Austria: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
No edit summary
23. lerroa:
| eremu_km2 = 83.879
| ur_portzentaia = 1,7
| biztanle_zenbatespen = 8.440.465<ref name=estatis>[http://www.statistik.at/web_de/pressestatistiken/061801menschen_und_gesellschaft/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html BevölkerungszahlBevölkerung Österreichszu stiegQuartalsbeginn 2011seit um2002 rundnach 36.200 PersonenBundesland], Statistik Austriastatistik.at</ref>
| biztanle_zenbatespen_urte = 20122016
| biztanle_zenbatespen_rankin = 9394.
| erroldatutako_biztanle_zenbatespen = 8.032725.926931
| biztanle_errolda_urte = 2001
| biztanle_dentsitate_km2 = 100,6
43. lerroa:
| oharrak = {{sup|1}} Ofizialki onartutako eskualde hizkuntzak: [[esloveniera]], [[kroaziera]] eta [[hungariera]].
}}
'''Austria'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ({{lang-de|Österreich}}, {{IPA|ˈøːstɐˌʁaɪç}} ahoskatua), ofizialki '''Austriako Errepublika''' ({{lang-de|Republik Österreich}}) [[Erdialdeko Europa]]ko estatu [[estatu itsasgabe|itsasgabea]] da. Iparraldean [[Alemania]] eta [[Txekia]]rekin du muga, ekialdean [[Eslovakia]] eta [[Hungaria]]rekin, hegoaldean [[Eslovenia]] eta [[Italia]]rekin eta mendebaldean [[Suitza]] eta [[Liechtenstein]]ekin. 83.879&nbsp;km²ko azalerakilometro koadroko eremua du eta 8,4 milioi biztanle. Oso herrialde menditsua da, [[Alpeak|Alpeek]] azaleraren %62 hartzen baitute. [[1995]]etik [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] kidea da eta [[1999]]tik [[Eurogunea|Eurogunekoa]]. Hiriburua [[Viena]] da.
 
[[Austria-Hungariako Inperioa]]ren botere zentrua izan zen, baina [[Lehen Mundu Gerra]]ko porrotaren ostean Austria errepublika federal bilakatu zen. Bederatzi estatuk osatzen dute: [[Burgenland]], [[Karintia]], [[Austria Beherea]], [[Austria Garaia]], [[Salzburg (estatua)|Salzburg]], [[Estiria]], [[Tirol (Austria)|Tirol]], [[Vorarlberg]] eta [[Viena]]. Munduko herrialde aberatsenetako bat da, 41.700 [[dolar]]reko [[per capita errenta]]rekin (2011ko zenbatespena). [[Aleman]]iera da hizkuntza ofiziala, baina zenbait eskualdetan [[kroaziera]], [[esloveniera]] eta [[hungariera]]k ere dute estatus hori<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/au.html Austria] The World Factbook</ref>.
49. lerroa:
== Geografia ==
[[Fitxategi:Oesterreich topo.png|thumb|right|300px|Austriako mapa topografikoa]]
[[Fitxategi:Austria_koppen.svg|thumb|300px|Austriako klimak, [[Köppen klima sailkapena]]ren arabera]]
Austriako lurraldearen gehiengoa - bi herenak - [[Alpeak|Alpeetako]] ekialdeko partean dago.
=== Mugak ===
Austriak zortzi herrialderekin du muga: iparraldean [[Alemania]] eta [[Txekia]]rekin, ekialdean [[Eslovakia]] eta [[Hungaria]]rekin, hegoaldean [[Eslovenia]] eta [[Italia]]rekin eta mendebaldean [[Suitza]] eta [[Liechtenstein]]ekin.
 
