Kimika organiko: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
→Historia: Konposatu organikoen saila hobeto jartzen hasi naiz. |
|||
3. lerroa:
== Historia ==
[[Aristoteles]]en ideiak hitzez hitz hartuz, substantzia guztiak lurrez, urez, airez eta suaz osaturik zeudela pentsatzen zuten alkimiazaleek. Gainera, substantzia berdinek propietate desberdinak izan zitzaketela ere uste zuten. Beren helburua beruna urre bihurtuko zukeen "filosofoen harria" aurkitzea zen, edota edanez gero gaixotasun guztiak sendatuko lituzkeen "betirako gaztetasun-elixirra". IX. mendean alkimiazale musulmanek isolatu zuten lehen konposatu organiko purua: [[etanol]]a. Konposatu hau beraiek asmatutako distilazio-teknika ardoekin erabilitakoan lortu zuten. Gaur egun badakigu txinatarrek ere edari alkoholdunak etanol purua izoztuz lortzen zutela. XIII. mendean europarrek distilazio-teknika bereganatu zuten eta beste konposatu puru batzuk isolatu zituzten, azido azetikoa kasu.
1661ean, [[Robert Boyle]]k ''Scheptical Chemist'' liburuan “Kimika” zientzia bezala proposatzen du lehenengo aldiz, [[alkimia]]tik bereizia eta esperimentazioan eta arrazonamenduan oinarritua. 1675ean, [[Nicolas Lemery]] frantziar kimikariak ''Cours de Chymie'' liburuan “konposatu organikoak” aipatzen ditu lehenengoz. Bere ustez, konposatu mota hauek substantzia mineralak ez bezalako lege fisikoak beteko lituzkete. 1770-1785 urteen artean, [[Carl Wilhelm Scheele]]k azido formikoa, azido bentzoikoa, azido laktikoa, azido oxalikoa eta glizerina isolatu zituen egoera puruan. 1806an, [[Jöns Jakob Berzelius]]ek [[bitalismo]]aren teoria plazaratu zuen. Teoria honen arabera, izaki biziek bakarrik duten “bizi-indarra”ri esker sortuko lirateke substantzia organikoak eta laborategian (matraze batean) ezingo lirateke prestatu konposatu hauek. Berzeliusek zabaldu zituen ''kimika organikoa'' eta ''[[kimika inorganiko|kimika ez-organiko]]a'' kontzeptuak eta, harrez geroztik, Kimikaren bi arlo horiek bereiz garatu dira.
1818an, [[Michel Eugène Chevreul]]ek koipeen saponifikazioa aztertu zuen, xaboien osaketa-erreakzioa ulertu nahian. Xaboiak azidotuz, lehenengo aldiz [[gantz-azido]] libreak lortu zituen. Hau da, izaki bizidunen konposatu batetik (koipea) beste konposatu ezberdin bat lortu zuen, baina izaki bizietatik kanpo, “bizi-indarrik” gabe. 1828.an, [[Friedrich Wöhler]]rek [[urea]]ren sintesia lortu zuen konposatu erabat ez-organikoetatik abiatuta. Hau izan zen lehen benetako sintesi organikoa eta bitalismoaren gezurtatzea.
[[Fitxategi:biochemistry.gif|thumb|center|[[Friedrich Wöhler|Wöhler]] [[urea]]ren sintesia begiratuz.]]
== Konposatu
Konposatu organikoak talde funtzionalen arabera sailkatzen dira.
Alkanoak guztiz erreduzitutako karbono kateak dira. Formula orokorra C<sub>n</sub>H<sub>2n+2</sub> da.
Alkenoetan karbono-kateak lotura bikoitz bat du gutxienez.
Alkinoetan karbono-kateak lotura hirukoitz bat du gutxienez.
== Nomenklatura ==
=== Ezaugarri nagusiak ===
Konposatu organikoak karbonozko hezurdurak dituzte eta atomo hauek -C–C–C–C– lotura kobalente sendoak osatuz elkartzen dira kate luze eta egonkorrak emanez. Gainera, lotura bikoitzak, lotura hirukoitzak eta eraztunak ere osa daitezke. Karbonoa Taulako Periodikoko erdialdean dagoenez ez da ez oso elektropositiboa ez oso elektronegatiboa; horregatik lotura sendoak ematen ditu ia elementu kimiko guztiekin.
30 ⟶ 36 lerroa:
Karbonoaren loturak, espazioan hedatzerakoan, egitura bidimentsionalak eta hirudimentsionalak osatzen dituzte. Propietate honi esker, karbono-atomo kopuru txikiarekin egitura-konbinazio ezberdin asko egin daitezke. Fenomeno honi [[isomeria]] deritzo.
Konposatu organikoak nahaste moduan daude naturan. Substantzia puruak lortzeko, elkarrengandik banandu egin behar dira. Horretarako laborategian eta industrian erabiltzen diren teknika nagusiak honako hauek dira:
46 ⟶ 52 lerroa:
== Erreakzio organikoak ==
* Azetalak
| |||