotzeko Gurutze Santuaren ermita]]ren ondoan.
 
== Nafarroako Erresumako lurralde egonkortasuna ==
=== Antso VII.a Indartsua ===
{{sakontzeko|Antso VII.a Nafarroakoa}}
Hainbeste lur galdu ondoren, [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso VII.ak]] barneko antolakuntzari ekin zion. Mendebaldeko muga birpopulatzeko [[Guardia]]ri ([[1201]]ean eta [[1208]]an) eta [[Viana]]ri ([[1219]]an) [[foru]]ak eman zizkien. Gainera, [[Aragoi]]ko muga babesteko [[Bardeetako natura parkea|Bardeetan]] gotorlekuak eraiki zituen<ref name= Elizari />. Tregoa mantentzeko, [[1207]]ko [[urri]]an [[Guadalajara]]n Gaztelako erregearekin eta [[1209]]ko [[otsail]]ean [[Monteagudo]]n [[Petri II.a Aragoikoa]]rekin elkarrizketanelkarrizketak izan zituen. AragoiariAragoiri dirua prestatu eta trukean [[Escó]], [[Peña]], [[Petilla Aragoi|Petillako]] gazteluak eta [[1212]]an [[Trasmoz]]ekoa okupatu zituen. Horrexegatik [[1212]]an [[Navas de Tolosako gudua]]n hartu zuen parte.
 
Guduan egindako balentriak eta diruari esker [[1198]] eta [[1200]] artean galdutako gazteluak berreskuratu zituen, tartean [[San Vicente de la Sonsierra]] edo [[Burgi]]. Horrela, [[Nafarroako Erresuma]]k 12.000 [[kilometro koadro]]ko azalera mantendu zuen [[Behe Erdi Aroa]]n<ref name= Elizari />.
 
Bizitzaren azken urteetan [[Jakue I.a Aragoikoa|Jaume I.a Aragoikoa]] gazteari hurbildu zenzitzaion, Gaztelaren aurka elkarren defentsa bilatuz. [[Lope II.a Diaz Harokoa|Haroko Lope Diaz II.ak]] egindako erasoaren aurka [[1231]]ko [[otsailaren 2]]an ituna sinatu eta Aragoiak beste gotorleku batzuk galdu zituen. [[1234]]an Antso hil eta [[Jakue I.a Aragoikoa|Jaume I.a Aragoikoak]] [[Escó]], [[Gallur]] eta [[Trasmoz]]eko gazteluak berreskuratu zituen, nahiz eta [[Petilla Aragoi|Petillakoa]] ezin bereskuratu<ref name= Elizari />.
 
=== Xanpaina leinua ===
Nafarroako buruzagiek [[Aragoi]]ekin loturaloturarik nahi ez zutenez, [[Xanpainako kondeen zerrenda|Xanpainako kondeari]] koroa eman zioten. [[Tibalt I.a Nafarroakoa|Tibalt I.ak]] [[Jakue I.a Aragoikoa|Jaume I.a Aragoikoa]] eta [[Fernando III.a Gaztelakoa]] erregeekin harreman onak mantendu zituen. [[Ingalaterrako errege-erreginen zerrenda|Ingalaterrako erregeaerregeak]], berriz, eraso egin zuen [[Gaskoinia|Gaskoniako]] nobleak laguntzeko. Guda ondoren, [[Nafarroako Erresuma]]k [[Nafarroa Beherea]] mantendu zuen<ref name=Arancon>García Arancon </ref>.
 
[[Tibalt II.a Nafarroakoa|Tibalt II.aka]] ere [[Ingalaterra|Ingalaterraren aurka]] borrokatu zuenzen. [[Donibane Garazi]]tik erregeak nafarroaknafarrak [[Lurda]]raino eraman zituen. [[1266]]an tregoa sinatu eta [[1269]]an berritu zuen<ref name=Arancon/>.
 
=== Nabarreriako Gerra ===
{{sakontzeko|Nabarreriako Gerra}}
[[Henrike I.a Nafarroakoa|Henrike I.a]] [[1274]]an hil eta gero, [[Zuria Artoiskoa]] bere 18 hilabeteko alaba [[Joana I.a Nafarroakoa|Joanaren]] erregeorde bihurtu eta [[Filipe III.a Frantziakoa|Filipe III.a Frantziakoak]] bere lehengusuaren laguntza bilatu zuen. Biek JoanakJoana bost urteko [[Filipe I.a Nafarroakoa|FilipeFiliperekin]] ezkonduko zuela adostu zuten. Bitartean, [[Filipe III.a Frantziakoa]] tutore bihurtu eta [[Kapeto leinua|kapetar leinuak]] erresuma berria lortu zuen<ref name=Herreros> Herreros Lopetegi </ref>.
 
Leinuaren aldaketak [[Gaztelako Erresuma|Gaztela]] eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoien]] antzinako nahiak berpiztu zituen. [[Jakue I.a Aragoikoa|Jaume I.a Aragoikoak]] [[Nafarroako Gorteak|Nafarroako Gorteen]] gehiengoaren mesedemesedea bazuen ere, mendialdeko jauna zen [[Gartzea Almoravit|Gartzia Almoravit]], [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]], kanonigoak eta [[Iruñeko burguak#Nabarreria|Nabarreria]] burguko biztanleak [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a "Jakintsua"ren]] aldekoak ziren. Bitartean Gaztelako erregeak bere tropak [[Nafarroa]]ko mugaren ondoan kokatu, [[Mendabia]] hartu eta [[Viana]] zetiatusetiatu zuen.
 
[[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso VII.aren]] garaietatik, [[Iruñea]] bere artean lehian ari ziren [[Iruñeko burguak|burgutanburguetan]] banatuta zegoen: Nabarreria eta San Miguel alde batetik eta San Zernin eta San Nikolas bestetik. Borrokak arruntak izanda ere, [[1276]]ko [[udaberri]]an areagotu egin ziren. Gaztelarrek muga eraso eta gobernadoreak gotorleku guztiak behar zituenez burguen arteko bakea eskatu zuen. Nabarreriak, gaztelarren aliatua zenazenak, borrokari ekin zion, San Zernin eta San Nikolas berriz gelditu egin ziren. Gobernadoreak dimitu eta [[Eustakio Beaumarchèskoa|Eustace de Beaumarchais]] gobernadore berriak makinak kendu zituenez, Nabarreriak beste burguak eraso zituen. Beuamarchaisek [[Filipe III.a Frantziakoa]]ren laguntza eskatu eta [[Frantzia]]ko armada [[irail]]aren hasieran [[Iruñea|Iruñera]] heldu zen. [[1276]]ko [[irail]]aren bukaeran, soldaduek Nabarrerian sartu eta guztiz txikitu zuten auzoa. [[Iruñeko katedrala|Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala]] ere oldartu zuten, bertan gordeta zeuden auzoko asko erailtzenerailiz. Gaztelako armada, Nabarreria babesteko agindua zuenazuenak, [[Erreniega]]n geldiarazi zuten frantziarrek<ref name= Jimeno>Jimeno Jurio</ref><ref name="izko2"/><ref name=Herreros />.
 
[[Fitxategi:France moderne.svg|120px|left|thumb|[[Frantzia|Frantziako Erresumaren]] armarria.]]
 
Nabarreria mendean hartu eta gero Nafarroa osoan gaztelarren aldekoen aurkako kanpaina zabaldu zen, bereeuren lurrak kenduz eta jauregi eta dorreak suntsituz. [[Ezkaba]] mendiko gotorlekuan [[frantzia]]rrak nafarrek urrunduak izan ziren. Gero nafarrek gaztelua utzi eta [[ur]]a eta elikagaiak pozoitu zituzten. Frantziarrek txakurrak hilik aurkitu zituztenez, ez ziren amarruan erori. Gotorlekua zeharo erraustu zuten.
 
