Italia: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
No edit summary
1. lerroa:
{{lanean|xirkan}}
{{Herrialde infotaula
| gentilizioa = italiar
112 ⟶ 111 lerroa:
 
=== Mundu Gerrak eta faxismoa ===
[[Fitxategi:Bundesarchiv Bild 183-2007-1022-506, Italien, deutsche Frontkämpfer in Rom crop.jpg|thumb|right|200px|<small>[[Benito Mussolini]]k [[faxismo]]a ekarrieraman zuen Italiara. Berarekin, Italia [[Hirugarren Reicha|III Reich]]arekinren bateraaliatua borrokatuizan zuenzen [[Bigarren Mundu Gerra]]n.</small>]]
XX. mendearen hasieratik [[Lehen Mundu Gerra]]ren arteko urteetan [[Giovanni Giolitti]] lehendakaria nabarmendu zen: aurreko urteetako berrikuntzeei segida eta langileen mugimenduari nolabaiteko askatasuna eman zien; gizarte legedia aurreratu bat bultzatu eta garapen bidean ari zen iparraldeko industria babestu zuen, [[Libia]] eta [[Egeo]] itsasoko uharte batzuk eskuratu zituen, etab. Lehen Mundu Gerran Italiak neutralki jokatu nahi izan zuen, baina zenbait lurralde eskuratuko zituelako ustean aliatuekin bat egin zuen; hala ere, gerra amaitu zenean agindutako lurraldeetatik gutxi batzuk baizik ez zituen eskuratu.
 
134 ⟶ 133 lerroa:
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
Italiak [[errepublika]] egitura du. Azken konstituzioa [[1948]]an onartu zen. Italiako sistemaSistema politikoa Europako gainerako demokrazien antzekoa da. Ahalmen legegilea Parlamentuaren esku dago, eta bi ataletan banatzen da: Diputatu ganbera eta Senatua. Lehendakaria zazpi urtez behin aukeratzen da, bozketen bidez.
 
=== Banaketa administratiboa ===
234 ⟶ 233 lerroa:
=== Banaketa etnikoa ===
[[Fitxategi:COB_data_Italy.PNG|thumb|right|350px|<small>Italian bizi diren atzerritarren jatorria. 2006ko datuak.</small>]]
2016 hasieran 5.026.153 atzerritar bizi ziren Italian<ref name="atzer">{{erreferentzia|url=http://demo.istat.it/strasa2016/index_e.html| izenburua= Italia: Resident foreigners by age and sex on 1st January 2016| argitaletxea= demo.istat.it| sartze-data=2016-11-4}}</ref>, biztanleria osoaren %8,3. Kopuru horretan sarturik daude atzerritarren seme-alabak, bigarren belaunaldiko etorkinak, baina ez italiar herritartasuna eskuratu dutenak (2014an 130.000 inguru urtean<ref>{{erreferentzia|url=http://www.istat.it/en/archive/162261| izenburua= 2014: National demographic balance| argitaletxea= istat.it| sartze-data=2016-11-4}}</ref>). Datu ofizialek kanpoan uzten dituzte legez kanpoko etorkinak ere, 2015an 400.000 baino gehiago 2015an<ref>{{erreferentzia|izena= Vladimiro |abizena=Polchi |url=http://www.repubblica.it/solidarieta/immigrazione/2015/12/02/news/rapporto_ismu-128656311/?refresh_ce| izenburua= Immigrati, c'è un popolo di invisibili in Italia e sono più di 400 mila| argitaletxea= repubblica.it| sartze-data=2016-11-4}}</ref>.
 
=== Hizkuntzak ===
251 ⟶ 250 lerroa:
* [[Siziliera]]: 4.832.520 hiztun [[Sizilia]]n.
* [[Sardiniera]]: 1.300.000 hiztun [[Sardinia]]n.
 
