|
[[Fitxategi:Cowboy.jpg|thumb|right|[[1887]]an "cowboy" edo unai bati ateratako argazkia]]
'''Abeltzaintza''' [[lehen sektore|lehen sektore ekonomikoaren]] jarduera da, gizakiari onurak emateko [[abere|azienda]] edo [[abere]]ak zaintzeaz arduratzen dena. Animaliak haztea da, gero haien [[haragi]]<nowiki/>a, [[esne]]<nowiki/>a, [[larru]]<nowiki/>a, [[Arrautza (janaria)|arrautz]]<nowiki/>ak, [[artile]]<nowiki/>a [[ezti]]<nowiki/>a eta abar [[Ekoizpen-faktore|ekoizt]]<nowiki/>eko eta aprobetxatzeko. '''[[Abeltzaintza ekologiko|Abeltzain]]<nowiki/>ak''' dira lanbide hau dutenak; askotan, [[nekazaritza]]n ere jarduten dute. Abeltzaintzaren bidez animalietan kualitate genetiko eta jokabide hobeak (gizakiarentzako abantailen ikuspuntutik) sustatzen dira. [[Arraza]] berriak selektiboki sortu eta hazten dira animaliak lanean, kirolean, aisialdian edo ikerkuntzan erabiltzeko. ▼
▲'''Abeltzaintza''' [[lehen sektore|lehen sektore ekonomikoaren]] jarduera da, gizakiari onurak emateko [[abere|azienda]] edo [[abere]]ak zaintzeaz arduratzen dena. Animaliak haztea da, gero haien [[haragi]] <nowiki/>a, [[esne]] <nowiki/>a, [[larru]] <nowiki/>a, [[Arrautza (janaria)| arrautzarrautzak]] <nowiki/>ak, [[ artileile]] <nowiki/>a [[ezti]] <nowiki/>a eta abar [[Ekoizpen-faktore|ekoizt]]<nowiki/>ekolehengaitzat erabiltzeko eta aprobetxatzeko. ''' [[Abeltzaintza ekologiko|Abeltzain]]<nowiki/>akAbeltzainak''' dira lanbide hau dutenak; askotan, [[nekazaritza]]n ere jarduten dute. Abeltzaintzaren bidez , animalietangizakiarentzat kualitateprobetxuzkoak genetikodiren etaezaugarri jokabidegenetikoak hobeaketa (gizakiarentzako abantailen ikuspuntutik)jokabideak sustatzen dira animalietan. [[Arraza]] berriak selektiboki sortu eta hazten dira , animaliak lanean, kirolean, aisialdian edo ikerkuntzan erabiltzeko.
Oro har, azienda (abeltzainak hazitako abereak edo animaliak) bi taldetan sailka daitezke: azienda larria [[behi]]ak, [[behi|zezenak]] eta [[zaldi]]ak) eta azienda xehea ([[ardi]]ak, [[txerri]]ak eta [[ahuntz]]ak). Haiek ustiatuz, [[haragi]]a, [[esne]]a, [[Arrautza (elikagaia)|arrautzak]] eta bestelako [[janari|elikagaiak]] lortzen dira, bai eta [[larru]]a, [[artile]]a eta beste produktu batzuk ere.
Nekazaritzaren [[jarduera osagarri]]<nowiki/>a da garatzen ari diren eskualdetan, eta errentagarritasun handia du eskualde garatuetan. Abeltzaintza handituz joan den jarduera bat da. Planetaren azaleraren %30 [[larre]]<nowiki/>z betetaestalia dago, eta azienda elikatzeko bazka sortzeko erabiltzen da landu daitezkeen lurren %33. Azken 50 urteetan haragi-ekoizpena bikoiztu egin da eta esnearen [[kontsumo]]<nowiki/>aak gora egin du garatzen ari diren herrialdeetan.
Animalia-espezie ugarienak honako hauek dira; behi-, ardi-, txerri- eta hegazti-[[Abere|azienda]]<nowiki/>k. Leku batzuetan ahuntz- eta zaldi-aziendak garrantzitsuak dira, [[Kunikultura|kunikulturkunikultura]]<nowiki/>a edo untxi-hazkuntza, eta erle-hazkuntza. Azken mendean, arraza hautatuak lortu dira, eta aziendari eragiten dioten gaixotasun asko daude. Teknologiari esker, ekoizpena handitu da, eta produktuak beste herrialde batzuetara garraiatzeko aukera dago.