=== Eskualde naturalak ===
Mendiek 3.000 metroko altuera ere dute. Biztanleria normalean ibaietako haranetan bizi da. Ibairik nagusia [[Danubio]] da, honek Austrian [[Passau]]n hasten da, [[Alemania]]ko mugan, gero [[Linz]]etik eta [[Viena]]tik pasatu, [[Bratislava]]raino, [[Eslovakia]]ko mugan. [[Danubio]]ko austriar ibaiadar nagusiak: [[Innsbruck]]etik pasatzen den [[Inn]] ibaia eta [[Salzburgo|Salzburgetik]] pasatzen den [[Salzach]].
Funtsean, hiru eskualde natural daude Austrian<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=http://www.worldatlas.com/webimage/countrys/europe/austria/atland.htm |izenburua=Austria Geography | argitaletxea=worldatlas.com |sartze-data=2016-10-25}}</ref>:
* [[Alpeak]], herrialdearen %70 hartzen dutenak. Haran zabalek zeharkatzen dute mendialdea: [[Inn]], [[Drava]], [[Enns (ibaia)|Enns]], [[Mur (ibaia)|Mur]] eta [[Salzach]].
* Bohemiako mendigunea, [[Danubio]]ren iparraldean hedatzen dena, [[Txekia]]ren mugaraino. Muino eta mendi apalak dira, basoz estaliak.
* Ekialde eta hego-ekialdeko ordoki zabalak, garrantzi handiko nekazaritza-eskualdeak. Beste ordoki txikiago bat dago [[Konstantzako aintzira]]ren ertzean, Suitzako mugatik hurbil.
 
=== Erliebea ===
[[Konstantzako aintzira|Bodensee]] lakua da herrialdeko handiena eta [[Alemania]] eta [[Suitza]]rekin egiten du Austriako mendebaldeko muga.
Mendirik garaienak Alpeetan daude. Handienak hauek dira:
{| class="wikitable sortable"
|- style="background:#ddd;"
!
! Izena
! Garaiera
! Mendigunea
|-
| style="text-align:right"|{{nts|1}} || [[Großglockner]] || 3.798 m || [[Hohe Tauern]]
|-
| style="text-align:right"|{{nts|2}} || [[Wildspitze]] || 3.772 m || [[Ötztaler Alpen]]
|-
| style="text-align:right"|{{nts|3}} || [[Kleinglockner]] || 3.770 m || [[Hohe Tauern]]
|-
| style="text-align:right"|{{nts|4}} || [[Weißkugel]] || 3.739 m || [[Ötztaler Alpen]]
|-
| style="text-align:right"|{{nts|5}} || [[Glocknerwand|Pöschlturm]] || 3.721 m || [[Hohe Tauern]]
|-
| style="text-align:right"|{{nts|6}} || [[Glocknerwand|Hörtnagelturm]] || 3.719 m || [[Hohe Tauern]]
|}
 
=== Hidrografia ===
[[Danubio]] da Austriako ibai nagusia. Iturburua Alemanian duen ibai hau [[Passau]]tik barrena sartzen da herrialdean; gero, [[Linz]] eta [[Viena]]tik igaro, eta [[Eslovakia]]n barneratzen da. Danubioren austriar ibaiadar nagusiak ditugu [[Inn]], [[Innsbruck]]etik pasatzen dena, eta [[Salzach]], [[Salzburgo]] bainatzen duena. [[Konstantzako aintzira|Bodensee]] da herrialdeko aintzirarik handiena, [[Alemania]] eta [[Suitza]]rekin muga egiten duena.
 
<gallery class="center" mode=packed>
Fitxategi:Krems and mautern from ferdinandswarte.jpg|<small>[[Krems an der Donau|Krems]] hiria, [[Wachau|Wachau haranean]]</small>
Fitxategi:1 hallstatt austria.jpg|<small>[[Hallstatt]]</small>
Fitxategi:Uentschenspitze_Halde1.JPG|<small>Üntschenspitze (2.135 m) eta [[Schoppernau]] herria</small>
Fitxategi:Heiligenblut kirche2.jpg|<small>[[Heiligenblut]] herria. Atzean [[Großglockner]] (3.798 m), Austriako mendirik garaiena</small>
Fitxategi:Oberleis 01 2008.JPG|<small>[[Weinviertel]]go ordokia</small>
</gallery>
 