Hortik [[Frantzia]]ko armadak [[Mendabia]]rantz jo zuen, oraindik gaztelarren eskuetan zegoela. Harresiaren ateak irekiakirekita zeudenez, Beaumarchais eta tropak irten egin ziren, eta auzokoen segadan erori. Laster errenditu zen hiribildua. Era berean, gero [[Punicastro]], [[Lizarra]] eta [[Garaño]] gaztelua erori ziren. Horrela [[Joana I.a Nafarroakoa]]k erresuma gobernatu zuen [[Frantzia]]ren babespean<ref name=Jimeno />. Gaztelarren aldeko buruzagia zen [[Gartzea Almoravit|Gartzia Almoravit]]<nowiki/>ek, Nafarreriatik ihes egitea lortu bazuen ere, atxilotu eta [[Tolosa Okzitania|Tolosan]] hil zen<ref name="izko2" />.
 
=== Evreux leinua ===
{{sakontzeko|Nesle dorrearen gertaera}}
[[1328]]an [[Karlos I.a Nafarroakoa]] oinordekorik gabe hil zenean, Nafarroako buruzagiek [[Evreuxko kondeen zerrenda|Evreuxko]] [[Filipe III.a Nafarroakoa|Filipe]] eta [[Joana II.a Nafarroakoa]] hautatu zutenzituzten errege-erregin. Horrela, [[Nafarroako Erresuma]] [[Frantzia]]ko koroatik atera zen. Hala ere, errege-erregina [[Frantzia]]ko interesen menpean izanda ere, Nafarroako buruzagiek eskubideak eta Foruak hobetzea lortu zituztenzuten<ref name="izko2" />.
 
[[Karlos II.a Nafarroakoa]]<nowiki/>k ,"Gaiztoa"-k, [[1349|(1349]]-[[1387|1387)]], [[Obanosko Infantzoien Biltzarrak|Nafarroako infantzoiena]] bezalako errepresioakerrepresioa hartzeazburutzeaz gainera, Frantzia eta Gaztela eraso zituen. [[Normandia]]ko bere lurraldetatiklurraldeetatik [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerran]] parte hartu zuen, [[Frantzia]]ko koroa lortzeko [[Ingalaterra|Ingalaterrarekin]] aliatuz. Nahiz eta [[1356]]an atxilotu zuten [[1357]]an nafar eta normandiarrek askatua izan zen<ref name="izko2" />.
[[Fitxategi:Palacio de Olite.JPG|350px|thumb|left|[[Erriberriko Nafarroako Erregeen Jauregia|Erriberriko gaztelua]].]]
[[Gaztelako Erresuma]]n, [[Petri I.a Gaztelakoa]] eta [[Henrike II.a Gaztelakoa]]ren arteko gerra zibilean lehendabizikoaren alde parte hartu zuen. Garaipena lortuta Gaztelak [[Araba]] eta [[Gipuzkoa]] bueltatu behar zuenzituen, baina Petrik gerra galdu eta hil zuenez ezinezkoa izan zen.<ref name="izko2" />[[1368]]an, Nafarroak herrialdeak okupatu eta [[1369]]an Henrikek garaipena lortu zuenean, Erresumaerresuma bien arteko egoera kolokan zegoen. [[1373]] [[Egoitza Santua|Aulki Santuaren]] ordezkaria zen [[Guy de Boulogne]]k [[Nafarroa]]ri itzularazi zizkion [[Araba]]ko lurraldeak [[Fitero]] eta [[Tudejen]] mantenduz<ref name= Herreros />.
 
Erreginaldiaren azken urteetan, berriro [[Ingalaterra]]rekin bat egin zuen Frantziako koroa lortzeko. [[1378]]an, bere semea, [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]] izango zena, [[Karlos V.a Frantziakoa]] negoziatzeko enbaxada zuzentzen ari zela atxilotua izan zen. Frantziak [[Nafarroako Erresuma]]ko lurralde guztiak okupatu zituen [[Cherbourg-Octeville|Cherbourg]] izan ezik. Galdeketan [[Logroño]] hartzeko planak aurkitu eta [[Henrike II.a Gaztelakoa]]ri esan zioten. Honek [[Nafarroa]] inbaditu eta [[Brionesko ituna]] sinatuarazi zion Karlosi<ref name= Herreros />.
 
[[Karlos III.a Nafarroakoa]]k ([[1387]]-[[1425]]) [[Henrike II.a Gaztelakoa]]ren alaba zen[[Leonor Trastamarakoa|Leonor GaztelakoaGaztelakoarekin]] ezkondu eta barneko arazoei ekin zizkionzien. Aitak hasitako [[Nafarroako konpainia|Albania eta Greziako konkista]] ([[1376]]-[[1402]]) bukatu zuen. Bere sasikumeek [[beaumontar|beaumondar]] leinua sortu zuten, antzinako [[agaramontar|agramondar]] leinua borrokatuko zuena<ref name="izko2" />.
 
=== Nafarroako Gerra Zibila ===
120. lerroa:
[[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]] hil zenean, haren alaba [[Zuria I.a Nafarroakoa|Zuria]] erregina bihurtu zen: hark [[Joanes II.a Aragoikoa]] senarra eta [[Karlos IV.a Nafarroakoa|Karlos]], Zuria eta [[Leonor I.a Nafarroakoa|Leonor]] seme-alabak zituen. [[1441]]ean hil zenean, Joanesek koroa usurpatu zuen. Hori zela eta [[1451]]an [[agaramontar]] eta [[beaumontar|beaumondarren]] arteko [[Nafarroako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] hasi zen: lehendabizikoak Joanesen aldekoak zirenez hasieran [[Aragoiko Erresuma]]ren laguntza eta gero Frantziarena lortu zuten eta baita [[ganboatar|ganbotarrena]] ere; beaumondarrek, aldiz, Karlosen aldekoak ziren eta Gaztelako Erresuma eta [[oinaztar]]ren laguntza izan zuten. [[Gares]]en aita mendean hartzeko Karlosek gaztelarren laguntza izan eta Nafarroako Erresuma inbaditu eta gero, gerra hasi zen.<ref name=Ramírez>Eloisa Ramírez </ref>
 
[[Joanes II.a Aragoikoa]]k bigarrenez [[Joana Enrikez|Joana Enrikezrekin]] ezkondu eta [[1452]]an [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoa]] izan zuen semeaseme.
 
[[1455]]ean [[Vianako Printzea]] atxilotu eta jarauntsirik gabe utzi zuten, Leonor arrebaren mesederako. [[1458]]an [[Alfontso V.a Aragoikoa]] hil zenean, Joanes Aragoiko errege bihurtu zen. Karlos [[1461]]ean hil zen, ziur asko [[tuberkulosi|birikeriak]] jota, baina Joana Enrikez amaordeak pozoitu izanaren zurrumurruek [[Katalunia]]n matxinada sortu zuten. [[1464]]an Zuria hil zen, pozoituta.<ref name="izko2" /><ref name= Esarte>Pedro Esarte </ref>
126. lerroa:
Bitartean [[Henrike IV.a Gaztelakoa]]k [[1460]]an [[Viana]] hiribildu hartu zuen. Bederatzi hilabetez borrokatu ondoren, Joanesek berreskuratu zuen. Baina Aragoiko Erresumari eman zion.
 
[[Joana Enrikez|Joana Enrikezek]] eta LeonorLeonorrek [[1467]]ko [[ekainaren 20]]an [[Ejea de los Caballeros|Ejean]] elkarrizketa izan zuten. Bileran Nafarroako Erresuma mantentzeko Aragoiko ErresumaErresumari uko egin zuenzion Fernandoren alde. Honek [[1461]]ean 10 urte zituela, Aragoiko Gorteek lehen semetzat ezagutu zuten<ref name= Esarte />. [[1469]]ko [[otsailaren 22]]an, berriz, Joanes II.ak [[Borgoina]]ko dukearekin ituna sinatu eta bere semearentzat Aragoi eta [[Siziliako Erresuma|Sizilia]] ez ezik Nafarroa ere aintzatetsi zituen.
 
[[1474]]an Fernando KatolikoakKatolikoa [[Elisabet I.a Gaztelakoa|Elisabet I.a Gaztelakoarekin]] ezkondu zuenezzenez, [[1476]]an ''"Nafarroa, Gaztela, Leon, Portugal eta Siziliako erregea eta Aragoiko lehensemea"'' titulua eman zion bere buruari [[beaumontar|beaumondar]] eta [[agaramontar]]ren artean arbitrajeak ematen ari zela. Arbitrajeak aprobetxatuz [[Nafarroa]]n 900 soldadu gaztelarrakgaztelar kokatu zituen, horietatik 150 [[Iruñea]]n. [[1478]]an Iruñeko gotorlekuaren buruzagi [[Leringo konderria|Leringo kondea]] zen [[Luis Beaumontekoa]] izan zen, [[beaumontar|beaumondarren]] buruzagia zena. Hau ez zen Leonorren gustukoa, baina alferrik.
 
