Italia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
|||
1. lerroa:
{{Herrialde infotaula
| gentilizioa = italiar
112 ⟶ 111 lerroa:
=== Mundu Gerrak eta faxismoa ===
[[Fitxategi:Bundesarchiv Bild 183-2007-1022-506, Italien, deutsche Frontkämpfer in Rom crop.jpg|thumb|right|200px|<small>[[Benito Mussolini]]k [[faxismo]]a
XX. mendearen hasieratik [[Lehen Mundu Gerra]]ren arteko urteetan [[Giovanni Giolitti]] lehendakaria nabarmendu zen: aurreko urteetako berrikuntzeei segida eta langileen mugimenduari nolabaiteko askatasuna eman zien; gizarte legedia aurreratu bat bultzatu eta garapen bidean ari zen iparraldeko industria babestu zuen, [[Libia]] eta [[Egeo]] itsasoko uharte batzuk eskuratu zituen, etab. Lehen Mundu Gerran Italiak neutralki jokatu nahi izan zuen, baina zenbait lurralde eskuratuko zituelako ustean aliatuekin bat egin zuen; hala ere, gerra amaitu zenean agindutako lurraldeetatik gutxi batzuk baizik ez zituen eskuratu.
134 ⟶ 133 lerroa:
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
Italiak [[errepublika]] egitura du. Azken konstituzioa [[1948]]an onartu zen.
=== Banaketa administratiboa ===
234 ⟶ 233 lerroa:
=== Banaketa etnikoa ===
[[Fitxategi:COB_data_Italy.PNG|thumb|right|350px|<small>Italian bizi diren atzerritarren jatorria. 2006ko datuak.</small>]]
2016 hasieran 5.026.153 atzerritar bizi ziren Italian<ref name="atzer">{{erreferentzia|url=http://demo.istat.it/strasa2016/index_e.html| izenburua= Italia: Resident foreigners by age and sex on 1st January 2016| argitaletxea= demo.istat.it| sartze-data=2016-11-4}}</ref>, biztanleria osoaren %8,3. Kopuru horretan sarturik daude atzerritarren seme-alabak, bigarren belaunaldiko etorkinak, baina ez italiar herritartasuna eskuratu dutenak (
=== Hizkuntzak ===
251 ⟶ 250 lerroa:
* [[Siziliera]]: 4.832.520 hiztun [[Sizilia]]n.
* [[Sardiniera]]: 1.300.000 hiztun [[Sardinia]]n.
=== Erlijioa ===
2010eko datuen arabera, italiarren %83,3 [[kristau]]ak dira, gehienak [[katoliko]]ak, %3,7 [[musulman]]ak eta %12,4 erlijiorik gabekoak<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=http://www.globalreligiousfutures.org/countries/italy#/?affiliations_religion_id=0&affiliations_year=2010®ion_name=All%20Countries&restrictions_year=2013 |izenburua=Italia. Religious Demography: Affiliation | argitaletxea=globalreligiousfutures.org |sartze-data=2016-11-6}}</ref>.