== Historia ==
72 ⟶ 109 lerroa:
 
=== Austria Europako boterea ===
[[Fitxategi:Wappen röm.kaiser.JPG|thumb|left|150px250px|<small>[[Habsburgo]] etxeko enperadorearen armarria ([[1605]]).</small>]]
[[Leopoldo I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Leopoldo I.aren]] erreinaldian ([[1657]]–[[1705]]) Austriak [[Otomandar Inperioa]]ren eta [[Frantziako Erresuma|Frantziaren]] aurkako gatazkak izan zituen. [[1683]]an Viena setiatu zuten arren, otomandarrak garaituak izan ziren, eta [[1699]]ko [[Karlowitzeko Ituna]]ren ondorioz, ia [[Hungaria]] osoa Austriaren menpean gelditu zen. Frantziaren aurka [[Bederatzi Urteko Gerra]]n eta [[Espainiako Ondorengotza Gerra]]n borrokatu zen<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/336625/Leopold-I Leopold I] Encyclopædia Britannica</ref>.
 
[[1792]]an, [[Frantziako Iraultza]] zela medio, [[1797]] arte iraun zuen Austria eta [[Frantzia]]ren arteko guda hasi zen. [[Napoleon Bonaparte|Napoleonen]] garaipenak [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]]ren desagerpena ekarri zuen ([[1806]]). Baina [[Habsburgo]]tarrek [[Austriar Inperioa|Austriako Inperioa]] eratu zuten ([[1804]]), hirurogei urte geroago [[Austria-Hungariako Inperioa]] izena hartuko zuena. [[1814]]an Austriak, [[Errusia]] eta [[Prusia]]rekin batera, [[Frantzia]] menperatu zuen. [[1815]]eko [[Vienako Batzarra|Vienako Batzarrean]] garaileek Europako egoera berria adostu zuten. Batzarrean, besteak beste, [[Germaniar Konfederazioa]] osatu zen, Austria buru zela baina [[Prusia]]ren laguntzarekin.
 
[[Fitxategi:Austria Hungary ethnic.svg|thumb|right|280px|<small>[[Austria-Hungariako Inperioa|Austria-Hungariako]] hizkuntza banaketa ([[1910]]).</small>]]
[[1814]]an Austriak, [[Errusia]] eta [[Prusia]]rekin batera, [[Frantzia]] menperatu zuen. [[1815]]eko [[Vienako Batzarra|Vienako Batzarrean]] garaileek Europako egoera berria adostu zuten. Batzarrean, besteak beste, [[Germaniar Konfederazioa]] osatu zen, Austria buru zela baina [[Prusia]]ren laguntzarekin.
[[Fitxategi:Austria Hungary ethnic.svg|thumb|right|200px|[[Austria-Hungariako Inperioa|Austria-Hungariako]] hizkuntza banaketa ([[1910]]).]]
[[1848ko iraultzak]] alemaniar biztanleriaren arazo sozial, politiko eta nazionalak nabarmendu zituen. Lurraldetasun auzia nahiko korapilatsua zen: batzuk [[Alemania Handia]] (''Großdeutschland'') sortzearen aldekoak ziren, alemaneraz mintzatzen zen Austriako lurraldeekin batera, eta beste batzuk [[Alemania Txikia]] (''Kleindeutschland'') sortzearen aldekoak. Austriak bere izaera ez galtzeko agertu zuen jarrera tinkoak ''Kleindeutschlanden'' garaipena ekarri zuen.
 