[[1479]]ko [[urtarrilaren 19]]an Joanes hil eta Leonor erregina bihurtu zen baina hamabost egun baino ez zuen iraun. [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando]] sasianaiarekin arazoak zituenez, [[Frantzisko I.a Nafarroakoa|Frantzisko ''Febus'']] izendatu zuen errege berri. [[1483]]an Frantzisko hil eta [[Katalina I.a Nafarroakoa|Katalina Foixkoa]] arreba izan zen erregina, [[1484]]an [[Joanes III.a Nafarroakoa|Joanes LabritekoaLabritekoarekin]] ezkonduko zuenazena.
 
[[1488]]ko [[martxo]]an Nafarroako erregeek, [[Gaztelako Erresuma]]k inposaturiko merkataritza-blokeoa saihesteko, [[errege-erregina Katolikoak|errege-erregina katolikoekin]] [[Valentziako ituna]] sinatu zuten. Itun honen arabera, [[Katalina I.a Nafarroakoa|Katalina Foixkoaren]] eskubideak ez zenziren onartuak eta Gaztelako tropak mantendu behar ziren. [[1495]] eta [[1500]] artean [[Nafarroako Erresuma]] gaztelarrek ''de facto'' okupatua zenzegoen. Horrexegatik [[1497]]an, [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoek]] [[Frantzia]]ko erregearekin adostu zuen [[Nafarroako Erresuma]] [[Napoli]]ren truke hartzea.
 
[[1507]]an nafarrek [[Leringo konderria|Leringo kondea]] eta armada atzerritarra botatzea lortu zuten. Hau denondenen gustukoa izan zen, tartean [[beaumontar|beaumondar]] askorena. [[1508]]an Leringo kondea erbestean hil zenez semea Luis Beaumontekoak aho beteanbatez erabaki zuen [[Gaztelako Erresuma]] lagundu Erresuma inbaditzekoinbaditzea.
 
[[Luis XII.a Frantziakoa|Louis XII.ak]], berriz, [[Bearno]] eta [[Foixko leinua]]ren lurraldeak bereganatu nahi zuenzituen. Horrexegatik, [[1510]]eko [[urtarril]]ean [[Joanes III.a Nafarroakoa|erregeak]] [[Nafarroako Gorteak|Nafarroako Gorteetan]] jarrera honen aurka ohartarazi eta [[otsail]]ean bake ituna sinatu zuen [[Bearno]]rako.<ref name= Esarte />
 
Gerran ez ezik [[izurri]]te-epidemiatan nafar asko hil ziren, bereziki [[1504]] eta [[1507]]an izandakoetan. Honek etsaiei konkista erraztu zionzien<ref>{{erreferentzia|url=http://dialnet.unirioja.es/servlet/extaut?codigo=15807 |izena=Peio Joseba |abizena= Monteano| izenburua= La población navarra a comienzos del siglo: el Recuento de casas de 1514 |argitaletxea= Vianako Printze erakundea |issn= 0032-8472 |liburukia= 61 |alea= 220 |urtea= 2000}}</ref>
 
== 1512ko gaztela-aragoar inbasioa ==
145. lerroa:
[[1512]]ko [[apiril]]ean [[Ravenako gudua]]n Nafarroako erregenahia zen [[Gaston Foixkoa (Nemoursko dukea)|Gaston Foixkoa]] oinordekorik gabe hil zen. Arreba [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoaren]] bigarren emaztea zen [[Germana Foixkoa]] zuenez, Fernandok [[Luis XII.a Frantziakoa|Louis XII.a Frantziakoarekin]] negoziatu zituen emaztearen eskubideak. [[Frantzia]] behartzeko asmotan, Fernandok iparraldetik ''[[landsknecht]]'' [[alemania]]rrei eraso eragin eta hegoaldetik, bere suhia zen [[Henrike VIII.a Ingalaterrakoa]]ren laguntzari esker, [[Guyana|Guiana]] eta [[Baiona]] erasotzeko mehatxua egin zion<ref name= Esarte />
 
[[Apiril]]ean gaztelarrek inbasioa prestatu zuten, soldaduak errekrutatuz eta hornidurak prestatuz. [[Burgos]]en Fernando Katolikoa [[Petri I.a Santxez|Petri Nafarroakoa]] eta beste nafar buruzagiekin batzartu zen. Bilera hartan, [[Gaztelako Erresuma]]k [[Frantzia]] erasotzeko bidea izatea eskatu arren, nafarrek [[Italia]]n borrokatzeko 100 [[lantza|lantzari]]riak eskaini zituzten. Guda saihesteko asmotan, [[ekain]]aren bukaeran [[Petri I.a Santxez|Petri Nafarroakoa]] mariskalak eta Erret-kontseiluaren presidentea zen [[Joanes Jatsu]]koak Fernando II.ari Nafarroatik [[Espainia]] erasotzera zihoazen armaden bidea gelditzearen [[Nafarroako Gorteak|Nafarroako Gorteen]] hitza eskaini zioten. Nafarroako gotorlekuen alkateak aukeratzekotan Gaztelaren baimena ere eskaini zioten.<ref name= Esarte />
 
Baina [[maiatz]]aren bukaeran mugetan zeuden [[Sause]]n eta [[Zangoza]]n borrokak izan ziren<ref name= Esarte />
153. lerroa:
[[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoak]] [[uztail]]ean [[Aragoi]]ko Gorteei eta [[Zaragoza]] hiriari inbasioa hasteko baimena eskatu zien. Erantzuteko [[irail]]era arte itxaron zutenez, jadanik {{lang|la|''[[Pastor Ille Caelestis]]''}} bulda argitaratua eta inbasioa bukatuta zegoen. Hala ere [[Zaragoza]]ko artzapezpikua eta Fernando Katolikoaren semea zen [[Alonso Aragoikoa]]k 3.000 oinezko eta 400 zaldun bidali zituen [[Nafarroako Erresuma]]ren aurkako “guda santura”.
 
[[1512]]ko [[uztailaren 18]]an benetako [[Bloisko ituna]] sinatu zen, elkarrekiko laguntza militarra finkatzen zuena. Historialari batzuen arabera<ref name=bazan>(Bazán 2006:232)</ref>, ituna Katalina eta Joanesen akats politiko nabarmena izan zen, Louis XII.-ak - errege zismatiko bihurtuta<ref>[[Julio II.a]]k V. Laterango Kontzilioan</ref> - ''de iure'' ez zituen eskubiderik eta, bide batez, ofizialki [[uztailaren 19]]an inbasioa hasteko aitzakia zelako<ref name= Esarte />.
 
=== Inbasioa ===
[[Gaztelako Erresuma]]ko armada [[Gasteiz]]en bildu zen. Buruzagi nagusia Albako dukea zen, [[Fadrique Álvarez de Toledo|Fadrique Álvarez de Toledo,]] zen eta kapitainen artean militar eskarmentudunak ziren Rengifo edo [[Cristóbal Villalba|Villalba]] koronelakkoronela bezalabezalakoak. Guztira 2.500 zaldun, 12.000 oinezko, 1.500 lantzari eta 20 artilleria-piezakpieza zituen. Gainera [[Zamora]]ko apezpikua zen [[Antonio Acuña]]k 400 lagun zuzendu zituen, tarteatartean [[iparraldeko Afrika]]tik etorritako [[Bejaia]]ko tertzioak.<ref name= Esarte />
[[Fitxategi:Castillo javier.jpg|300px|right|thumb|[[Xabierko gaztelua]].]]
Nahiz eta [[uztailaren 10]] [[Goizueta]] hartu zutenean inbasioa hasitajada hasia zen, armadaren gehiengoa [[uztailaren 19]]an [[Burunda]] eta [[Lekunberri (argipena)|Lekunberritik]] irten zirenzen. BeraiekinBerarekin batera [[Leringo konderria|Leringo kondea]] eta [[Nafarroa]]ko kondestablea zen [[Luis Beaumontekoa]]ren tropak eta bere koinata zen [[Naiara]]ko dukeak zuzendutako 700 erret-korazariakkorazari irten ziren. Arazo handirik izan gabe, [[uztailaren 22]]an [[Uharte Arakil]]en igaro zuten gaua eta egun bi geroago [[Iruñea|Iruñetik]] gertu dagoen [[Aratzuri|Aratzurira]]n zeudenheldu ziren. Bidean [[beaumontar|beaumondar]] noble batzuek, eta baita zenbait [[agaramontar|agramondar]]<nowiki/>rek ere<ref name=bazan />, laguntza eskaini zieten. Kontra egitea ezinezkoa zenez, Katalina eta Joanes erregeek, buruzagi nagusiekin batera, [[Bearno]]ra ihes egin zuten<ref name= Esarte />.
 