=== Hiri nagusiak ===
283 ⟶ 285 lerroa:
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Ferrari599 A6 1.JPG|thumb|right|200px|
Italiak ekonomia [[kapitalista]] [[ekonomia misto|mistoa]] dauka. [[Barne produktu gordin]]a kontuan harturik, [[Eurogune]]ko hirugarrena eta munduko zortzigarrena da<ref>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=68&pr.y=15&sy=2010&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C446%2C914%2C666%2C612%2C668%2C614%2C672%2C311%2C946%2C213%2C137%2C911%2C962%2C193%2C674%2C122%2C676%2C912%2C548%2C313%2C556%2C419%2C678%2C513%2C181%2C316%2C682%2C913%2C684%2C124%2C273%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C624%2C449%2C626%2C564%2C628%2C283%2C228%2C853%2C924%2C288%2C233%2C293%2C632%2C566%2C636%2C964%2C634%2C182%2C238%2C453%2C662%2C968%2C960%2C922%2C423%2C714%2C935%2C862%2C128%2C135%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C733%2C132%2C184%2C646%2C524%2C648%2C361%2C915%2C362%2C134%2C364%2C652%2C732%2C174%2C366%2C328%2C734%2C258%2C144%2C656%2C146%2C654%2C463%2C336%2C528%2C263%2C923%2C268%2C738%2C532%2C578%2C944%2C537%2C176%2C742%2C534%2C866%2C536%2C369%2C429%2C744%2C433%2C186%2C178%2C925%2C436%2C869%2C136%2C746%2C343%2C926%2C158%2C466%2C439%2C112%2C916%2C111%2C664%2C298%2C826%2C927%2C542%2C846%2C967%2C299%2C443%2C582%2C917%2C474%2C544%2C754%2C941%2C698&s=NGDPD&grp=0&a=| izenburua= International Monetary Fund (IMF), World Economic Outlook (WEO) Database- GDP Nominal 2010 to 2019| argitaletxea= imf.org| sartze-data=2016-11-6}}</ref>. [[G7]], [[G8]], [[Eurogune]] eta [[ELGA]]ko kidea da. [[Bigarren Mundu Gerra]] aurretik Italiako ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza zen lurralde osoan, baina gaur egun [[industria]] sare zabala eta askotarikoa du, iparraldean batez ere. 2015ean, industriak barne produktuaren %23,7 sortu zuen; nekazaritzak %2,3; eta zerbitzuek %74<ref name="cia"></ref>.
Bigarren Mundu Gerra aurretik Italiako ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza zen lurralde osoan. Gaur egun, [[industria]] sare zabala eta askotarikoa du, iparraldean batez ere. XX. mendearen azken hamarraldian industriak barne produktuaren % 32 sortzen zuen; merkataritza eta finantzek % 4; nekazaritzak % 9; eta zerbitzuek % 55. Industria gehiena sektore pribatuaren esku dago, baina gobernuak kontrolatzen ditu industria eta merkataritza enpresa handiak, petrolio industria adibidez. Komunikazio eta garraiobide nagusiak ere estatuaren kontrolpean daude. Hegoaldean ekonomia arazo nagusia da iparraldea baino askoz atzeratuago dagoela industrializazio prozesuan. Gobernuaren ahaleginak ahalegin, prozesu horrek arazoak izan ditu mafiaren jarduera dela-eta, enpresa asko beste nonbait kokatzera behartu baititu. Industriarik ezak, gainera, hegoaldetar asko lan bila iparraldera emigratzera behartu ditu. Lurraldearen % 60 inguru nekazaritzarako edo abereak bazkatzeko erabiltzen da. Langileen % 7 [[lehen sektore]]an aritzen da lanean. Italiako klima, lur mota eta garaiera desberdinek era askotako gaiak lantzeko aukera ematen dute, baina batez ere [[mahats]]a, [[oliba]]k eta [[olio]]a ekoizten dira. Italia da munduko ardo, oliba eta olio ekoizle handienetako bat.▼
▲
[[Fitxategi:Toscana igt wine.jpg|thumb|right|150px|<small>[[Toscana]]ko ardoa. Italia munduko ardo ekoizlerik handienetakoa da.</small>]]
Lurraldearen %60 inguru nekazaritzarako edo abereak bazkatzeko erabiltzen da. Langileen %3,9 [[lehen sektore]]an aritzen da lanean (2015<ref name="cia"></ref>). Italiako klima, lur mota eta garaiera desberdinek era askotako gaiak lantzeko aukera ematen dute, baina batez ere [[mahats]]a, [[oliba]]k eta [[olio]]a ekoizten dira. Italia da munduko [[ardo]], oliba eta olio ekoizle handienetako bat.