86 ⟶ 122 lerroa:
 
=== Lehen Mundu Gerra ===
[[Fitxategi:Franzferdinand.jpg|thumb|right|100px180px|<small>[[Franz Ferdinand Austriakoa|Franz Ferdinand artxidukea]] familiarekin.</small>]]
[[1914]]ko [[ekainaren 28]]an [[Gavrilo Princip]]ek ([[Esku Beltza]] serbiar taldeko kidea) [[Franz Ferdinand Austriakoa|Franz Ferdinand artxidukea]] hil zuen [[Sarajevo]]n. Gertaera hau [[Lehen Mundu Gerra]]ren lehergaia izan zen. Gudak anabasa politikoa eta hondamena ekarri zizkien [[Erdialdeko Inperioak|Erdialdeko Potentziei]] (Austria-Hungaria, [[Bulgariako Erresuma]], [[Alemaniar Inperioa|Alemania]] eta [[Otomandar Inperioa|Turkia]]) eta [[Austria-Hungariako Inperioa]]ren bukaera eragin zuen.
 
95 ⟶ 131 lerroa:
=== Austrofaxismoa eta Hirugarren Reicha ===
Arazo ekonomikoez gain, [[1920ko hamarkada]]n alderdi nagusien armada paramilitarren arteko gerra zibil isila izan zen. Sozial Kristauen laguntza zuen [[Heimwehr]] talde erreakzionarioaren eta [[Austriako Sozial Demokratak|Sozial Demokraten]] aldeko [[Republikanischer Schutzbund]]en artean liskar ugari gertatu zen<ref name=briaustr>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/44183/Austria/33378/First-Republic-and-the-Anschluss Austria: First Republic and the Anschluss] Encyclopædia Britannica</ref>.
 
[[Fitxategi:Bundesarchiv Bild 146-1985-083-10, Anschluss Österreich, Wien.jpg|thumb|right|200px|[[Anschluss]]: Alemaniako indarrak [[Viena]]n sartzen ([[1938]]ko [[martxoaren 15]]).]]
[[Fitxategi:KZBundesarchiv MauthausenBild 146-1985-083-10, Anschluss Österreich, Wien.jpg|thumb|right|200px280px|<small>[[Mauthausen-GusenAnschluss]]: kontzentrazio-esparruaAlemaniako indarrak [[Viena]]renn sartzen askapena([[19451938]]ko [[maiatzarenmartxoaren 615]]a).</small>]]
[[Fitxategi:KZ Mauthausen.jpg|thumb|right|280px|<small>[[Mauthausen-Gusen kontzentrazio-esparrua]]ren askapena ([[1945]]ko [[maiatzaren 6]]a).</small>]]
[[Austriako Lehenengo Errepublika]]k [[1933]] arte iraun zuen. Urte hartan, [[Engelbert Dollfuss]] kantzilerrak parlamentua desegin eta Italiako [[faxismo]]aren pareko erregimen autokratikoa ([[austrofaxismoa]]) ezarri zuen. Ordurako (1933ko udaberria) Alemanian [[Adolf Hitler|Hitler]] zegoen agintean, eta naziek Alemania eta Austria batzearen aldeko propaganda egiten zuten. Hori eragozteko Dollfussek [[Hungaria]] eta Italiaren laguntza bilatu zuen. Sozial Demokratak jazarriak izan ziren eta 1934ko otsailean armak hartu zituzten. Lau egun iraun zuten borroketan Heimwehr taldea eta Dollfuss garaile irten ziren. Urte berean alderdi politiko guztiak, Dollfussen ''Fronte Patriotikoa'' izan ezik, legez kanpo gelditu ziren eta maiatzeko konstituzio berriak kantzillerraren boterea indartu zuen. Baina 1934ko [[uztailaren 25]]ean [[nazionalsozialismo|nazi]] talde batek Engelbert Dollfuss hil zuen<ref name=briaustr/>.
 