[[Iruñea]]k - garai hartan geroago izango zen gotorlekua ez zena, eraikinek beraiek harresia osatzen zutelako - ia ez zuen [[artilleria]]rik eta 6.000 eta 10.000 arteko biztanle bitartean zituen. Armada gaztelarra, ondo hornituriko 15.000 lagunek osatua, [[uztailaren 24]]an [[Takonera]]n kanpatu eta [[uztailaren 25]]ean errendizioa sinatu zuen<ref name= Esarte />.
 
Hiriburua lortuta, Albako dukeak ordezkariak bidali zituen [[Irunberri]], [[Zangoza]], [[Donibane Garazi]], [[Amaiur]], [[Lizarra]], [[Tafalla]], [[Tutera]], [[Erronkari]] eta [[Aezkoa]]ra errenditzeko eskatuz. Gehienek amore eman bazuen ere, [[Lizarra|lizarratarrek]], [[tutera]]rrek, [[amaiur]]tarrek eta [[Donibane Garazi|garazitarrek]] ez.
 
[[Uztailaren 29]]an errenditzeko aurrehitzarmena lortu zuten: Fernando II.ak bere maniobra guztiak [[NafarroaNafarroako Erresuma|Nafarroako]]n maniobra guztiak gelditu zituen [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike Labritekoa]] bere Gortean hezia izan zedila ematearenizatearen truke. [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoak]] [[abuztuaren 4]]an sinatu arren, nafar erregeek ez zuten sinatu.
 
Hiriak banan banan errenditu ziren, Fernando II.ak bereeuren [[foru]] eta eskubideak errespetatzea zin eginegiten zituenzuen heinean: [[Zangoza]] [[abuztuaren 11]]an, [[Irunberri]] [[abuztuaren 16]]an eta [[Kaseda]] [[abuztuaren 24]]an.
 
[[Iruñea]] okupatu eta gero, [[Tutera]] erasotzeari ekin zioten gaztelarrek. Fernando berakbera [[abuztuaren 12]]an [[Logroño]]ra joan zen [[Tutera]] eta [[Lizarra]]ren aurkako maniobrak zuzentzeko. Gaztelarrek [[Tutera]] setiatu eta [[Zaragoza]]ko artzapezpikua eta [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoaren]] semea zen [[Alonso Aragoikoa]]ren tropen laguntzarekin [[irailaren 9]]an errenditu zen herria. [[Urriaren 4]]an Fernandok [[foru]]ak eta eskubideak zin egin zituen.
 
[[Abuztu]]aren azken astean, Albako dukeak [[Pirinioak]] zeharkatzeko armada prestatu zuen. Abangoardiak, [[Cristóbal Villalba]] koronelak zuzenduta, 300 zaldun, 2.900 oinezko, zenbait artilleria-pieza eta 500 artillari zituen. Gauez eta ustekabez agertu ziren [[Orreaga]]n [[orreagako kolegiata|kolejiata]] hartuz eta [[Auritz]] erretzenerrez. [[Irailaren 2]] eta [[Irailaren 3|3an]] hantxe kanpatu ziren. [[Irail]]aren hasieran [[Aezkoa]], [[Zaraitzu]] eta [[Erronkari]] hartu zituzten. Aldi berean Carlos Pomarrekoak zuzendutako aragoiarrek [[Burgi]]ko gaztelua hartu zuten. [[Pirinioak]] zeharkatu eta gero zenbait gaztelu ere hartu zituzten, nafarrekin borroka txiki batzuk izatenizan ondoren. [[Irailaren 10]]ean [[Donibane Garazi]] eta inguruko eskualdea okupatu zuten. [[Nafarroa Beherea]] okupatu eta gero, bertoko herriak arpilatu eta erre zituzten, tartean [[Ainhize-Monjolose|Ainhize]], [[Garrüze]] edo [[Uhartehiri]].
[[Fitxategi:Orthez Pont.JPG|220px|left|thumb|[[Ortheze]], Nafarroako erregeen aterpea.]]
 
[[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregeak]] [[Ortheze]]ra joan ziren babes bila, [[Salbaterra Bearno]]n kuartel aurreratua mantenduz. Fernando II.ak Antonio Acuñak zuzendutako enbaxada bidali zuen [[uztailaren 29]]ko errenditzeko aurrehitzarmenaren baldintzak finkatzeko. Nafarrek ordezkaria atxilotu eta espioitzat hartu zuten, gaztelarren haserrerako.
 
[[Irail]]aren erdialdera [[Nafarroa Beherea|Behe Nafarroan]] 6.600 oinezko, 1.600 zaldun eta 1.200 soldadu gaztelarrakgaztelar zeuden. Tropak eskualdeko [[beaumontar|beaumondarren]] buruzagia zen Luxaren gizonek erasotuak izan ziren. Hornidurarik ez zutenez eta soldata ordaindu ez ziotelakozietelako, [[irailaren 24]]an Valdés kapitainak zuzendutako tertzio gaztelarren mila soldaduak altxatu ziren. Menderatuak izan ondoren [[Burgi]]ko gaztelura bidaliak izan ziren.
 
=== Lehendabiziko nafar kontraerasoa (1512) ===
[[Italia]]n Liga Santako armadek [[frantzia]]rrak bota eta [[Frantzia]] bere muga guztietan mehatxatua zenzegoen.Horrexegatik [[Luis XII.a Frantziakoa|Louis XII.ak]] [[Espainia]] erasotzea erabaki zuen, Nafarroako erregeari erresuma berreskuratzen lagunduz erabaki zuen.
[[Fitxategi:For_lese_majesty_-1514.jpg| thumb | 300px |Nafarroa konkistatu zutenen gobernuaren 1514ko dokumentua. Bertan, erronkariar batzuei heriotza-zigorra ezartzen zaie, traizioa leporatuta.]]
[[Urri]]aren erdialdean hasi zen erasoa. Armada hiru zatitan banatu zen: lehenengoa [[Gipuzkoa]] aldera joan zen, bigarrena [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherera]] eta hirugarrena [[Erronkaribar|Erronkariko ibarrarantzibarrerantz]]:
* Nafar-gaskoien lehendabiziko zutabea [[Gipuzkoa]]n sartu eta [[Donostia]] eta [[Hondarribia]] setiatu zituen. [[Oiartzun]], [[Errenteria]], [[Irun]] eta [[Hernani]] hartu arren, ezin izan zuen [[Tolosa]] edo [[Donostia]] hartu.
* Bigarren zutabea - 8.000 gaskoi eta biarnotar, 1.500 ''[[landsknecht]]'' [[suitza]]r eta 1.000 nafarrek osatua - [[Donibane Garazi]]rantz joan zen, non borroka latza izanpairatu zuen. [[Urriaren 22]]an gaztelarrek [[Nafarroa Beherea]] utzi zuten. Goarnizio txikiak utzi zituzten [[Mendiguren gaztelua|Mendiguren]] eta [[Amaiurko gaztelua|Amaiurko gazteluetan]] zutabearen aurreratzeaurreratzea moteltzeko. Nafarrek [[Amaiurko gaztelua]] hartu zuten.
* Hirugarren zutabea, [[Joanes III.a Nafarroakoa]] erregea eta [[Jacques de la Palice|La Palice]] jeneralak zuzenduta, [[Erronkaribar|Erronkariko ibarratik]] sartu zen. [[Burgi]]n gaztelua setiatu, eraso eta hartu zuten, borrokan Valdés kapitaina hiltzenhilaz. EztabaidanEz dago eaargi erronkariarrek gaztelua defenditu eta nafar-gaskoiek herria erre zuten.
 
