Valentziako Erkidegoa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
An13sa (eztabaida | ekarpenak)
No edit summary
→‎Historia: Paragrafo egitura
64. lerroa:
== Historia ==
[[Fitxategi:Mapa de conquesta del Regne de valencia.png|thumb|200px|Valentziako erreinuaren konkisten kronologia-mapa.]]
 
Historikoki lurraldeari ''País Valencià'' deitu izan zaio, eta bere Autonomia Estatutuaren arabera nazionalitate izaera du. [[Hizkuntza]]ren ikuspegitik lotura handiak ditu [[Katalan Herriak]] deitutako gainontzeko lurraldeekin, nahiz eta, egun, biztanleriaren gehiengoak Valentziaren izaera autonomoa defendatzen duen.
 
[[K. a. III. mendea]]n, [[kartago]]tarrak garaitu ondoren, [[Antzinako Erroma|erromatarrak]] nagusitu ziren lurraldean. Erromatarren garaian hiri asko sortu ziren, eta ureztatze sarea antolatu zen, kostaldean batez ere. K. o. [[III. mendea]]z geroztik germaniar herrien inbasioak izan ziren, eta [[franko (argipena)|frankoek]] eta, geroago, [[bisigodo]]ek hartu zuten lurraldea, baina [[544]]. urtean [[Justiniano I.a]] Bizantzioko enperadoreak hegoaldea menderatzea lortu zuen. Lurraldeko urterik oparoenak musulmanen mendeak izan ziren, 714-1240 bitartekoak. Garai hartan, kostaldean, biztanleria bizkor ugaldu zen eta, ondorioz, nekazaritzako lurrak baratze txikitan banatu ziren. Musulmanek ureztatze sistema hobetu zuten eta, besteak beste, [[laranjaondo]]a sartu zuten.
 
K. o. [[III. mendea]]z geroztik germaniar herrien inbasioak izan ziren, eta [[franko (argipena)|frankoek]] eta, geroago, [[bisigodo]]ek hartu zuten lurraldea, baina [[544]]. urtean [[Justiniano I.a]] Bizantzioko enperadoreak hegoaldea menderatzea lortu zuen.
 
Lurraldeko urterik oparoenak musulmanen mendeak izan ziren, 714-1240 bitartekoak. Garai hartan, kostaldean, biztanleria bizkor ugaldu zen eta, ondorioz, nekazaritzako lurrak baratze txikitan banatu ziren. Musulmanek ureztatze sistema hobetu zuten eta, besteak beste, [[laranjaondo]]a sartu zuten.
 
[[1238]]an [[Aragoiko Jaime I.a]]k Valentziako hiria konkistatu zuen eta, bi urte geroago, Valentziako erreinua sortu zuen, Aragoikoaren mendean, erreinu autonomo gisa. Kostaldeko merkataritza hirietan katalanak finkatu ziren, eta barnealdeko lurrak [[Aragoi]]ko nobleei eman zitzaizkien. Jaime I.ak Valentziako foruak eman zizkion erreinuari, baina aragoitar nobleziak Aragoiko foruak aintzat hartu eta Aragoiko Batasuna sortu zuen (1238).
 
Nobleziaren eta burgesiaren arteko tirabirek Batasunaren Gerra ekarri zuten; [[1348]]. urtean Petri IV.ak nobleak menderatu zituen, eta herriak bere lurrak eta eskubideak gorde ahal izan zituen. Nolanahi ere, Valentziako erreinua gainbehera etorri zen pixkana, matxinadak, izurriteak eta Espainiako merkataritza [[Ozeano Atlantikoa|Ozeano Atlantikotik]] bideratzeak eta [[1609]]an [[morisko]]ak egotzi izanak ekarri zuen krisiak (lurraldeko biztanleria % 22-30 murriztu zen) eraginda.
 
Espainiako Erregetzarako Gerran herri xeheak Karlos artxikudekaren alde egin zuen eta nobleziak Filipe V.aren alde; honek, [[1707]]. urteko dekretuaren bidez, Valentziako foruak indargabetu zituen.
 
[[XVIII. mendea]]n, Ameriketarako merkataritza harremanak libreek ([[1778]]) eta ehungintzaren protekzionismoak ekonomiaren aurrerapena ekarri zuten.
 