=== Erlijioa ===
2010eko datuen arabera, italiarren %83,3 [[kristau]]ak dira, gehienak [[katoliko]]ak, %3,7 [[musulman]]ak eta %12,4 erlijiorik gabekoak<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=http://www.globalreligiousfutures.org/countries/italy#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2010&region_name=All%20Countries&restrictions_year=2013 |izenburua=Italia. Religious Demography: Affiliation | argitaletxea=globalreligiousfutures.org |sartze-data=2016-11-6}}</ref>.
 
=== Hiri nagusiak ===
283 ⟶ 285 lerroa:
 
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Ferrari599 A6 1.JPG|thumb|right|200px|Italiako <small>[[Ferrari]] markakoItaliako autoakauto ospetsuakmarka diraentzutetsuenetako mundubat osoanda.</small>]]
Italiak ekonomia [[kapitalista]] [[ekonomia misto|mistoa]] dauka. [[Barne produktu gordin]]a kontuan harturik, [[Eurogune]]ko hirugarrena eta munduko zortzigarrena da<ref>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=68&pr.y=15&sy=2010&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C446%2C914%2C666%2C612%2C668%2C614%2C672%2C311%2C946%2C213%2C137%2C911%2C962%2C193%2C674%2C122%2C676%2C912%2C548%2C313%2C556%2C419%2C678%2C513%2C181%2C316%2C682%2C913%2C684%2C124%2C273%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C624%2C449%2C626%2C564%2C628%2C283%2C228%2C853%2C924%2C288%2C233%2C293%2C632%2C566%2C636%2C964%2C634%2C182%2C238%2C453%2C662%2C968%2C960%2C922%2C423%2C714%2C935%2C862%2C128%2C135%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C733%2C132%2C184%2C646%2C524%2C648%2C361%2C915%2C362%2C134%2C364%2C652%2C732%2C174%2C366%2C328%2C734%2C258%2C144%2C656%2C146%2C654%2C463%2C336%2C528%2C263%2C923%2C268%2C738%2C532%2C578%2C944%2C537%2C176%2C742%2C534%2C866%2C536%2C369%2C429%2C744%2C433%2C186%2C178%2C925%2C436%2C869%2C136%2C746%2C343%2C926%2C158%2C466%2C439%2C112%2C916%2C111%2C664%2C298%2C826%2C927%2C542%2C846%2C967%2C299%2C443%2C582%2C917%2C474%2C544%2C754%2C941%2C698&s=NGDPD&grp=0&a=| izenburua= International Monetary Fund (IMF), World Economic Outlook (WEO) Database- GDP Nominal 2010 to 2019| argitaletxea= imf.org| sartze-data=2016-11-6}}</ref>. [[G7]], [[G8]], [[Eurogune]] eta [[ELGA]]ko kidea da. [[Bigarren Mundu Gerra]] aurretik Italiako ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza zen lurralde osoan, baina gaur egun [[industria]] sare zabala eta askotarikoa du, iparraldean batez ere. 2015ean, industriak barne produktuaren %23,7 sortu zuen; nekazaritzak %2,3; eta zerbitzuek %74<ref name="cia"></ref>.
Bigarren Mundu Gerra aurretik Italiako ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza zen lurralde osoan. Gaur egun, [[industria]] sare zabala eta askotarikoa du, iparraldean batez ere. XX. mendearen azken hamarraldian industriak barne produktuaren % 32 sortzen zuen; merkataritza eta finantzek % 4; nekazaritzak % 9; eta zerbitzuek % 55. Industria gehiena sektore pribatuaren esku dago, baina gobernuak kontrolatzen ditu industria eta merkataritza enpresa handiak, petrolio industria adibidez. Komunikazio eta garraiobide nagusiak ere estatuaren kontrolpean daude. Hegoaldean ekonomia arazo nagusia da iparraldea baino askoz atzeratuago dagoela industrializazio prozesuan. Gobernuaren ahaleginak ahalegin, prozesu horrek arazoak izan ditu mafiaren jarduera dela-eta, enpresa asko beste nonbait kokatzera behartu baititu. Industriarik ezak, gainera, hegoaldetar asko lan bila iparraldera emigratzera behartu ditu. Lurraldearen % 60 inguru nekazaritzarako edo abereak bazkatzeko erabiltzen da. Langileen % 7 [[lehen sektore]]an aritzen da lanean. Italiako klima, lur mota eta garaiera desberdinek era askotako gaiak lantzeko aukera ematen dute, baina batez ere [[mahats]]a, [[oliba]]k eta [[olio]]a ekoizten dira. Italia da munduko ardo, oliba eta olio ekoizle handienetako bat.
 