Barnealdeko hiri asko, tartean [[Lizarra]], [[San Martin Unx]], [[Kabrega|Cábrega]], [[Murillo el Fruto]] edo [[Tafalla]], altxatu ziren baina iparraldetik zetorren armadaren laguntza izan baino lehen menderatuak izan ziren. [[Lizarra]], adibidez, [[urri]]aren hasieran altxatu, Fernando II.ak [[Tutera]] hartzen ari zenean, eta [[urriaren 29]]an errenditu zen, [[Villamayor de Monjardín|Monjardingo]] gaztelua galdu zenean.
 
[[Urriaren 24]]n Albako dukea [[Iruñea|Iruñera]] heldu zen [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Beheretik]]. Laster hasi zen hiriaren defentsa prestatuz. Nafarroako armada - 20.000 soldaduek osatua: 10.000 nafarreknafar, [[gaskoinia|gaskoiekgaskoi]], [[albania|albaniar]]rrek eta ''[[landsknecht]]'' [[alemania|alemaniar]]rrek - [[irailaren 3]]an heldu zen. Borroka txiki batzuk izan ondoren, [[azaroaren 24]]an [[Tebasko gaztelua|Tiebasko gaztelua]] hartu zuen. [[Azaroaren 29]]an azken saiakera bat egin zuen, baina, [[negu]]a gertu zegoenez, [[Baztan]]erantz atzera-egitea hasierabaki zuen.
 
[[Iruñea|Iruñeko]] setioaren porrota eta gero, [[Gipuzkoa]]n zegoen zutabea ere erretiratu zen, okupatutako zenbait herri errez.
 
[[Iruñea|Iruñetik]] alde egin zuten soldaduak, Petri Lopez Padilla gaztelarrakgaztelarra eta Karlos Gongora [[beaumontar|beaumondarrakbeaumondarra]], erasoakerasotuak izan ziren gaskoi eta biarnotar batzuk harrapatuz. [[Iruñea|Iruñera]] eraman zituenzituzten batzuk bere banderekin batera. Albako dukeak [[Hondarribia|Hondarribiko]] alkaidea zen [[Diego Lopez Aiarakoa]]ri eskatu zion nafar-gaskoien atzealdea erasotzea. [[Belate]]n [[alemania]]r ''[[landsknecht]]''ak harrapatu eta [[oinaztar]] [[gipuzkoa]]rrek [[Belateko gudua|gudu honetan]] 10 edo 12 [[kanoi]] lortu zituzten.
 
[[Gaztelako Erresuma]]ko armadak [[Baztan]]erantz ere jo zuen. Borroka batzuk izan ondoren, Frantses Beaumontekoak zuzendutako gaztelarrek [[Amaiurko gaztelua]] eta harekin batera ibar osoa hartu zuten<ref name=Esarte />.
 
=== Okupazioaren bermatzea ===
[[1512]]ko [[abenduaren 17]]an [[Comares]]ko markesa zen [[Diego Fernández de Córdoba]] lehendabiziko [[nafarroako erregeorde|erregeordeerregeordea]] eta [[Nafarroa]]ko kapitainkapitaina, jeneral bihurtu zen. Era berean, fideltasuna saritzeko izendapen berriak egin zituen erregeak. [[1513]]ko [[maiatz]]ean [[Leringo konderria|Leringo kondea]] zen [[Luis Beaumontekoa]] Nafarroako kantzelari eta Erret-Kontseiluaren presidente bihurtu zenzuen.
[[Fitxategi:Arga-artxibo.JPG|250px|thumb|left|[[Nafarroako errege-erreginen jauregia|Nafarroako erregeen jauregia]], [[nafarroako erregeorde|erregeordeen]] egoitza izango zena. Egun "Nafarroako Artxibo Orokorra" da, [[Rafael Moneo]] arkitektoak egindako zaharberritzea dela medio.]]
[[1513]]ko [[martxo]]an bildu ziren [[Nafarroako Gorteak|Nafarroako Gorteetan]] bildu ziren erregeordeek agintari berriak errespetatuz gero barkamen orokorra eta Fernando II.aren izenean [[foru]]ak zin egitea eskaini zuen. Bilera honetara [[agaramontar|agramondar]] noble gehienak eta abade batzuk ez ziren agertu.
 
[[Julio II.a]] [[aita santu]]ak, hil baino lehen, ''"[[Exigit Contumacium]]"'' [[bulda]] eman eta [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregeak]] eskumikatu zituen, Fernando II.aren inbasioa bidezkotuz. [[Leon X.a]]k, Fernando II.aren presioak bultzatuta, bulda berretsi zuen [[1514]] eta [[1515]]ean nafarrek egindako maniobra diplomatikoek fruitu eman gabe. [[1513]]ko [[apirilaren 1]]ean Fernando Katolikoak eta Louis XII.ak [[Urtubiako bakea]] sinatu zueneanzutenean isolamendua areagotu egin zen. Itun honi esker, [[Gaztelako Erresuma]]k [[Foix]] eta [[Bearno|Bearnoko]] konderriak izatekoeskuratzeko uziakauziak utzi eta ,[[Frantzia]]k Espainiak [[Napoli]] izateaeskuratzea onartu eta nafar erregeei laguntza kentzea adostu zuten. [[1514]]an [[Orléans|Orleansen]] beste itun bat sinatu zuten bakea berresteko. Itunaren eraginkortasuna [[Henrike VIII.a Ingalaterrakoa]]k gaztelarrekin akordioak hautsi eta [[Nafarroa]]ra 10.000 arkulari bidali nahi zuenean azaldu zen. Frantziako erregeak laguntza ukatu eta gaztelarrekgaztelarrak [[Nafarroa]]n finkatu ziren.
 
Gaztelarrek eskas kontrolatu zuten [[Nafarroa Beherea]]. Bertokoekin, tartean [[Leringo konderria|Leringo kondearen]] lehengusua zen Luxako jaun [[beaumontar|beaumondarrrarekin]], negoziazioak abian jarri zituzten. [[1514]]ko [[abuztuaren 20]]an bertoko nobleek Fernando II.ari fideltasuna zin egin zioten eskubideei eutsi eta [[Joanes III.a Nafarroakoa|Joanes Labritekoari]] ez erasotzearen truke.
[[Fitxategi:Armoiries Ferdinand II Aragon.svg|thumb|120px|right|Fernando II.a Aragoikoa eta V.a Gaztelakoaren armarria.]]
Puntu estrategikoetan defentsa sendotu zuten iparraldetik etorritako erasoak uxatzeko. [[Iruñea]]n, Santiago izeneko gaztelua, gotorleku berria, eraiki ez ezik beste lekuetan galtzaileen eskuetan zeuden gotorlekuak bota ere egin zituzten, altxamenduak saihesteko. Galtzaileen jazarpena sistematikoa zen, aldiz, okupazioaren aldekoak sarituak izan ziren. GehienetanOrokorrean, [[Joanes III.a Nafarroakoa]]ren garaietan nafar administrazioaren goi-karguak zirenak eta Fernando Katolikoari fideltasuna zin egin ziotenek postua mantendu zutela esan daiteke.
 
[[1512]]ko [[irail]]ean [[Inkisizioa]] [[Nafarroa]]n ezarri zen, [[1513]]ko [[abendu]]tik aurrera [[Iruñea]]n [[Zaragoza]]ko jurisdikziopean zegoen epaitegia kokatuz. [[Nafarroako Gorteak|Nafarroako Gorteen]] kezkak zirela eta, [[Tutera]]ra mugitu zuten.
 
Hasieran, Fernando II.ak konkista [[Aragoiko Erresuma|Aragoiko erresumari]] esleitu zion. Hala ere, [[Aragoi]]k laguntza txikia eman eta [[Gaztela]]k, aldiz, handiahandiaman zuenez, azkenean, [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako erresumari]] esleitu zion. Egoera legeztatzeko Albako dukeak [[1515]]eko [[ekainaren 11]]n [[Burgos]]en bildutako Gaztelako Gorteetan berria emanplazaratu zuen. Bilera honetan nafarrek ez zuten parte hartu, ez zegoenbaitzegoen nafar ordezkaririk ezta nafar testigurik ere. [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoak]] hilabete bat geroago berronetsi zuen.
 