Bigarren Mundu Gerraz geroztik Italiako industria azkar eta asko aurreratu
Italiak gasa, ikatza eta petrolioa inportatzen du energia sortzeko. Energia elektrikoaren
== Azpiegiturak ==
304 ⟶ 311 lerroa:
== Kultura ==
[[Fitxategi:Mona Lisa, by Leonardo da Vinci, from C2RMF retouched.jpg|thumb|right|200px|
Italiak artearen eta kulturaren alor guztiei (arkitekturatik hasi eta zinemaraino) egin dien ekarpena askotarikoa da, aberatsa eta aspaldikoa. Italian dago [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko kulturaren]] oinarria, Erromak zabaldu baitzuen kultura horren abiapuntu den Greziako zibilizazioa. Italiako artean aldi nagusi hauek bereizi ohi dira: erromatarren antzinateko zibilizazioak greziarren eta etruskoen lanetan oinarri hartuta ondu zuen estiloa, K.a. VIII mendetik K.o IV mendera, [[arkitektura erromaniko|erromanikoa]], X. mendearen bukaeran hasi eta XIII. mendea bitartean (Pisako katedrala, bataiategia eta dorrea), [[Pizkundea|Errenazimentua]], antzinateko Grezia eta Erroma eredutzat hartuta Erdi Aroaren bukaeratik XVI. mendearen bukaeraraino bitarteko higikundea ([[Leonardo da Vinci]], [[Michelangelo]], [[Dante Alighieri|Dante]], etab), eta [[barrokoa]], XVI. mendean Italian sortu eta XVIII. mendea arte garrantzi handia izan zuena Europa osoan
310 ⟶ 317 lerroa:
=== Literatura ===
{{Sakontzeko|Italierazko literatura}}
XV. mendeko idazle nagusiek -[[Dante Alighieri]], [[Francesco Petrarca
=== Pintura ===
Errenazimentuaz geroztik Italiako artea eredu izan zen Europako artista guztientzat. Hala ere, XIX. mendean, Europako artea Frantzia aldera mugitu zenean itzali egin zen Italiaren nagusitasuna. XX. mendearen hasieran, ''[[futurismo]]'' higikundearen sorrerarekin batera, susperraldi bat izan zuen Italiako arteak. Pintore talde batek, [[Giacomo Balla]] eta [[Umberto Boccioni]] tartean, berrikuntzak ekarri zituzten Italiako pinturari, eta irudiak zatituz mugimendua eta lastertasuna irudikatzen saiatu ziren. [[Surrealismo]]aren ahaide den pintura metafisikoan, aldiz, [[Giorgio de
=== Arkitektura ===
322 ⟶ 329 lerroa:
* [[Musika klasiko]]a:
** ''Musikagileak'': [[Antonio Vivaldi]], [[Tomaso Albinoni]], [[Gioachino
** ''Opera kantariak'': [[Enrico Caruso]], [[Luciano Pavarotti]] eta [[Andrea Bocelli]].
** ''Opera arteoak'':
*** [[Teatro dell'Opera di Roma]] ([[Erroma]]).
*** [[Teatro Comunale]] ([[Florentzia
*** [[La Scala]] ([[Milan]]).
*** [[Teatro Regio di Torino]] ([[Turin
*** [[La Fenice]] ([[Venezia]]).
* Musika garaikidea: [[Banda Bassotti]]
=== Zinema ===
Italiak berebiziko garrantzia du zinemaren historian. Bigarren Mundu Gerra ostean neoerrealismoa sortu zen [[Vittorio De Sica]] eta [[Roberto Rossellini]] zuzendariekin, eta urte haietako filmetan munduak Italiaz izan duen ikuspegia agertu zen. Italiarren asmamena, bizitza eta herri xehearen adierazpenak maisuki islatu izan dira film horietan. Ondorengo urteetan errealismo hutsa edo neurrigabeko fantasia lantzen duten filmak egin izan dira. Zinema zuzendarien artean, aipatzekoak dira [[Luchino Visconti]], [[Federico Fellini]], [[Cesare Zavattini]], [[Pier Paolo Pasolini]], [[Franco Zeffirelli]], [[Michelangelo Antonioni]] eta [[Bernardo Bertolucci]], eta izen handiko zinema antzezleak dira, beste askoren artean, [[Sophia
=== Kirola ===
400 ⟶ 407 lerroa:
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
{{CIA|it}}
* [http://www.jalgi.com/atlasa/estatuak.html
* [http://www.euskara.it/ Erromako Euskal Etxea. Assoziacione Culturale Euskara], euskara.it
* {{it}} [http://www.italia.gov.it/servlet/ContentServer?channel=HTTP&pagename=e-Italia/HomeHttp Gobernuaren webgune ofiziala], italia.gov.it
|