Orti Gartzeitz: berrikuspenen arteko aldeak

| izena = Orti I.a GarzeitzGartzez

| aurrekoa = [[Gartzea Eneko|Gartzea Enekoitz]]

| ondorengoa = [[Antso I.a GarzeitzGartzez]]

| ezkontidea = [[AuriaOria (Iruñeko erregina)|Oria edo Aurea]]

'''Orti I.a GarzeitzGartzez'''<ref>EIMA: [http://euskaltzaindiawww.hezkuntza.orgejgv.euskadi.net/r43-573/eu/onomastika Euskal Onomastikaren Datutegian] ''Gartzea''ren patronimikorik ez da esplizituki agericontenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Gartzeitz''Eskola-liburuetako formaonomastikaren, bestegertaera izenhistorikoen batzueneta azalpeneanartelanen aurkitu daiteke: ''Eneka'', ''Urraka'', ''Tota'' edo ''Aratzuri''izenak. Baina Zerrendak''Gartzeitz'' patronimikoa ez da inoiz [http://www.ueu.eus/download/liburua/Euskaldeiturategia.pdf dokumentatu], ''Garzeitz'' forma baizik.</ref> (?- [[circa|c.]] 922) [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko]] buruzagia izan zen (870/882-905), [[Aritza leinua]]ren azkena hain zuzen ere. Kronikariek {{lang-ar|فرتون&nbsp;بن&nbsp;غرسية}}, ''Furtūn ibn Gharsiya'', zioten. Ezizentzat izan zuen lehenik ''Begibakarra'' ({{lang-ar| باﻻنقر}}, ''al-Anqar''), eta geroago ''Monjea''.

[[Gartzea Eneko|Gartzea I.a]] erregea eta [[Urraka Gimenez|Urraka Aragoikoa]] erreginaren seme nagusia izan zen. Gartzea EnekoitzekEnekok aitaren politika aldatu eta [[Banu Qasi]]ekin zuen aliantza ukatu eta [[Asturiasko Erresuma]]ra so egin zuen. Honen ondorioz, musulmanen erasoak jasan zituzten iruindarren eremuetan.<ref name= "Mar"/>

860. urtean [[Mohamed I.a Kordobakoa|Muhammad I.a Kordobakoa]]k [[Iruñea]] inbaditu ondoren, [[Milagro]]n Orti atxilotu eta preso eraman zuten emirerriaren hiriburura.<ref name= "Mar">{{erreferentzia|abizena= Martínez Díez|izena= Gonzalo|izenburua = Sancho III el Mayor Rey de Pamplona, Rex Ibericus| urtea = 2007|argitaletxea = Marcial Pons Historia|lekua = Madril |isbn = 978-84-96467-47-7 |orrialdea= 21-23}}</ref> Haraino, [[Oneka OrtitzFortun|Oneka Orti]] bere alabarekin joan zen. Hau islamera aldatu eta [[Kordobako emirerria|Kordobako emirra]] izango zen [[Abdulah I.a Kordobakoa|Abd AllahAbdulah]] ezkondu eta Muhammad semea izan zuen.

870ean, Gartzea EnekoitzekEnekok [[Amrus ibn Yusuf|Amrus ibn Jusuf]] musulman matxinoarekin bat egin zuen, honek Huescako ''wali''a zen [[Musa ibn Galind]] bere iloba erail bazuen ere. Hurrengo urtean, antza denez, aritzatarrek berriro Mūsā ibn Mūsāren semeekin bat egin zuten, hauek berriro Kordobaren aurkako matxinada berri bat egiten ari zela.

Adituek Gartzea EnekoitzenEnekoren heriotzaren dataz eztabaidatu dute, bere erreinaldiaren azken urteei buruzko iturririk ez daudelako. Batzuen ustez, 870. urtetik 880. urtera (Orti GarzeitzenGartzezen itzulia), [[Gartzea SemeroitzSemenez]], [[SemeroSemeno GarzeitzGartzez]] semea ([[SemeroSemeno leinua]]), Iruñeko erregeordea zela ematen du. Hala ere, ez daude hau egiaztatzen duen iturririk. Sánchez Albornozek, berriz, semea jaioterrira itzuli zenean oraindik bizirik zegoela zioen.<ref name= "SanchezAlbornoz">{{erreferentzia|egile1-lotura=Claudio Sánchez Albornoz|abizena= Sánchez Albornoz |izena= Claudio |izenburua=Problemas de la historia Navarra del siglo IX |aldizkaria= Vianako Printze erakundea |alea= 20 |orrialdea= 5-62 |urtea= 1959}}</ref> Teoria hau jarraituz, litekeena da Balpardak aipaturiko tradizioa fidagarria izatea: Gartzeak Umar ibn Hafsunekin batera [[Oibar]] aldean 882 borrokatu eta iruindar buruzagia bertan hil zen (nahiz eta bere adina, 84 urte, neurriz gainekoa izan).<ref name="Menendez">{{erreferentzia|abizena1 = Menéndez Pidal|izena1 = Ramón|egile1-lotura = Ramón Menéndez Pidal|bilduma = Historia de España |liburukia= VII |alea= 2 |izenburua= La España Cristiana de los Siglos VIII al IX (718 - 1035). Los Núcleos Pireneicos, Navarra, Aragón, Cataluña |urtea = 1999|lekua = Madri| argitaletxea= Editorial Espasa-Calpe S.A.|isbn= 84-239-8913-5| orrialdea= 104-105}}</ref> Tradizio honen arabera, Banu Qasitarren familia buruzagietako batek, [[Mohamed ibn Lope|Muhammad ibn Lubb]]ek, bere familiaren aurka oldartu eta [[Zaragoza]], [[Valtierra]], [[Tutera]] eta Deioko Donezteberaino handitu zituen bere jabetzak. Iruindarren eremuetan sartu eta Gartzea EnekoitzEneko erregearen aurka borrokatu zen. 882. urtean, Oibarko gaztelua suntsitu egin zuen, eta gaur egun gotorlekutik ezer ez da geratzen, gaztelua zegoen lekuari "inguraketa" deritzo.

