Wikipedia

Friedrich Nietzsche: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
biografia infotaula automatikoa eta beste
1. lerroa:
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
{{Biografia infotaula oinarria
'''Friedrich Wilhelm Nietzsche''' ([[Röcken]], [[Prusia]], [[1844]]ko [[urriaren 15]]a - [[Weimar]], [[1900]]eko [[abuztuaren 25]]a) [[alemaniar]] [[filosofia|filosofo]] eta [[filologia|filologo]] [[alemania|alemanafilologoa]] izan zen, XIX. mendeko pentsalari modernoetako bat izan zen, eta eragin handienetako izan zuena. BereHaren filosofiak eragin handia izan du [[XX. mendea]]n, ideologia oso desberdinengan. Oso filosofo aztertua eta eztabaidatua izan da, eta askoaskotariko etainterpretazioak osoegin desberdinakzaizkio dira bereharen pentsamenduari. eginNietzscheren zaizkionlanik interpretazioaknabarmenenak ''Hala mintzo zen Zaratustra'' eta ''Moralaren genealogia'' dira.▼
| izena = Friedrich Nietzsche
| irudia = Nietzsche1882.jpg
| oina =
| izen osoa = Friedrich Wilhelm Nietzsche
| jaiotza data = {{data|1844|10|15}}
| jaiotza hiria = [[Röcken]]
| jaiotza herrialdea =[[Prusiako Erresuma|Prusia]]
| heriotza data ={{data|1900|8|25}}
| heriotza hiria = [[Weimar]]
| heriotza herrialdea = {{bandera|Alemania}}
| lanbidea = [[Filosofia|Filosofoa]], [[poeta]], [[musika]]ria, [[Filologia|filologoa]]
}}
 
== Bizitza ==
▲'''Friedrich Wilhelm Nietzsche''' ([[Röcken]], [[Prusia]], [[1844]]ko [[urriaren 15]]a - [[Weimar]], [[1900]]eko [[abuztuaren 25]]a) [[filosofia|filosofo]] eta [[filologia|filologo]] [[alemania|alemana]] izan zen, XIX mendeko pentsalari modernoetako bat izan zen, eta eragin handienetako izan zuena. Bere filosofiak eragin handia izan du [[XX. mendea]]n, ideologia oso desberdinengan. Oso filosofo aztertua eta eztabaidatua izan da, eta asko eta oso desberdinak dira bere pentsamenduari egin zaizkion interpretazioak.
 
Bere lanik garrantzitsuenetakoak ''Hala mintzo zen Zaratustra'' eta ''Moralaren genealogia'' dira.
 
== Biografia ==
=== Testuinguru historikoa ===
{{zuzendu}}
XIX. mendea Europako Iraultzeniraultzen aldia izan zen : jakinademografian, demografiansiderurgian, siderurgia,garraioan eta garrioetan...etababarretan. Botere eta aberastasun irrikak hedatu ziren. Zientzien garapena nabarmendu zen eta filosofiaren oparotasuna teorietan.
Industrializazioa: Lurrun makina eta gero, airezko, gasezko,...motorrak landu, makina berriak sortu eta eskulana ordezkatu zuten. Aurkikuntza guztiak industrian aplikatu ziren, eta horrela produkzioa eta kalitatea hobetu ziren, eta altzairua, trenbidea... garatu ziren. Medikuntzako aurrerapenak elikadura hobetu zuten. Nekazaritza eremuetatik hirietara heldutako langile talde handiak hirietako auzo txiro eta baztertuetan pilatu ziren. Langileen egoera oso txarra izan zen, eta ez zuten bizitzeko adina irabazten. Klase burges aberatsak zuen boterea.
Inperialismoa: Garaiko potentziak koloniak hartzeari ekin zioten. Populazioa asko handitu zen, eta europar askok emigratu zuten. Gainprodukzioaren arazoa bideratzeko merkatu berriak sortu ziren. Etnozentrismoa agertu zen, eta beraz, kolonietako kulturaren aurretik beraiena inposatu zuten. Mugimendu sozialak: mende honetan gizakiaren autonomiaren aldeko mugimenduak sortu ziren:
 
* [[Liberalismo]]a: burgesiaren ideologariideologiari dagokionez, bi osagarri: progresista eta kontserbadorea. Liberalismo ekonomikoa defendatzen zen, estatuak parte-hartu barik.
* [[Demokrazia|Mugimendu demokratikoa]]: liberalismoaren gainetik, askatasun eta berdintasun printzipioak eta sufragio unibertsala defendatzen zuten.
* [[Sufragismo]]a: mugimendu honek emakumeen botoa eskatzen zuen, mugimendu feminista oso hedatua egon zen.
35 ⟶ 21 lerroa:
[[1867]]-[[1878]] urteetan prusiar armadan aritu zen borondatez, zaldi istripu batek zerbitzu militarretik kanpo utzi zuen arte. Urte horretan bertan ezagutu zuen [[Richard Wagner]], bere bizitzan pisu handia izango zuen pertsona.
 