[[1515]]eko hasieran [[Luis XII.a Frantziakoa|Luis XII.a]] hil ondoren, [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I.a]] errege berri bihurtu zen. Honek, bere interes estrategikoak zirela eta, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erregeen]] alde egin zuen, isolamendua hautsiz<ref name=Esarte />.
 
=== Bigarren nafar kontraerasoa (1516) ===
[[1516]]ko [[urtarril]]ean [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoa]] hil eta oinordekotza korapilatsua zenez, [[Francisco Jiménez de Cisneros|Cisneros kardinalak]] bere botera finkatu zuen espioitza-sarea eta armadaren ugaltzearenugaritzearen bitartez. [[Nafarroako Erresuma]] berreskuratzeko erasotzaterasoaz jakitunajakitun zenez, beste 6.000 soldadu berriaksoldau eraman zituen [[Nafarroa]]ra, bereziki [[Donibane Garazi]]ko goarnizioa armaz eta elikagaiez hornituz. Garai hartan, [[espainia|espainiarrak]]rrek nafar askoenaskoren fideltasunaz mesfidatumesfidati zutenziren. Hain ziren susmaberak non [[Leringo konderria|Leringo kondearen]] atxiloketa ere erabaki baitzuten. Honek ihes egin eta geroago ([[1516]]ko [[maiatz]]ean) itzuliko zen [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.ari]] fideltasuna zin eginez.
 
[[Frantzia]]ko erregea [[Italia]]ko gudetan murgilduta zegoenez, herrialde bien arteko aliantza ez zenzegoen martxan. Petri Nafarroakoa mariskalak [[Nafarroako Erresuma]] armaz berreskuratzeko agindua hartu zuen. [[Martxo]]aren hasieran armada hiru zutabetan banatu zuten:
* Lehenengo zutabeak, [[Joanes III.a Nafarroakoa|Joanes Labritekoak]] zuzenduta, [[Donibane Garazi]] setiatu zuen.
* Bigarrenak, [[Baigorri]]ko bizkondeak zuzenduta, [[Orreaga]] okupatu behar zuen [[Pirinioak]] zeharkatzeko pasabidea kontrolatzeko.
* Hirugarrena, Petri Nafarroakoa mariskalak zuzendutako 1.200 lagunek osatua, [[Zaraitzu]] eta [[Erronkari]]tik irten zen [[Nafarroa Garaia]]n.
 
Mariskala hurbildu ahala, zenbait hiribildu altxatu ziren, tartean [[Zangoza]], [[Erriberri]] eta [[Martzilla]]. Tamalez, laster menderatuak izan ziren.
 
[[Gaztelako Erresuma]]ko armadak [[Donibane Garazi]]tik, goarnizio txiki bat utzita, [[Orreaga]]raino atzera egin zuen. Era berean [[Cristóbal Villalba|Villalbak]] hegoaldetik [[Orreaga]]rantz jo zuen. Pasabidea segurtatu eta gero, Villalba koronelakkoronela [[Erronkaribar|Erronkariko ibarraraibarrera]] joan zen Petri Nafarroakoaren bila. Bigarren zutabeazutabeak porrot egin eta beharrezkoak zituzten bizigaiak eman ez eta hotzaren hotzez hildako ugari izan zituzten. Horrexegatik, armada biak topatu zirenean, errenditzeko negoziaketak hasi ziren. Petri Nafarroakoa atxilotu zuten eta [[Simancas]]ko gazteluan hil zen [[1522]]an.
 
=== Bigarren bermatzea ===
Geroko arazoak saihesteko asmotanasmoz, [[Gaztela]]ko erregeordea zen Cisnerosek gaztelu guztiak eraistea agindu zuen, tartean aliatu [[beaumontar|beaumondarrenak]] ere eta, [[beaumontar|beaumondarren]] batzuk eta estrategikoak izan ezik<ref>[http://www.nabarralde.info/sagredo/?p=11 Iñaki Sagredoren blog:''"Sin castillos en Nafarroa «no ai ombre que alçe la cabeza»"'']</ref>. Hasteko [[Zangoza]]koa bota zutenzuen lehendabizikoalehendabizi, altxamendua zela eta. Bestetik, [[Pirinioak|Pirinioetako]] gotorlekuak eta [[Iruñea|Iruñeko]] ingurukoak berreraiki zituen. Susmagarriak zigortzea eta nafar asko [[Andaluzia]]ra erbesteratzea proposatu zuen. Azkenean ez zuen burutu, baina [[Nafarroako Erribera|Erriberako]] [[musulman]] nafar batzuk [[1516]]ko [[maiatz]]ean egotziak izan ziren.
[[Fitxategi:Donibane Garazi 1510.JPG|220px|right|thumb|[[Donibane Garazi]]ko [[1510]]ean eraikitako etxea.]]
[[Joanes III.a Nafarroakoa|Joanes Labritekoa]] [[1516]]ko [[ekainaren 17]]an eta [[Katalina I.a Nafarroakoa|Katalina Foixkoa]] [[1517]]ko [[otsailaren 12]]an hil zirenez, [[Henrike II.a Nafarroakoa]] "Zangozakoa" errege bihurtu zen.
237. lerroa:
[[Nafarroa Beherea]]n okupazioa ezegonkorra zen oso, [[Donibane Garazi]]ko [[Mendiguren gaztelua]], adibidez, ''"[[Gaztela]]ko etxeak hogei aldiz baino gehiago hartua zen eta gero [[Frantzia]]koak hartua".''
 
[[1520]]ko [[maiatz]]ean [[Gaztelako Komunitateen Gerra|Gaztelako komuneroen gerra]] hasi zenez, [[Nafarroa]]ko erregeordeak presaka 2.000 soldadu errekrutatu zituen, altxamenduak saihesteko. [[1521]]eko [[apiril]]ean [[Nafarroa]]ko armada erabili zuten [[Agurain]]go kondearen aurka [[Agurain]] eta [[Gasteiz]] setiatzeko. Honek zaldun eta artilleriaren murrizketa suposatu zuen [[Nafarroa|Nafarro]]an.
 
=== Hirugarren nafar kontraerasoa (1521) ===
{{Sakontzeko|San Martzialeko gudua (1522)|Hondarribiko setioa|Amaiurko gazteluaren setioa}}
[[Fitxategi:Armas de Carlos I de España.svg|thumb|180px|right|[[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a Espainiakoaren]] armarri inperiala.]]
[[1521]]ean, [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a Espainiakoa]] eta [[Frantzisko I.a Frantziakoa]] aurkari handiak ziren. Espainia hasiberriakhasiberria bere inperioa [[Europa]] eta [[Amerika]]n zabaltzen ari zenean, Frantzisko I.ak espainiarrek zeukaten [[Napoliko Erresuma]] nahi zuen, eta Karlos I.ak, berriz, frantziarren esku zeuden [[Milanerria]] eta [[Borgoina]]. Frantziako gudaroste irregularrek [[Luxenburgo]] eraso zutenean, herrialde bien arteko guda hasi zen. Laster gerra [[Flandria]]rantz zabaldu zen, eta KarlosekKarlos [[Ingalaterra]] eta [[Aita Santuen Lurraldea]]rekin elkartu zen Frantziaren aurka. Frantzisko I.ak, [[Gaztela]] erraustu zuen [[gaztelako Komunitateen Gerra|komuneroen gerra]] eta Valentziako [[Germanien altxamendua]] aprobetxatuz,. Asparrotseko jauna zen [[André Foixkoa|Andre Foixkoa]] bidali zuen [[Henrike II.a Nafarroakoa]]ri [[Nafarroako Erresuma|erresuma]] berreskuratzen laguntzeko<ref name=ortega>Juan Ortega y Rubio: ''"Compendio de Historia de España"'' [[Valladolid]], [[1893]]</ref>.
 
Historialari batzuen ustez, Nafarroako Erresuma eraso zuen armadaren zuzendaritza izenez Henrike II.a Nafarroakoak bazuen ere, berez Andre Foixkoak zuzenduta zegoen. Era berean, frantziarrek hornitu eta finantzatu zituzten maniobrak, gero erantzukizuna ukatu bazuten ere<ref>Blockmans, ''"Emperor Charles V"'', 51–52. orr; Hackett, ''"Francis the First"'', 226. orr</ref>.
 