Edonola ere 880an Orti eta haren alaba Iruñera itzuli ziren, Abd AllahekAbdulahek alaba arbuiatu ondoren eta iloba Kordoban utzita.<ref name="Menendez"/>

Bere erreinaldiari buruz apenas ez dugu ezer ezagutzen baina litekeena da bai Kordobako emirren armadaren razziek bai [[Banu Qasi]] familiak Iruñea zenbait aldiz erasotzea. Erregeak oso gustukoa omen zuen [[Leire]]ra joatea eta monasterioari [[dohaintza]] asko egin zituen. Orduan Eneko GarzeitzGartzez aritu zen erregeorde.<ref>{{erreferentzia|abizena = Clavería Arza|izena = Carlos|izenburua = Historia del Reino de Navarra|urtea = 1971|lekua = Iruñea|argitaletxea= Editorial Gómez|oclc = 2003168 |orrialdea= 43}}</ref>

Banu Qasi leinuak, emirrarekin izandako lehengo liskarrak ahaztuak, [[Islam]]era bilakatu-berri moduan jokatu zuten bere antzinako aliatuak ziren aritzatarrak erasotzeko. Hala ere, Orti GarzeitzGartzez berriro [[Banu Qasi]]ko [[Lope ibn Mohamed|Lubb ibn Muhammad]] harremanetan itzuli zenean, [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a Asturiaskoak]] eta Pallarseko kondeak [[905eko Iruñeko estatu kolpea|estatu kolpea]] antolatu zuten, [[Antso I.a GarzeitzGartzez]] ([[Gartzea SemeroitzSemenez]] antzinako erregeordearen semea<ref>{{Erreferentzia| abizena= Landa El Busto, |izena= Luis |izenburua= Historia de Navarra, una identidad forjada a través de los siglos |argitaletxea=[[Nafarroako Gobernua]] |isbn= 84-235-1935-X |kapitulua= VI}}</ref><ref name= "Mar"/>) errege berria izendatzeko.

Ziur asko 845ean [[AuriaOria (Iruñeko erregina)|AuriaOria edo Aurea]] ezkondu<ref>{{Erreferentzia|izena= Christian |abizena= Settipani| izenburua= La Noblesse du Midi Carolingien |lekua= [[Oxford]]| argitaletxea= Prosopographica et genealogica |urtea= 2004 |isbn= 1-900934-04-3 |orrialdea= 114}}</ref> eta hurrengo seme-alabak izan zituzten:

* Eneko OrtitzOrti. [[Gartzea SemeroitzSemenez]]en alaba Antsa ezkondu eta [[Rodako kodexa]]ren arabera Orti, AuriaAurea eta Lope EnekoitzEneko izan zituzten seme-alabak. Orti EnekoitzEneko GartzeaGartzia, Eneko eta Antsa OrtitzenOrtiren aita izan zen.

* AzeariAznar OrtitzOrti. Ez zuen ondorengo ezagunik.

* BeraskoBelasko OrtitzOrti. Rodako kodexaren arabera hiru seme-alaba izan zituen: SemeraSemena [[Gartzea SemeroitzSemenez]]en semea zen Eneko GarzeitzGartzez, 900. urte inguruan Iruñeko gobernadorea izan zena<ref name="Menendez"/> Tota BeraskoitzBelaskez, Eneko Manzones ezkondu zuena; eta Antsa BeraskoitzBelaskez, Garindo SemeroitzSemenez ezkondu zuena.

* Lope OrtitzOrti.<ref>{{erreferentzia

* [[Oneka Orti|Oneka Ortitz]], ziur aski 847an jaioa. Lehendabizikoz, [[Kordoba]]ko emirra izango zen [[Abd AllahAbdulah I.a Kordobakoa|Abd AllahAbdulah]] ezkondu zuena. Bigarrenez, Onekak bere lehengusua [[AzeariAznar SanoitzAntso Larraungoa]] ere ezkondu zuen eta [[Tota AzearitzAznar]], [[Antso I.a GarzeitzGartzez]] ezkondu zuena, eta Antsa AzearitzAznar, [[SemeroSemeno GarzeitzGartzez]] ezkondu zuena, izan zituen alabak. Era berean, [[Abd ar- Rahman III.a]] kalifaren amama izan zen.

{{bizialdia||920ko hamarkadako|GarzeitzGartzez, Orti I.a}}