Bigarren Mundu Gerra aurretik Italiako ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza zen lurralde osoan. Gaur egun, [[industria]] sare zabala eta askotarikoa du, iparraldean batez ere. XX. mendearen azken hamarraldian industriak barne produktuaren % 32 sortzen zuen; merkataritza eta finantzek % 4; nekazaritzak % 9; eta zerbitzuek % 55. Industria gehiena sektore pribatuaren esku dago, baina gobernuak kontrolatzen ditu industria eta merkataritza enpresa handiak, [[petrolio]] industria adibidez. Komunikazio eta garraiobide nagusiak ere estatuaren kontrolpean daude. Hegoaldean ekonomia arazo nagusia da iparraldea baino askoz atzeratuago dagoela industrializazio prozesuan. Gobernuaren ahaleginak ahalegin, prozesu horrek arazoak izan ditu mafiaren[[mafia]]ren jarduera dela-eta, enpresa asko beste nonbait kokatzera behartu baititu. Industriarik ezak, gainera, hegoaldetar asko lan bila iparraldera emigratzera behartu ditu. Lurraldearen % 60 inguru nekazaritzarako edo abereak bazkatzeko erabiltzen da. Langileen % 7 [[lehen sektore]]an aritzen da lanean. Italiako klima, lur mota eta garaiera desberdinek era askotako gaiak lantzeko aukera ematen dute, baina batez ere [[mahats]]a, [[oliba]]k eta [[olio]]a ekoizten dira. Italia da munduko ardo, oliba eta olio ekoizle handienetako bat.
 
[[Fitxategi:Toscana igt wine.jpg|thumb|right|150px|<small>[[Toscana]]ko ardoa. Italia munduko ardo ekoizlerik handienetakoa da.</small>]]
Lurraldearen %60 inguru nekazaritzarako edo abereak bazkatzeko erabiltzen da. Langileen %3,9 [[lehen sektore]]an aritzen da lanean (2015<ref name="cia"></ref>). Italiako klima, lur mota eta garaiera desberdinek era askotako gaiak lantzeko aukera ematen dute, baina batez ere [[mahats]]a, [[oliba]]k eta [[olio]]a ekoizten dira. Italia da munduko [[ardo]], oliba eta olio ekoizle handienetako bat.
 
Bigarren Mundu Gerraz geroztik Italiako industria azkar eta asko aurreratu dazen. 2015ean langileen %28,3 aritzen zen industrian<ref name="cia"></ref>. Hauek dira industria jarduera nagusiak: [[ehungintza]], kimika industria, autoak, metalurgia, plastikoa, makina astunak, tresna elektrikoak eta janari industria (pasta). Ontziolek, tabakoak, kalamuak eta azukre erremolatxak ere garrantzi handia dute. Industriagune nagusiak Genoa[[Genova]], [[Milan]], [[Erroma]] eta [[Turin]] dira.
 