[[XIX. mendea]]n Independentziako gerraren ondorio latzak pairatu zituen lehenbizi eta, geroago, kostaldeko liberalen eta mendialdeko karlisten arteko guduak. [[1868]]ko iraultzak errepublikaren alde erakarri zuen jendea, baina errepublikar milizien (1869) eta Valentziako kantonamenduaren (1873) galeraren ondoren, monarkia nagusitu zen.
 
[[1238]]an [[Aragoiko Jaime I.a]]k Valentziako hiria konkistatu zuen eta, bi urte geroago, Valentziako erreinua sortu zuen, Aragoikoaren mendean, erreinu autonomo gisa. Kostaldeko merkataritza hirietan katalanak finkatu ziren, eta barnealdeko lurrak [[Aragoi]]ko nobleei eman zitzaizkien. Jaime I.ak Valentziako foruak eman zizkion erreinuari, baina aragoitar nobleziak Aragoiko foruak aintzat hartu eta Aragoiko Batasuna sortu zuen (1238). Nobleziaren eta burgesiaren arteko tirabirek Batasunaren Gerra ekarri zuten; [[1348]]. urtean Petri IV.ak nobleak menderatu zituen, eta herriak bere lurrak eta eskubideak gorde ahal izan zituen. Nolanahi ere, Valentziako erreinua gainbehera etorri zen pixkana, matxinadak, izurriteak eta Espainiako merkataritza [[Ozeano Atlantikoa|Ozeano Atlantikotik]] bideratzeak eta [[1609]]an [[morisko]]ak egotzi izanak ekarri zuen krisiak (lurraldeko biztanleria % 22-30 murriztu zen) eraginda.
Mendearen bukaeran Valentziaren nortasuna gordetzearen aldeko eta errepublikaren aldeko higikundeak sortu ziren, eta Valentziako eta [[Alcoi|Alcoyko]] langileria anarkismoari lotu zitzaion. Baina, [[Espainiako gerra zibil]]ean (1936-1939) errepublikarren alde egin ondoren, [[Francisco Franco|Francoren]] garaipenak valentziarren asmo politikoak zapuztu zituen.
 
Espainiako Erregetzarako Gerran herri xeheak Karlos artxikudekaren alde egin zuen eta nobleziak Filipe V.aren alde; honek, [[1707]]. urteko dekretuaren bidez, Valentziako foruak indargabetu zituen. [[XVIII. mendea]]n, Ameriketarako merkataritza harremanak libreek ([[1778]]) eta ehungintzaren protekzionismoak ekonomiaren aurrerapena ekarri zuten. [[XIX. mendea]]n Independentziako gerraren ondorio latzak pairatu zituen lehenbizi eta, geroago, kostaldeko liberalen eta mendialdeko karlisten arteko guduak.
[[XX. mendea]]ren erdialdean ekonomiak aurrerapen handia egin zuen turismoan, industrian eta fruitu garratzen esportazioan oinarritua.
 
[[1868]]ko iraultzak errepublikaren alde erakarri zuen jendea, baina errepublikar milizien (1869) eta Valentziako kantonamenduaren (1873) galeraren ondoren, monarkia nagusitu zen. Mendearen bukaeran Valentziaren nortasuna gordetzearen aldeko eta errepublikaren aldeko higikundeak sortu ziren, eta Valentziako eta [[Alcoi|Alcoyko]] langileria anarkismoari lotu zitzaion. Baina, [[Espainiako gerra zibil]]ean (1936-1939) errepublikarren alde egin ondoren, [[Francisco Franco|Francoren]] garaipenak valentziarren asmo politikoak zapuztu zituen. [[XX. mendea]]ren erdialdean ekonomiak aurrerapen handia egin zuen turismoan, industrian eta fruitu garratzen esportazioan oinarritua. [[1982]]ko uztailaren 10ean Valentziako erreinua izan zena Valentziako Autonomia Erkidegoa bilakatu zen.
[[1982]]ko uztailaren 10ean Valentziako erreinua izan zena Valentziako Autonomia Erkidegoa bilakatu zen.
 
== Politika eta administrazioa ==