== Abeltzaintza motak ==
* [[Sedentario (argipena)|Abeltzaintza sedentarioa]] Abeltzaintza hedatuena da. Azienda ez da aldatzen janaria lortzeko; larreak ditu edo [[pentsu]]<nowiki/>arekin elikatzen da.
* [[Abeltzaintza nomada]] Etengabe aldatzen da lekuz larreak bilatzeko. Azienda zaintzen duten pertsonak ere aziendarekin batera aldatzen dira lekuz. Azienda urtaroen mende dago; neguan haranetara eta udan mendietara.
* [[Abeltzaintza estentsiboa]] [[Ustiategi]] handietan egiten da. Azienda kanpoan ibiltzen da, eta larre naturalen bidez elikatzen da. Inbertsio gutxi behar ditu, baina [[produktibitate]] txikia du. Produktuak herrialde garatuetan saltzeko erabiltzen dira, baita gutxiago garatuta dauden herrialdeen autokontsumorako.
* [[Abeltzaintza intentsiboa]]<nowiki/>ri Abeltzaintza-abeltzaintza industriala da. Espezie jakin batean espezializatutako ustiategietan egiten da. Azienda ukuiluratuta egoten da; ukuiluetan hazten da, haien elikadura, osasuna eta gizentzea kontrolatzen da.
== Azienda motak ==
== Abeltzaintza Iberiar penintsulan ==
Iberiar penintsula ezaugarri fisikoen arabera zenbait gunetan banatzen da. Abeltzaintza oso garrantzitsua da:
* [[Gune ozeanikoa]]: mendian haragitarako abeltzaintza estentsiboan espezializatzen dira, eta [[Ingurune (argipena)|ingurune]]<nowiki/>ariinguruneari ondo egokituta egoten da. Hori dela eta, oso garrantzi handia dute tokian tokiko espezie [[Autoktono (argipena)|autoktono]]<nowiki/>ekautoktonoek; izan ere, ez dute zainketa berezirik behar eta [[altuerako klima]] baldintza gogorrak ondo jasaten dituzte.
* [[Euskal Herria]]<nowiki/>n, behi-azienda da nagusi; baina esnetarako eta haragitarako ardi-azienda ere garrantzitsua da, tradiziotik datorrelako eta produktuetako batzuek jatorrizko izena dutelako, hala nola Idiazabal gazta.[[Euskal Herria]]n duela hainbat milurteko errotutako bizibidea da, XV. mendeaz geroztik Euskal Herriko Atlantikoko isurialdean gehienbat [[baserri]]ari lotua. Abeltzaintzak XX. mendean beherakada handia izan zuen, industria eta [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etako lana erosoagoa eta hobeto ordaindua baitzen.
* [[Gune litoralKostalde]]<nowiki/>eanan estabulazio azienda izaten da nagusi. Haragia eta esnea ustiatzen dituzte, eta espezieek ez dute bertakoak izan behar. Penintsulan nekazaritza estentsiboa da nagusi; haragia ekoizten da eta behi, ardi eta txerri-azienda hazten da.
* [[Extremadura]]<nowiki/>ko, [[Salamanca|Salamanc]]<nowiki/>akoko eta [[Zamora]]<nowiki/>ko larretanlarreetan behi-azienda nagusitzen da. Azken urteetan behi eta ardi-abeltzaintza intentsiboa handituz doa landa-gunetan, hiri-gunetan eskaera handia delako.
* [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] aldean abeltzaintza ez da garrantzitsua [[ekonomia]]<nowiki/>rako. Nekazaritzarako oso baldintza onak daude eta horrek aberasten du gunea. Estentsiboa izaten da [[Katalunia]]<nowiki/>n izan ezik, han intentsiboa da eta haragia eta esnea ekoizten dituzte. [[Kanariak|Kanariar UharteKanarietan]]<nowiki/>tan larrerako gune asko ez dagoenez, urria da. Ardi eta ahuntz-azienda estentsiboak, eta txerri eta hegazti-azienda intentsiboak dira.
== Ikus, gainera ==
| 