Italiak gasa, ikatza eta petrolioa inportatzen du energia sortzeko. Energia elektrikoaren hiru laurdenak%58,9 [[zentral termikoetantermiko]]etan ekoizten ditudu, petroliotik eratorritako gaiak, [[gas naturalanatural]]a, ikatza[[harrikatz]]a edo lignitoa[[lignito]]a errez. Gainerakoa%11,5 [[zentral hidroelektrikoetanhidroelektriko]]etan lortzen du, eta %23,4 beste [[energia berriztagarri]]en bitartez (2012<ref name="cia"></ref>).
 
== Azpiegiturak ==
304 ⟶ 311 lerroa:
 
== Kultura ==
[[Fitxategi:Mona Lisa, by Leonardo da Vinci, from C2RMF retouched.jpg|thumb|right|200px|'''<small>Italia''' [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko]] kulturaren iturria izan historian. Irudia,Irudian [[Gioconda]], [[Leonardo da Vinci]] ospetsuaren margolan ospetsuamargolana.</small>]]
 
Italiak artearen eta kulturaren alor guztiei (arkitekturatik hasi eta zinemaraino) egin dien ekarpena askotarikoa da, aberatsa eta aspaldikoa. Italian dago [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko kulturaren]] oinarria, Erromak zabaldu baitzuen kultura horren abiapuntu den Greziako zibilizazioa. Italiako artean aldi nagusi hauek bereizi ohi dira: erromatarren antzinateko zibilizazioak greziarren eta etruskoen lanetan oinarri hartuta ondu zuen estiloa, K.a. VIII mendetik K.o IV mendera, [[arkitektura erromaniko|erromanikoa]], X. mendearen bukaeran hasi eta XIII. mendea bitartean (Pisako katedrala, bataiategia eta dorrea), [[Pizkundea|Errenazimentua]], antzinateko Grezia eta Erroma eredutzat hartuta Erdi Aroaren bukaeratik XVI. mendearen bukaeraraino bitarteko higikundea ([[Leonardo da Vinci]], [[Michelangelo]], [[Dante Alighieri|Dante]], etab), eta [[barrokoa]], XVI. mendean Italian sortu eta XVIII. mendea arte garrantzi handia izan zuena Europa osoan
310 ⟶ 317 lerroa:
=== Literatura ===
{{Sakontzeko|Italierazko literatura}}
XV. mendeko idazle nagusiek -[[Dante Alighieri]], [[Francesco Petrarca|Petrarka]] eta [[Giovanni Boccaccio]]k- [[Toskanako dialektoToscana]]ako dialektoa erabili zuten literaturan, eta hala, haien eredua nagusitu zen eta Italiako hizkuntza landua bihurtu zen gero. Errenazimentuko idazleen ondoren -[[Ludovico Ariosto]] eta [[Torquato Tasso|Torcuato Tasso]] olerkariak, [[Nikolas Makiavelo]] eta [[Francesco Guicciardini]] saiogileak- literatura produkzioa asko murriztu zen, baina idazle [[erromantizismo|erromantikoei]] esker Italiako hizkuntza berriz piztu zen eta batasuna eman zitzaion. Idazle erromantikoen artean, aipatzekoak dira [[Vittorio Alfieri]] poeta tragikoa, [[Ugo Foscolo]] ideologia iraultzailearen sortzailea, eta [[Alessandro Manzoni]] eleberrigilea; azken honen ''I promessi sposi'' ''(Senar-emaztegaiak)'' XIX. mendeko eleberrigintzaren ardatz izan zen. XX. mendearen hasieran Italian bertan sortu, hazi eta hedatu zen ''futurismo'' deritzan arte higikundea: [[Filippo Tommaso Marinetti]], futurismoaren sortzailea berau, [[Giovanni Papini]], etab. Bestalde, [[Luigi Pirandello]] eleberri eta antzerkigilea ere aipatzekoa da, ordu arteko antzerkiari itxura berri bat eman baitzion. Bigarren Mundu Gerraren ostean beste idazle belaunaldi bat sortu zen: [[Cesare Pavese]], [[Elio Vittorini]], [[Vasco Pratolini]] eta [[Alberto Moravia]]. XX. mendeko bigarren erdiko idazleen artean, berriz, aipatzekoak dira Carlo Cassola, Italo Calvino, Giorgio Bassani, Eugene Montale, Leonardo Sciascia, [[Pier Paolo Pasolini]] eta [[Umberto Eco]].
 
