Hispaniola: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
|||
1. lerroa:
{{Uharte infotaula
'''Hispaniola'''<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0170.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2012-05-25|izenburua= 170. araua: Amerikako toponimia}}</ref> ([[gaztelania]]z ''La Española'') [[Antillak|Antilletan]] dauden [[uharte]]rik populatuena eta bigarren handiena da. Uhartea mendebaldean [[Kuba]] eta ekialdean [[Puerto Rico]] ditu. [[Haiti]]k uhartearen mendebaldeko herena okupatzen du eta [[Dominikar Errepublika]]k ekialdeko bi herenak.▼
| izena = Hispaniola
| irudia =
| irudi oina =
| irudi px =
| mapa = Hispaniola_(orthographic_projection).svg
| jatorrizko izena =
| jatorrizko izenaren lotura =
| izendapena =
| kokapena = [[Karibea (eskualdea)|Karibea]]
| koordenatuak = {{Coord|19|N|71|W|display=inline,title}}
| uhartedia = [[Antilla Handiak]]
| uharteak denera =
| uharte nagusiak =
| azalera = 76.192 km²
| punturik garaiena= [[Pico Duarte]]
| altuera = 3.098 m
| herrialde banaketa admin titulua =
| herrialde banaketa admin =
| herrialde banaketa admin titulua 1 =
| herrialde banaketa admin 1 =
| herrialde banaketa admin titulua 2 =
| herrialde banaketa admin 2 =
| herrialde hiriburua = [[Santo Domingo]]
| herrialde hiri populatuena =
| herrialde hiri populatuenaren biztanleria =
| herrialde buruzagi titulua =
| herrialde buruzagi izena =
| herrialde 1 = {{bandera|Haiti}}
| herrialde 1 banaketa admin titulua =
| herrialde 1 banaketa admin =
| herrialde 1 hiriburua =
| herrialde 1 hiri populatuena =
| herrialde 1 hiri populatuenaren biztanleria =
| herrialde 1 buruzagi titulua =
| herrialde 1 buruzagi izena =
| herrialde 2 =
| herrialde 2 banaketa admin titulua =
| herrialde 2 banaketa admin =
| herrialde 2 hiriburua = [[Port-au-Prince]]
| herrialde 2 hiri populatuena =
| herrialde 2 hiri populatuenaren biztanleria =
| herrialde 2 buruzagi titulua =
| herrialde 2 buruzagi izena =
| biztanleria = 21.396.000 bizt (2015)<ref>{{erreferentzia|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=87&pr.y=3&sy=2015&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=263%2C243&s=LP&grp=0&a=|izenburua= Haiti eta Dominikar Errepublikako biztanleria (2015)|argitaletxea=imf.org|sartze-data=2016-12-23}}</ref>
| dentsitatea = 280 bizt/km²
| talde etnikoak =
| info gehiago =
}}
▲'''Hispaniola'''<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0170.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2012-05-25|izenburua= 170. araua: Amerikako toponimia}}</ref> ({{lang-es|La Española}}; {{lang-la|Hispaniola}}; [[
== Izena ==
[[Kristobal Kolon]]ek uhartea aurkitzean ''La Española'' izena jarri zion. [[Pedro Mártir de Anglería]]k latinizatu ondoren, [[Europa]] osoan ''Hispaniola'' izena hedatu zen. [[Espainia]]n ''Isla de Santo Domingo'' izenaz ere ezaguna zen, eta oraindik [[Dominikar Errepublika]]ko Konstituzioak horrela deitzen dio. [[Gonzalo Fernández de Oviedo]]k eta [[Bartolome de las Casas]]ek ''Haiti'' zioten uharteari. Tainerazko hitza da, bertakoek uharteko eskualde bat izendatzeko erabiltzen zutena.
== Geografia ==▼
Hispaniola [[
Uharteak lau mendilerro nagusi ditu:▼
* Erdialdeko mendilerroa, [[Dominikar Errepublika]]n ''Cordillera Central'' eta [[Haiti]]n ''Massif du Nord''. Hemen kokatzen da [[Antillak|Antilletako]] mendirik
* Iparraldeko mendilerroa,
* Neibako mendilerroa,
== Historia ==
Europarrek iritsi baino lehen, Hispaniolan [[taino (etnia)|tainoak]], [[arawak]] multzoko hizkuntza batean mintzo zirenak, bizi ziren. [[Kristobal Kolon]] 1492an heldu zen uhartera, bere lehenbiziko bidaian. [[1493]]an, espainiarrek Amerikako lehen kolonia eratu zuten Hispaniolan, ''Nueva Isabela'' herria, geroago [[Santo Domingo]] izena hartu zuena. Urte gutxiren buruan, tainoak suntsituak izan ziren, espainiarrek ekarritako gaixotasun berrien, urre meatzeetan egin beharreko esklabu lanen eta kolono berriek emandako tratu basatien eraginez. Jatorrizko Taino jendea kasik desagertuta, [[Karlos I.a Espainiakoa]]k [[1517]]an agindu zuen Hispaniola birpopulatu zezatela Afrikatik eramandako esklabu beltzekin<ref name="zubiria">{{erreferentzia|izena= Pello|abizena= Zubiria|url=http://www.argia.eus/albistea/ayiti-haiti-globalizazioaren-arragoa-1492tik|izenburua= Ayiti-Haiti, globalizazioaren arragoa 1492tik |argitaletxea=argia.eus, Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Unported lizentzia|sartze-data=2016-12-23}}</ref>.