128 ⟶ 165 lerroa:
[[Fitxategi:The States of Austria Numbered.png|right|350px]]
Herrialdea 9 estatutan (''"bundesland"'') banatuta dago. Honako hauek dira, parentesi artean hiriburuak zehaztuta daudela:
 
# [[Burgenland]] ([[Eisenstadt]]).
{| class="wikitable sortable" style="text-align:right"
# [[Karintia]] ([[Klagenfurt]]).
|-
# [[Austria Beherea]] edo Niederosterreich ([[Sankt Pölten]]).
! style="width:30px"|
# [[Austria Garaia]] edo Oberosterreich ([[Linz]]).
! Estatua !! Hiriburua !! Biztanleria
# [[Salzburg (estatua)|Salzburg]] ([[Salzburgo|Salzburg]]).
! style="width:30px"| Eremua (km<sup>2</sup>)
# [[Estiria]] ([[Graz]]).
! style="width:30px"| Dentsitatea<br>(bizt./km<sup>2</sup>)
# [[Tirol (Austria)|Tirol]] ([[Innsbruck]]).
|-
# [[Vorarlberg]] ([[Bregenz]]).
|align="center"| '''1'''
# [[Viena|Wien]] edo [[Viena]]ko hiria
|align="left" colspan=2| [[Viena]] (''Wien'')
| '''1.794.770''' || 414,87 || 4.326,1
|-
|align="center"| '''2'''
|align="left"| [[Austria Beherea]] (''Niederösterreich'') ||align="left"| [[Sankt Pölten]]
| '''1.636.287''' || 19.178 || 85,3
|-
|align="center"| '''3'''
|align="left"| [[Austria Garaia]] (''Oberösterreich'') ||align="left"| [[Linz]]
| '''1.436.791''' || 11.982 || 119,9
|-
|align="center"| '''4'''
|align="left"| [[Estiria]] (''Steiermark'') ||align="left"| [[Graz]]
| '''1.221.014''' || 16.401 || 74,4
|-
|align="center"| '''5'''
|align="left"| [[Tirol (Austria)|Tirol]] (''Tirol'') ||align="left"| [[Innsbruck]]
| '''728.537''' || 12.648 || 57,6
|-
|align="center"| '''6'''
|align="left"| [[Karintia]] (''Kärnten'')||align="left"| [[Klagenfurt]]
| '''557.371''' || 9.536 || 58,4
|-
|align="center"| '''7'''
|align="left"| [[Salzburg (estatua)|Salzburg]]||align="left"| [[Salzburgo]]
| '''538.258''' || 7.154 || 75,2
|-
|align="center"| '''8'''
|align="left"| [[Vorarlberg]]||align="left"| [[Bregenz]]
| '''378.490''' || 2.601 || 145,5
|-
|align="center"| '''9'''
|align="left"| [[Burgenland]]||align="left"| [[Eisenstadt]]
| '''288.229''' || 3.965 || 72,7
|}
 
== Ekonomia ==
155 ⟶ 227 lerroa:
 
=== Banaketa etnikoa ===
Austriako biztanle gehienek alemana erabiltzen dute, hala ere, austriar hiritartasuna duten sei gizatalde txikik (1976. urteaz geroztik, kroaziarrak, hungariarrak, txekiarrak, esloveniarrak, eslovakiarrak, eta 1994tik aurrera, ijitoak), ''talde etnikoa''-ren estatusa lortu zuten eta hainbat hizkuntza eskubide aitortu zizkieten; sektore batzuen arabera, eskubide horiek ez dira bete hainbat kasutan. [[Kärnten]]en bizi diren 13.000-40.000 [[eslovenia]]rrak eta [[Burgenland]]eko 30.000 [[kroazia]]r eta [[hungaria]]rrak eskubide bereziak dituzte, adibidez, hezkuntza beren ama hizkuntzan. Baina [[Steiermark]]eko 1.600-5.000 [[eslovenia]]rrak ez dira oraindik aintzat harturik. Gaur egun, atzerritarrak dira biztanleen %10 inguru.
 
=== Hiri nagusiak ===
205 ⟶ 277 lerroa:
== Austriar ospetsuak ==
=== Politika ===
* [[Theodor Herzl]] ([[1860]]-[[1904]]), [[Sionismo]]aren sortzaileetakoa.
* [[Adolf Hitler]] ([[1889]]-[[1945]]), [[Holokaustoa|Holokausto]] eta [[Bigarren Mundu Gerra]]ren erantzule nagusietarikoa.