Egoera honetan, [[1521]]eko [[maiatz]]ean, Nafarroa osoan altxamendu orokorra hasi zen, barnetik prestatutako altxamendua ere. Horrela [[Iruñea]], [[Lizarra]], [[Tafalla]] edo [[Tutera]] bezalako hiri nagusiak ez ezik [[beaumontar|beaumondarren]] eskuetan izandakoak ere altxatu egin ziren. Era berean Asparrots jeneralak zuzendutako armadak, 12.000 nafar-[[gaskoinia|gaskoi]] oinezkoekoinezkok osatua eta [[artilleria]] astuna zuena, [[maiatzaren 15]]ean [[Donibane Garazi]] hartu zuen eta gero [[Orreaga]] eta [[Auritz]].
 
Naiarako dukea eta Nafarroako erregeordea zen [[Antonio Manrique de Lara]]k [[maiatzaren 17]]an [[Alfaro]]rantz jo eta bidean lapurtua izan zen. [[Iruñea]]n gelditzen ziren soldadu gaztelarrak gazteluratu ziren. [[Iruñeko gudua|Gudu honetan]] [[Gipuzkoa]]ko [[oinaztar]]ren kapitaina zen [[Ignazio Loiolakoa|Inazio Loiolakoa]] zauritu zuten sei ordu iraun zuen bonbardaketan. Erasotzaileen artean, berriz, [[Frantzisko Xabierkoa]]ren anaiak ziren Miel eta Joanes zeuden, gudua eta gero hiria babestuko zutenak<ref>[http://atzoatzokoa.gipuzkoakultura.net/c128f13/ Arturo Kanpion: ''"La familia de S. Francisco de Xabier"'']</ref>.
 
[[Nafarroako Erresuma|Erresuma]] berreskuratzeko guda ez zen latza izan: Zengarren mendian 1.000 [[oinaztar]]ren aurkako gatazkan 17 hildako izan ziren; [[Esa]]n beste lau ihes egiten ari ziren tropak aurkitu zuteneanzituztenean eta [[Iruñeko gudua|Iruñean]] zaurituak baino ez. Gero, ez zituztenzen [[beaumontar|beaumondarren]] aurkako mendekuakmendekurikk eginizan.
[[Fitxategi:Batallanoain.JPG|350px|thumb|left|[[Noaingo gudua]] gogorarazteko oroigarria.]]
 
Hiriburua hartu ondoren, [[André Foixkoa|Andre Foixkoak]] zuzendutako armadak - [[bearno|biarnotar]], lapurtar, frantziar eta nafarrek osatua- Erresuma zeharkatu eta [[Logroño]] eraso zuen. Bidean [[Los Arcos]] setiatu eta arpilatu zuten, [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.ari]] fideltasuna mantendu zuenazuelako<ref>[http://www.losarcos.es/es/lugarygente/historia/ Los Arcoseko udalaren webgunea]</ref>. [[Ekainaren 5]]ean [[Logroño]]ko harresiak bonbardatzeari ekin bazion ere, [[Ekainaren 11|11an]] setioa utzi eta [[Iruñea|Iruñerantz]] atzera egin behar izan zuen, armada inperiala berrantolatu zelako.
 
1893an [[Prosper Boissonnade|Boissonnade]] historialariak armada inperialak Nafarroa berrinbaditzeko 30.000 soldadu errekrutatu zituela kalkulatu zuen. Errekrutatzea honela banandu daiteke:
* [[Gaztelako Erresuma]]ko kondestableak zuzendutako 7.000 lagun;
* 5.000 inguru [[Bizkaia]], [[Araba]] eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoatik]] etorriak, gehienak [[oinaztar]]rak;
* [[Leringo konderria|Leringo kondeak]] zuzendutako 4.000 [[beaumontar|beaumondarrakbeaumondar]];
* [[Segovia]], [[Valladolid]], [[Palentzia]], [[Burgos]], [[Salamanca]] eta [[Toro|Toroko]]k errekrutatutako 1.000-1.200 soldadu bana;leku bakoitzeko
* [[Medina del Campo]]ko 800 eta [[Ávila]]ko 500 soldadu;
* [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] nobleak bere osteekin batera.
AskotanMaiz, [[Gaztelako Komunitateen Gerra|Gaztelako komuneroen gerraren]] galtzaileak errekrutatuak izan ziren.<ref name=Esarte/>
Armada gaztelarrak laster lotu zion nafar-gaskoien armada erasotzeari. Lehendabiziko borrokak [[Gares]]en gertatu eta emaitza nafarren aldealdekoa izan zen, izan ere, armada inperialak 300 laguneko eskuadroi osoa galdu zuen. Azkenean, [[ekainaren 30]]ean [[Iruñea|Iruñetik]] geru armada biek burutopo egin zuten. [[Noaingo gudua]] izeneko bataila odoltsuan 5.000 soldadu hil eta Nafarroako armadaarmadak galdu zuen<ref>[http://www.gara.net/idatzia/20060626/art170470.php Jon Urruxulegi: ''"La batalla de Noain"'' Gara egunkarian]</ref>. Bost egun geroago, Gaztelako gobernadoreek Iruñeko errendizioa adostu eta hirian sartu ziren. Asparrots jeneralaren askatasuna ere adostu zuten. [[Uztail]]aren bukaeran [[Donibane Garazi]] ere galdu zen.
 
Berriro, zutik zirauten gazteluak lurrera bota zituzten, Iruñekoa, [[Lizarra]]koa eta [[Gares]]koa mantenduz. Galtzaileek konfiskazioak, heriotza-zigorrak eta erbesteratzeak pairatu zituzten.
 
[[1521]]eko [[abuztu]]an [[Miranda Ebro|Mirandako]] kondea zen [[Francisco de Zúñiga Avellaneda|Francisco Zuñiga Abellaneda]] erregeorde berri izendatu zuten.
276. lerroa:
[[1522]]ko [[maiatzaren 10]]an [[Karlos Habsburgokoa|enperadoreak]] barkamen orokorra eman zuen, 400 lagunei izan ezik.
 
[[Ekainaren 17]]an, denek eroriakhildakoak zituzten gudu batean, gaztelarrek [[Doneztebe]] hartu eta erre zuten. Horrela [[Baztan]]-[[Bidasoa]]ko lerro defentsiboa apurtu zuten. [[Ekainaren 28]]an armada inperialak hutsik zegoen [[Behobia]]ko gaztelua hartu zuen. Egun bi geroago inguru hartan [[San Martzialeko gudua (1522)|Aldabe mendiarenmendiko guda]] gertatu zen.
 
[[Uztail]]ean 10.000 lagunek [[Amaiurko gazteluaren setioa|Amaiurko gaztelua]] setiatu eta [[1522]]ko [[uztailaren 22]]an bertan zeuden 200 nafarrek amore eman zuten.
 
[[1523]]ko [[urri]]an Karlos I.a bera Iruñera joan zen [[Hondarribia]]n eta [[Nafarroa Beherea]]n zegoen Nafarroako erresistentziaren aurkako kanpaina prestatzeko. [[Abendu]]an beste barkamen orokorra eman zuen, nafar familien 152 ordezkariak alde batera uztenutziz.
 
Nafarroa eta [[Gipuzkoa]]n 27.000 laguneko armada prestatu zuen. Armada hiru zutabetan banatuta zegoen: hurrenez hurren [[Lapurdi]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Bearno]] erasotzeko. KanpainaKanpainak 24 egun zirauen. Ezin zuten [[Baiona]] hartu ezta [[Tolosa Okzitania|Tolosara]] ailegatu ere. Gainera, desertzioak eta gaitzak zirela eta, lauren bat galdu zuten. Kanpaina honetan [[Oloroe-Donamaria|Oloroe]], [[Nabarrengose]], [[Garrüze]], [[Sordes]], [[Hastinga]], [[Maule-Lextarre|Maule]], [[Salbaterra Bearno|Salbaterra]] eta [[Bidaxune]] erasoakerasotuak izan ziren.
[[Fitxategi:Escudo del reino de Navarra.png|right|120px|thumb|[[Nafarroako armarria]], konkista eta gero erabilia.]]
Espedizioa eta gero [[otsail]]ean berrantolatuak, berriro [[Hondarribiko setioa]]ri lotu zioten. [[Otsailaren 2]]an bonbardaketa hasi zen. Negoziazioak martxan ari zirela, [[otsailaren 27]]an, [[frantzia]]rrek gaztelua utzi eta nafarrak gelditu ziren. [[Otsailaren 29]]an nafarrei barkamena eskatu zieten errenditzearen truke. Azkenean [[1524]]ko [[apiril]]ean gaztelua errenditu zuten gaztelua, hartu eta urte bi eta erdi geroago.
 