[[1869]]an Leipzig-ekoLeipzigeko UnibersitateakUnibertsitateak doktoretza emango dio bere filologia lanengatik. Garai horietan Basileako UnibersitatekoUnibertsitateko irakasle lanetan zebilen (karrera bukatu gabe zuen arren), eta berehala irakasle izendatuaizendatu izanzuten zen bertanhan, eta postu horretan arituko zen [[1879]]rarte beteko zuen postua, berauarte. Basileara bizitzera joatean Alemaniar Naziotasunari uko egin eta Suitzako hiritartasuna lortu zuen.
 
[[1870]]an [[Frantzia-Prusia Gerra]]n prusiarren alde mediku bezala lan egiteko baimena eman zion suitzarSuitzako gobernuakGobernuak. Gerran hilabete soilik egun zuen arren, bizitza osorako markatuko zuten gertaerak bizi izan zituen, bere osasuna betirako kaltetuko zituzten difteria eta disenteria ere bertan harrapatu zituelarik.
 
[[1900]]ean hil zen [[Weimar]]-enren, nahiz eta bere azken urteak ohean, [[garun]] [[paralisi]] baten ondorioz egoera begetatiboan eman zituen.
 
== Pentsaera ==
Garaiko kultura, erlijio eta mendebaldeko filosofiaren kritika zorrotza burutu zuen, bizitzarekiko jarrera moralen (positibo zein negatibo) analisi bidez hauen benetako izaera agerian utzi nahiz. Lan honek ondorengo belaunaldietan agertu ziren teologo, filosofo, psikologo eta literaturzaleenganliteraturazaleengan eragin handia izan zuen. Bere ustez, Europan gaur egun nagusi den moral [[judu]]-[[kristautasun|kristaua]] gainditu beharreko gauza zen, eta [[Sokrates]] jotzen zuen moral horren errunduntzat.
 
Nietzscheren ezaugarri nagusi dira landuriko gaiak eta hauek lantzeko estiloa eta zorroztasuna. Bere garaian autore eztabaidatua izan zen oso, baina 44 urte zituela jasan zuen buruko kolapso batek bere lana geldiarazi zuen, 1900an hil zen arte bere ama eta arrebaren zaintzaren menpe egon zelarik.
 
XX mendearen bigarren zatian bere lanak onarpen zabala erdietsi zuen, filosofia modernoaren irudi garrantzitsu bihurtu zelarik. Bere eragina bereziki nabarmena da filosofo existentzialista, fenomenologiko, postestrukturalista eta postmodernoengan. "Susmoaren maisu"-etako bat bezaladela hartujo izan da, [[Karl Marx]]ekin eta [[Sigmund Freud]]-ekin batera.
 
== Lanak ==
Nietzschek oparo eta ia amorruz idatzi zuen bere bizitza aktiboan zehar, ulertzen ez zuen gizarte baten aurrean. Buru osasuna guztiz galdu aurretik ere, gaixotasunak gorputza unatua zuela, arrebari diktatzen zizkion [[filosofia]] izkribuak. "''Moralaren Genealogia"genealogia, "OngiaOngiaz eta gaizkiaz haratago"harago, "Antikristoa", "Ecce Homo", "Hala mintzo zen Zaratustra"''... idatzi zituen, batzukbesteak aipatzearrenbeste.
 
== Eragina euskal letretan ==
[[Jean Etxepare Bidegorri|Jean Etxepare medikua]] izan zen aitzindaria Nietzscheren eragina euskal letretan jasotzen, bere [[1910]]eko ''Buruxkak'' narrazio bilduman ikus daitekeena. Geroago, [[1950]]-[[1960]]ko hamarkadetan [[Gabriel Aresti]] eta bereziki [[Jon Mirande]] nabarmendu ziren aleman filosofoaren ildoan. Gaztelaniazko Euskal Herriko idazleen artean [[Miguel Unamuno|Migel Unamuno]], [[Pío Baroja|Pio Baroja]] eta [[Ramiro Maeztu|Ramiro de Maezturengan]] ikus liteke Nietzscheren eragina (bereziki azken bi horien lanetan).
 
== Bibliografia ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Nietzsche"(e)tik eskuratuta