Determinismo: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
|||
2. lerroa:
Teoria honen arabera mundua erabat arrazoizkoa da, egoera jakin baten ulermen osoak bideratzen duelako etorkizunaren ezagupen ziurra. [[Pierre-Simon Laplace]] markesak eratu zuen tesi klasikoa XVIII. mendean. Horren arabera, unibertsoaren orainaldia iraganeko egoeraren ondorio da, eta etorkizuneko egoeraren iturburu. Norbaitek, une jakin batean, izadian eragina duten indar guztiak, eta izadia eratzen duten osagai guztien egoera zehazki ezagutu ahal izango balitu, gauza izango litzateke izaki handi eta txiki guztien etorkizuna eta iragana ezagutzeko.
==Determinismo motak==▼
▲== Determinismo motak ==
= Determinismoa sistema sozialetan =▼
Determinismo mailaren arabera, bi determinismo mota bereizten dira:
* ''Determinismo ahula'': honen arabera, ez dira zoriaren bidez gertatutako gertaerak existitzen. Etorkizuna orainaren bidez oinarrituta dago, eta iragana determinatuta egongo litzateke kausa kateko gertaera jakin bat ezagutuko bagenu.
* ''Determinismo gogorra'': honen arabera, probabilitatea orainaldiko gertaeren bidez determinatuta dago. Lotura handia dago orainaldiaren eta etorkizunaren artean, zoriak eragindako gertaeren eragina onartu eta kontuan izanda ere.
Bi multzo bereizten dira: determinismoa gizarte sistemetan eta determinismoa bakarkakoetan.
=== Determinismoa Sistema Sozialetan ===
Teorema askok diotenez, determinismoa sistema sozialetan determinismo ahula erabiltzen da. Honen arabera determinismo mota honek ez du sistema sozialeko bakarkakoen portaera determinista dela esaten, baizik eta, gizabanakoak aukera askea izan arren, gizarteak sistema eta estruktura determinista duela.
Hainbat determinismo sistema sozialetan bereizten dira:
* ''Determinismo ekonomikoa:'' honek dionenez, gizartearen eboluzioa ekonomiaren baldintzapean dago. Karl Marxek esan zuenez, estruktura sozialak ekonomiaren baldintza gogorpean daude, eta aldi berean, ekoizpen eta teknologiaren baldintzapean.
* ''Determinismo teknologikoa:'' teknologiak aldaketa sozial eta kulturalak determinatzen ditu. Jarrera hau, Karl Max, Jared Diamond edo Marvin Harrisek proposatutakoen antzekoa da. Faktore materialak, haien artean teknologia eta baliabide erabilgarriek, baldintzatzen dituzte garapen sozialak.
* ''Determinismo geografikoa:'' autore askorentzat, batez ere XIX. mendeko bigarren erdikoentzat eta XX. mendeko lehenengo erdialdekoentzat, geografiak determinatzen ditu gizartea kolektibotzat eta gizakiak bakarkakotzat, eta honekin batera, kultura eta ekonomiaren garapena.
* ''Determinismoa gizarte izaeran:'' bakarkakoen askatasuna ukatzen du gizarte bizitza ahalmentzeko. Hau da, gizarteak lege do arau batzuk oinarritzen ditu, bakarkakoen nahiak bete ahal izateko, gizabanakoek lege edo arau horiek beteko ez ba lituzkete, gizakiak kaosa ekarriko luke beste gizabanakoen kontra.
* ''Determinismoa klaseetan:'' Hobbes filosofo ingelesak esaten zuen legez, jaio garen klase soziala eta hiltzen garen klase sozialak harremanduta edo lotuta daude. Horregatik dio, ''amets amerikarra''ren antonimo bat dela, zeren pertsonen balioa ez dira haien ideietan, arrakastan edo pentsamenduetan oinarritzen, baizik eta haren klase sozialean, horregatik ezinezkoa da klase sozial batetik bestera pasatzea, zure patua hori ez bada.
=== Determinismoa bakarkakoetan ===
Determinismoa bakarkakoetan edo gizabanakoen determinismoak dioenez, ez da gizakiotan askatasuna existitzen. Gure ekintza guztiak gure kontroletik kanpo dauden faktoreek determinatzen dituzte
* '''''Determinismo biologikoa''':'' determinismo honen arabera, animaliek zein gizakiek gure estruktura biologikoari esker bizirik irauteko prestatuta gaude eta gure ekintzak helburu horren bidez determinatuta daude.
** ''Determinismo genetikoa:'' determinismo biologikoko mota bat da. Gure nortasuna, arrakasta et bizitzan hartutako erabakiak gizabanako bakoitzaren genetikatik bideratuta edo determinatuta daudela dio.
** ''Determinismo psikikoa:'' Honen arabera, gure biologiak, jasotako hezkuntzak, gure oinordetzak, eta beste faktoreek, hau da, gure adimenaren bidez ikasitakoak determinatzen gaituela dio.
* '''''Determinismo kulturala''''': determinismo mota honen arabera, jaiotako gizarteak determinatzen ditu gure aukerak, ekintzak, baloreak, ardurak... eta ez gure genek.
** ''Determinismoa hezkuntzan:'' honek dio, bakoitzak jasotako hezkuntzak gure portaeraren kausa dela. Hau da, hezkuntzaren bidez jasotako paradigmak, baloreak, ideiak...
** ''Determinismo konduktista:'' gure inguruneak gu izaten irakasten gaitu, ingurune bakoitzak balore batzuk irakasten dituelako.
* '''''Determinismo linguistikoa''':'' gure hitz egiteko moduak eta gure hizkuntzan ezagututako kontzeptuak gure arrazoimenduak eta ideiak baldintzatzen dituzte.
== Determinismoa Natur Zientzietan==
=== Determinismoa Fisikan ===
Fisikan, erlatibitatearen teoria eta mekanika klasikoa denboraldiko eboluzioko legeak defendatzen dituzte, hau da ``mugimenduko ekuazioak´´.
Determinismoa mekanika klasikoa eta erlatibitatearen teoria banaezinak dira, ez prediktibilitatearekin gertatzen den moduan. Nahiz eta teorian mekanika klasikoa eta erlatibitatearen teoria sistema fisikoen eboluzioa aztertzen duten, praktikan ez da oso ohikoa egoera fisiko baten ezaguera osoa lortzea sistema klasiko edo erlatibista batekin.
=== Determinismo Kosmologikoa ===
Determinismo kosmologikoaren arabera, unibertsoa lege fisiko haustezin batzuek determinatzen dute, beraz haren arabera, gertatutako guztia horrela gertatu da ez zegoelako beste moduren bat horrela gertatu izateko.
== Determinismo Teologikoa ==
Determinismo teologikoa esaldi honetan laburtu daiteke ``Jainkoak dena badaki, hark guztia determinatu duelako izango da, bere irizpidea jarraituz, hortaz, Jainkoa da gizakion ekintzen zergatia´´.
==Determinismoaren kritika==
| |||