14:39, 21 martxoa 2017ko berrikusketa aldatu Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.217 edits t →‎Historia ← Aurreko ezberdintasuna		18:48, 21 martxoa 2017ko berrikusketa aldatu desegin Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.217 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
33. lerroa: Inperioaren eremuak gaur egungo Iran, [[Irak]], [[Armenia]] eta [[Afganistan]] osorik, [[Turkia]] eta [[Siria]]ren ekialdea eta [[Pakistan]], [[Kaukasia]], [[Erdialdeko Asia]] eta [[Arabia]]ren zatiak hartzen zituen. Horrezaz gainera, [[Kosroes II.a]]ren erregealdian ([[590]]-[[628]]) egungo [[Israel]], [[Egipto]], [[Jordania]], [[Libano]] eta [[Palestina]]ren lurraldeak gehitu ziren, eta [[protektoratu]] bat egin zuen [[Oman]] eta [[Yemen]]i dagozkien lurraldeetan. Musulmanen konkistaren aurreko azken persiar inperioa izan zen, eta [[~~Iran~~Irango historia]]~~go historiako~~ko arorik garrantzitsuenetakotzat hartzen da. ~~Alor askotan, garai~~Garai horretan erdietsi zuen gailurra antzinako persiar kulturak alor askotan. Sasandar Inperioak eragin handia izan zuen [[Antzinako Erroma]]ko kulturan, haren itzala [[Mendebaldeko Europa]], [[Afrika]], [[Txina]] eta [[India]]raino iritsi zen, eta funtsezkoa izan zen [[Erdi Aro]]ko asiar eta europar artearen eraketan<ref>{{erreferentzia\|izena= \|abizena= \|url=http://www.artarena.force9.co.uk/sass2.htm \|izenburua= Iransaga: The art of Sassanians \| argitaletxea= artarena.force9.co.uk \|sartze-data=2017-3-15}}</ref>. Islamdar munduko arte, arkitektura, idazkera eta musikara ere hedatu zen eragina. == Historia == [[K. a. II. mende]]tik aurrera, [[Persis]]ko erregeak [[Partiar Inperioa]]ren basailuak izan ziren. Baina, 211. urtearen aldean, [[Ardaxir I.a]], Sasanen leinuko agintaria, partiaren aurka matxinatu zen<ref name="alonso">{{erreferentzia\|izena= Alonso \|abizena= Constenla Cervantes \|url=http://www.ancient.eu/Sasanian_Empire/ \|izenburua= Sasanian Empire \| argitaletxea= ancient.eu \|sartze-data=2017-3-21}}</ref>; [[224]]an, garaipena lortu zuen, Sasandar Inperioari hasiera emanez. ~~Sasandarrek [[Akemenestar Inperioa\|akemenestarren]] ondorengotzat jotzen zuten beren burua.~~ [[Xapur I.a]], Ardaxirren ondorengoa, agintari ahaltsua izan zen. Haren erregealdian estatuaren agintea sendotu zen, eta [[zoroastrismo]]a estatu erlijio bilakatu zen. Mendebalderantz hedatu ahala, sasandarrak gatazkan hasi ziren [[Erromatar Inperioa\|Erromarekin]]. [[260]]an, [[Edesa]]ko guduan, Xapur I.ak gatibu hartu zuen [[Valeriano]] erromatar enperadorea. Xapur hiltzerako, Sasandar Inperioak [[Eufrates]]etik [[Indus]]erainoko lurrak hartzen zituen, gaur egungo [[Armenia]] eta [[Georgia]] barne<ref name="met">{{erreferentzia\|izena= Blair \|abizena= Fowlkes-Childs\|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/sass/hd_sass.htm \|izenburua= The Sasanian Empire (224–651 A.D.) \| argitaletxea= metmuseum.org \|sartze-data=2017-3-14}}</ref>. Gainbehera labur baten ostean, [[Xapur II.a]]ren agintaldian ([[309]]–[[379]]) sasandarrek berreskuratu zituzten lehengo lurraldeak. [[Kusan]]darrak menderatu zituzten ekialdean, eta basamortuan [[arabiar]]ren aurka borrokatu ziren. Bestalde, erromatarrei iparraldeko [[Mesopotamia]] eta Armenia kendu zieten<ref name="met"></ref>. Erregealdi horretan erdietsi zuen hedadurarik handiena Sasandar Inperioak<ref name="alonso"></ref>. [[V. mende]]an, [[Inperio Heftalita\|Huno zuriek]] inperio zabala eratu zuten, erdigunea [[Afganistan]]en zuena. Kanpaina ezin txarrago baten ondoan, sasandarrak behartuak izan ziren hunoei zerga ordaitzera. [[Kosroes I.a]]k (501-579) hunoak azpiratu zituen, eta inperioak bere une gorenetako bat izan zuen haren erregealdian (531-579). Kosroes hil osteko urteetan, ordea, barne gatazkek eta [[Bizantziar Inperioa]]ren aurkako gerrek ahuldu zuten Persia. [[642]]an, [[Islam]]ak batutako arabiarrek garaitu zuten sasandar armada; azken sasandar agintaria, Jazdgard III.a, [[651]]n hil zen<ref name="met"></ref>. == Gobernua eta gizartea == Sasandarrek [[Akemenestar Inperioa\|akemenestarren]] ondorengotzat jotzen zuten beren burua, eta eginahalak egin zituzten irandar tradizioak berpizteko eta [[Antzinako Grezia\|greziar]] eragin kulturala ezeztatzeko. Zentralizazioa, hiri-plangintza handinahia, nekazaritzaren garapena eta hobekuntza teknologikoak izan ziren haien gobernuaren ezaugarri nagusiak. Agintariek ''xahanxah'' («erregeen errege») titulua erabiltzen zuten, hainbat errege basailu baitzuten mendean<ref name="iranchamber">{{erreferentzia\|izena= \|abizena= \|url=http://www.iranchamber.com/history/sassanids/sassanids.php \|izenburua= Sassanid Empire \| argitaletxea= iranchamber.com \|sartze-data=2017-3-21}}</ref>. Historialarien arabera, lau gizarte klase zeuden: apaizak (''asronan''), gerlariak (''artextaran''), eskulangileak (''hutukhxan'') eta nekazariak (''wastaryoxan''). Printzeak, errege basailuak, lurjabe handiak eta apaizak ziren abantailatuak (''wuzurgan''). Inperioaren erlijio ofizial bilakatu zen [[zoroastrismo]]ak sendotu zuen gizarte estratifikazio hori. Apaizeriak botere handia erdietsi zuen, eta apaiz-burua, ''mobadan mobad'', estatuko buruzagietako bat zen, armadako komandantearekin (''eran spahbod'') eta burokrazia-buruarekin batera<ref name="iranchamber"></ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda\|2}} {{~~commons~~commonskat}} [[Kategoria:Sasandar Inperioa\| ]]

Sasandar Inperioa: berrikuspenen arteko aldeak