|
1886an hasi zituzten lanak, eta 1889an bukatu. Hura egiteko ez zuten eredurik aldez aurretik, baina [[Frantzia]]<nowiki/>ko eta [[Ingalaterra]]<nowiki/>ko ereduei begiratu eta, azkenean, Gasteizko kartzelaren ereduari lotu zitzaizkion, [[Belgika]]<nowiki/>ko espetxeen eredu zelularraren araberakoa. Materiala Donostiako gainerako eraikinak egiteko erabilitako berdina zen: Igeldotik Oriorainoko 26 harrobietako hareharria. Nemesio Barrio izan zen obren zuzendaria. Hiru solairuko eraikina izan zen, dudarik gabe harridura sortzen zuen tamainako kartzela, eta emakumeak hirugarren solairuan zeuden eta, haiekin batera, 'hamabost urtekoak', prostituzioan aritu eta sarekadetan kartzelatzen zituzten neska gazteak.
==Espetxea==
==Espetxearen funtzionamendu aldia==
1890ean, [[Victor Samaniego]] alkateak inauguratu zuen espetxe berria. Atariko goiburua zuen "gorrota delitua, erruki gaizkilea". Hala ere, [[I. Mundu Gerra]]n Donostiaratutako europar erbesteratuen eraginez neurri batean, zabaltzen hasi zen 'harrizko munstro' horren kokapena desegokia zelako iritzia. 1927ko txosten batek espetxea tokiz aldatzeko aholkua eman zuen, ingurune turistikoa zela eta, baina asmoa ez zen gauzatu. Mota guztietako presoak biltzen zituen, baina 1931z geroztik preso politikoz betetzen hasi zen. Espetxearen ataria tentsio politikoen lekuko izan zen; 1931n, lehenengo elkarretaratze bat egin zen atarian, [[Clara Campoamor]] buru zuena. 1936an1936 hasieran, berriz, elkarretaratuek ''[[Marseillesa]]'', ''[[Gernikako arbola (abestia)|Gernikako Arbola]]'' eta ''[[Internazionala]]'' kantatu zituzten.
[[1934ko Iraultza Euskal Herrian|1934an,]] preso politikoz guztiz bete zen espetxea, batez ere [[Eibar]]koak. Donostiako [[Espainiako Gerra Zibila|1936ko gerran]], gertaera lazgarriak izan ziren, lehendabizi agintari errepublikazaleen pean bertako preso militar eta eskuindarren kontra izandako eraso handian (1936ko uztail amaieran) eta, gero, [[frankismo|frankisteneskuidar matxino]]en pean, milaka lagun espetxeratu baitzituzten bertan. IrailarenDonostia 9anerrepublikazalearen Defentsa Batzordeak Luis Iglesias Ansaño zinegotzi sozialista izendatu zuen kartzelako zuzendari. Uztailaren 30ean, bertakoLoiolako eskuindarkuartelaren presoaksetioa Aranzazumendiamaitu kartzela-ontziraberritan, sartuOndarretako espetxean eta Kursaalean 500 bat giltzapetu zituzten, Bizkairaerdia bideanmilitarrak eta poliziak. Aldiz, preso-elkartrukemiliziano talde batek erasoa jo zuen espetxearen kontra eta, Gipuzkoako Altxamenduaren erantzukizuna leporatuta, indarrez atera eta Paseo Berrian 52 fusilatu zituzten, horietatik bat apaiza eta 41 militarrak. Gero, beste 12 exekutatu zituzten Ondarretan bertan epaiketa militar baten ondoren. Luis Iglesias kargugabetu zuten orduan eta, trukean, Venancio baterakoAristegieta erabilerrepublikarra zitezkeelakoanjarri.
HorietakoIrailaren asko9an, torturatumatxinoek zituztenDonostia eta,okupatu gutxienezbaino 600lehen, kartzelatikbertako ateraeskuindar etapresoak fusilatuAranzazu eginMendi kartzela-ontzira sartu zituzten 1948raBizkaira bitarteanbidean, preso-elkartruke baterako erabil zitezkeelakoan. 1936ko irailaren 13an, Donostia indar kolpisten pean erori ondoren, ehunka preso atera zituzten Ondarretatik, seiehundik gora, eta hainbat tokitan fusilatu zituzten. Espetxetik okupatzaileek ateratako lehendabiziko presoak [[Burdin zubia (Donostia)|Burdinazko zubia]]n eta Uliako errepidearen buruan fusilatu zituzten. 1936ko urrian, bertakoespetxeko emakumezko eta gizonezko 200 preso fusilatu zituzten Hernaniko hilerrian. 1936. urte hondarretik, presoak [[Oiartzun]]<nowiki/>go hilerrian, [[Artikutza]]<nowiki/>ko errepidean, [[Bera|Bera-Bidasoa]]<nowiki/>n (ehun bat) eta, geroago, [[Bidebieta]]<nowiki/>ko tiro-zelaian. Horietako asko espetxean basaki torturatu zituzten.
==Itxiera eta eraispena==
Protestei eta askatasun eskaerei ezikusiarena egin zieten.<ref>[http://www.kulturklik.euskadi.net/lang/eu/ondarreta-gezalaren-kartzela-ondarreta-la-carcel-del-salitre/ ''Ondarreta, gezalaren kartzela'' erakusketa].</ref> Eraikin hari loturiko gertaerarik tamalgarriena 1936an gertatu zen: frankistek ia 200 preso atera zituzten, eta [[Hernani]]<nowiki/>ko hilerrian fusilatu.<ref name=DonostiaFrankismoan>[http://donostiafrankismoan.blogspot.com.es/2009/05/ondarretako-kartzela-zena.html «Ondarretako kartzela zena»], ''Donostia Frankismoan'' webgunea, 2009-05-02.</ref>
1948ko apiriletik maiatzera, Ondarretako espetxeko presoak Martuteneko espetxe berrira lekualdatu zituzten. Eraikina hutsik geratu zen eta, orduan, hondakinen kudeaketa enkantean jarri zuen. Matia kaleko J.M. Grajiarena donostiarrak eskuratu zuen horien kudeaketa, eta Ibaetako zabalguneko eraikin berrietan erabili zituen. [[1949]]an eraitsi zuten espetxea. Txillardegi gaztea eraispenaren lekuko izan zen. Artean, 1954an harriak ateratzen ziren. Artean, badira kartzelaren hondakinak Ondarretako hondartzaren, pasealekuaren eta lorategien azpian, oraindik ere.
[[1949]]an eraitsi zuten espetxea. Hala ere, badira kartzelaren hondakinak Ondarretako hondartzaren, pasealekuaren eta lorategien azpian, oraindik ere.<ref name=DonostiaFrankismoan/>
==Ondarretan preso izandako pertsona ezagunak==
|