Barkamena eta gero [[Nafarroako Erresuma]]ko administrazioa espainiaratu egin zen.
298. lerroa:
[[1528]]ko [[uztail]]ean Karlos I.ak herrialdea galdutzat eman eta [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike II.ak]] berreskuratu zuen. Lurralde hauetan [[Nafarroako Erresuma]]k bere independentzia mantendu zuen,
 
[[1589]]an [[Henrike III.a Nafarroakoa]] Henrike IV.a Frantziakoa bihurtu zen ''"[[Paris]] vaut bien une messe"'' ([[euskara]]z: "[[Paris|Parisek]] baietz meza bat balio") esanez.
 
[[1620]]ko [[urriaren 20]]n, [[Luis XIII.a Frantziakoa]] (Luis II.a Nafarroakoa) Pauera bertaratu zen armada baten buruanburu zela, hamarkada batzuk lehenago Erromako Elizari bahitutako ondareak itzultzeko agindua betearaztera, Parlamentuak errefusatu baitzuen. Pauera sartu eta, bide batez, "Frantziari Nafarroa eta Bearnoren batze agiria" plazaratu eta erresuma biak lotu zituen. Geroztik, Frantziako erregeak Frantzia eta Nafarroako erregeak izango ziren. Inoiz bere aitaren jaioterrian izandako errege honen erabakia ez zen nafarren gustukoa, behin betiko bere eskubideak eta ohiturak galdu eta Frantziako eskualde bat bihurtu zelako.<ref>Alfredo Floristán</ref>
 
[[1789]]an [[Frantziako Iraultza|Frantziako iraultza]] hasi eta gero, erresuma desegiten ari zelarik, 1790ean [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behere]]ko Estatuen Pariseko ordezkariek uko egin zioten departamentu-sistemaren inguruan bozkatzeari, haiek frantsesak ez zirela argudiatuta. Hala ere, departamentua ezarri egin zen, eta erresuma desagertu (1792).
306. lerroa:
=== Nafarroa Garaia ===
[[Fitxategi:Escudo de José Bonaparte.svg|thumb|100px|right|[[Josef Bonaparte|Joseph Bonapartek]] [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.aren]] armarrian izandako Nafarroako kateak berreskuratu zituen, beste erregeek erabiliak ez izanak.]]
[[Hondarribia]] mendean hartu ondoren, [[amnistia]] luzea dekretatu zuen [[Espainia]]ko erregeak eta ihesitakoihes egindako galtzaile asko itzuli eta bere ondareak berreskuratu zituzten. [[Ipar Euskal Herria]]rekin merkataritza debekatu eta mugetan kontrolgune zorrotzak ezarri zituzten pertsona zein salgaietarako.
 
Antzinako [[Nafarroa]]ko sistema administratibo, judizial eta legegilearen ordez sistema [[Feudalismo|feudala]] ezarri zuten. Hala eta guztiz ere, [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a Espainiakoak]] bere testamentuan zalantzak azaldu zituen [[Nafarroa]]n egindakoa ondo zegoenentz<ref>Karlos I.aren testamentuak honela zioen: ''"en lo que toca al reyno de Navarra, haya de mirar y con diligencia examinar y averiguar sinceramente, si de justicia y razón seré obligado a restituir el dicho reyno o en otra manera satisfacer o compensar a persona alguna. Y lo que fuese hallado, determinado y declarado por justicia, se cumpla por efecto, por manera que mi ánima y conciencia sea descargada."''</ref>
 
[[Iruñea]] gotorleku bihurtu zen, harresiak berreraiki eta bi aldeak kontrolatuta nahikoa zen hiri osoa kontrolatzeko eraikitako [[Iruñeko zitadela|zitadela]] egin zuten. [[Espainia]]k [[1889]]ra arte ez zituen zitadelako bastoi bi bota [[Iruñeko Lehen Zabalgunea]] eraikitzeko. Era berean [[1920]] arte ez zuten harresiakharresia bota [[Iruñeko Bigarren Zabalgunea|Bigarren Zabalgunea]] egiteko. Ordurako [[Lehen Mundu Gerra|Lehenengo Mundu Gerran]] erabilitako teknologiakteknologia zaharkitua zuen [[Aro Modernoa|Aro modernoko]] harresiak.
 
[[Nafarroako Erresuma]] izena [[1841]]era arte mantendu zuen, hau da, [[Nafarroako Lege Hitzartua|Lege Hitzartua]] promulgatua izan zen arte. Erresuma izenarekin batera [[Nafarroako erregeorde]]ak ere desagertu ziren. Historian erregeorde nafar bat baino ez zen izan: [[Francisco Espoz|Francisco Espoz Mina]] [[1834]]an.
317. lerroa:
[[2007]]ko [[martxo]]an [[Nafarroako Gobernua]]k [[Navas de Tolosako gudua]]ren zortzigarren mendeurrena eta Albako dukearen tropen konkistaren bosgarren mendeurrena oroitzapena egiteko batzordea sortu zuen<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.navarra.es/home_eu/Actualidad/Sala+de+prensa/Noticias/2009/01/12/120109cu92.htm|egilea=[[Nafarroako Gobernua]]|izenburua=Sanz presidentea eta Molina ministroa 2012 Batzorde Antolatzailea eratzeko bileraren buru izan dira}}</ref>. Batzorde Antolatzaile hau [[Miguel Sanz]] presidenteak, [[César Antonio Molina]] Espainiako kultura ministro ohiak, [[Iruñea]] eta [[Donapaleu]]ko alkateek, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko artzapezpikuak]] eta beste kideek osatuta dago.
 
[[2008]]ko [[apirilaren 5]]ean [[Nestor Basterretxea]] artistak, [[Pablo Antoñana]] idazleak, Tasio Agerre [[Nabarralde]] erakundeko presidenteak eta beste hainbat nafar intelektual eta pertsona ospetsuek "1512-2012 NafarroarenNafarren konkista" agiria sinatu zuten nafar gehienek orain bost mende gertatua ezagunezagut dezatelazezaten<ref>{{Erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|url=http://paperekoa.berria.info/iritzia/2008-05-28/005/007/1512_2012_nafarroaren_konkista.htm|izenburua=1512-2012 Nafarroaren konkista|data=2008-05-28|egile1-loturaNestor Basterretxea|izena1=Nestor|abizena1=Basterretxea|egile2-lotura=Pablo Antoñana|izena2=Pablo|abizena2=Antoñana|izena3=Tasio|abizena3=Agerre}}</ref>. Nafarroa Bizirik! ekimenak hainbat ekitaldi ere antolatu ditu historiografia ofizialak gertatutakoa urtu ez dezan. [[2010]]ean Nabarralde erakundeak "Euskal Herriko Historialarien I. Biltzarra" antolatu zuen [[Viana]]n non "Historiografia ofizialak «ezkutatu duen errealitateaz» eztabaida piztea" zuen helburua<ref>{{Erreferentzia|url=http://paperekoa.berria.info/plaza/2010-09-08/034/001/konkistaren_egien_bila.htm|izenburua=Konkistaren egien bila|izena1=Iñigo|abizena1=Astiz|data=2010-09-08|egunkaria=[[Berria]]}}</ref>
 
[[2012]]ko [[apirilaren 8]]an [[Aberri Eguna]] ospatu zen [[Iruñea]]n, Nafarroako Konkistaren 500 urteurrena zela eta. [[Independentistak]] sareak antolatutako ekitaldian Nafarroako Konkistaren eta [[Gernikako bonbardaketa]]ren hainbat datu historiko gogoratu ziren eta [[independentzia]] aldarrikatu zen.
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroako_konkista"(e)tik eskuratuta