Hain handia izaki hango urre, esklabu eta gaineratikoen trafikoa, Kariberako ataria zen Hispaniola itsas hegia bihurtu zen klase guztietako [[pirata]], [[bukanero]] eta [[kortsario]]en paradisu. Horien artean aipatzen da [[Jean Lafitte]], askok [[Port-au-Prince]]n jaiotzat baina beste batzuek [[Baiona]]n sortutzat jo izan dutena<ref name="zubiria"></ref>. Pirataz ugaritu zirenez gero, [[XVII. mendea]]n [[Espainia]]k bertan behera utzi zuen mendebaldeko eskualdea, eta [[Santo Domingo]] inguruan bildu zituen bere kolonoak. [[Kaiman uharteak|Kaiman uharteetako]] frantses piratek, berriz, mendebaldea hartu zuten eta [[1644]]an Port-de-Paix sortu; [[1697]]ko Rijswijkeko hitzarmenaren bitartez, espainiarrek frantsesei utzi zieten mendebaldea, handik aurrera ''Saint-Dominique'' izan zena<ref>{{erreferentzia|url=http://www.euskara.euskadi.eus/r59-lurcontd/eu/contenidos/termino/_c02623/eu_h_0119/h0119.html|izenburua= Haiti |argitaletxea=Lur Hiztegi Entziklopedikoa, Creative Commons Aitortu 3.0 Espainia lizentzia, euskara.euskadi.eus|sartze-data=2016-12-23}}</ref>.
[[XIX. mendea]]n
[[1861]]ean,
== Banaketa administratiboa ==
▲[[XIX. mendea]]n uhartea bere independentzia lortu zuen, bai esklaboen matxinadei esker bai bertoko politikoei esker. Baina
▲[[1861]]ean, estatu askea berriro [[Espainia]]ko kolonia izatera itzuli zen. Gero, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuekin]] sinatutako Itunari esker, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuen]] kontrolpean egon zen. Horrela [[XX. mendea]]n Hispaniola [[Haiti]]ko [[François Duvalier]] eta [[Dominikar Errepublika]]ko [[Rafael Leonidas Trujillo|Rafael Leónidas Trujillo]] diktadurapean bukatu zen.
▲== Geografia ==
▲Hispaniola [[Karibe (argipena)|Karibeko]] bigarren [[uharte]]rik handiena da, 76.480 [[kilometro koadro|km²]] azalerarekin. Ipar-mendebaldean [[Kuba]] du 80 [[kilometro]]ko [[Windward pasabidea]] zeharkatuta; hegomendebaldean [[Jamaika]], [[Jamaikako kanala]] igarota; ekialdean [[Puerto Rico]], [[Mona pasabidea]] igarota; eta, [[Bahamak]] eta [[Turkak eta Caicoak|Turks eta Caicos uharteak]] iparraldean.
▲Uharteak lau mendilerro nagusi ditu:
▲* Erdialdeko mendilerroa, [[Dominikar Errepublika]]n ''Cordillera Central'' eta [[Haiti]]n ''Massif du Nord''. Hemen kokatzen da [[Antillak|Antilletako]] mendirik altuena 3.087 [[metro]]tako [[Duarte mendigaina]].
▲* Iparraldeko mendilerroa, [[Dominikar Errepublika]]n ''Cordillera Septentrional''. Mendilerroako mendirik handiena [[Diego de Ocampo mendigaina]].
▲* Mendebaldeko mendilerroa, [[Dominikar Errepublika]]n ''Cordillera Oriental''.
▲* Neibako mendilerroa, [[Dominikar Errepublika]]n ''Sierra de Neiba'' eta [[Haiti]]n ''Montagnes Noires'', ''Chaîne des Matheux'' eta ''Montagnes du Trou d'Eau''.
▲Hauexek dira Hispaniolaren datu nagusiak:
{|class="wikitaula"
61 ⟶ 104 lerroa:
{{erreferentzia zerrenda}}
{{commonskat}}
▲* [[Dominikar Errepublika]]
[[Kategoria:Karibeko uharteak]]
[[Kategoria:Zatitutako eskualdeak]]
| |||