=== Pintura ===
Errenazimentuaz geroztik Italiako artea eredu izan zen Europako artista guztientzat. Hala ere, XIX. mendean, Europako artea Frantzia aldera mugitu zenean itzali egin zen Italiaren nagusitasuna. XX. mendearen hasieran, ''[[futurismo]]'' higikundearen sorrerarekin batera, susperraldi bat izan zuen Italiako arteak. Pintore talde batek, [[Giacomo Balla]] eta [[Umberto Boccioni]] tartean, berrikuntzak ekarri zituzten Italiako pinturari, eta irudiak zatituz mugimendua eta lastertasuna irudikatzen saiatu ziren. [[Surrealismo]]aren ahaide den pintura metafisikoan, aldiz, [[Giorgio de Chirico|Giorgio De Chirico]] eta [[Giorgio Morandi]] gailendu ziren.
 
=== Arkitektura ===
322 ⟶ 329 lerroa:
 
* [[Musika klasiko]]a:
** ''Musikagileak'': [[Antonio Vivaldi]], [[Tomaso Albinoni]], [[Gioachino Rossini|Gioacchino Rossini]], [[Gaetano Donizetti]], [[Vincenzo Bellini]], [[Giuseppe Verdi]], [[Pietro Mascagni]] eta [[Giacomo Puccini]].
** ''Opera kantariak'': [[Enrico Caruso]], [[Luciano Pavarotti]] eta [[Andrea Bocelli]].
** ''Opera arteoak'':
*** [[Teatro dell'Opera di Roma]] ([[Erroma]]).
*** [[Teatro Comunale]] ([[Florentzia|Firenze]]).
*** [[La Scala]] ([[Milan]]).
*** [[Teatro Regio di Torino]] ([[Turin|Torino]]).
*** [[La Fenice]] ([[Venezia]]).
* Musika garaikidea: [[Banda Bassotti]]
 
=== Zinema ===
Italiak berebiziko garrantzia du zinemaren historian. Bigarren Mundu Gerra ostean neoerrealismoa sortu zen [[Vittorio De Sica]] eta [[Roberto Rossellini]] zuzendariekin, eta urte haietako filmetan munduak Italiaz izan duen ikuspegia agertu zen. Italiarren asmamena, bizitza eta herri xehearen adierazpenak maisuki islatu izan dira film horietan. Ondorengo urteetan errealismo hutsa edo neurrigabeko fantasia lantzen duten filmak egin izan dira. Zinema zuzendarien artean, aipatzekoak dira [[Luchino Visconti]], [[Federico Fellini]], [[Cesare Zavattini]], [[Pier Paolo Pasolini]], [[Franco Zeffirelli]], [[Michelangelo Antonioni]] eta [[Bernardo Bertolucci]], eta izen handiko zinema antzezleak dira, beste askoren artean, [[Sophia Loren|Sofia Loren]], [[Marcello Mastronianni]], [[Vittorio Gassman]] eta [[Vittorio de Sica]].
 
=== Kirola ===
400 ⟶ 407 lerroa:
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
 
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
{{CIA|it}}
* [http://www.jalgi.com/atlasa/estatuak.html atlasaAtlasa: datuak, mapak eta irudiak], jalgi.com
* [http://www.euskara.it/ Erromako Euskal Etxea. Assoziacione Culturale Euskara], euskara.it
* {{it}} [http://www.italia.gov.it/servlet/ContentServer?channel=HTTP&pagename=e-Italia/HomeHttp Gobernuaren webgune ofiziala], italia.gov.it