Peru Abarka: berrikuspenen arteko aldeak

Jatorrizko izenburua [[gaztelania]]z zetorren: ''"El Doctor Peru Abarca catedrático de la lengua vascongada en la universidad de Basarte" o "Diálogos entre un rústico solitario bascongado y un barbero callejero llamado Maisu Juan"''. Hala ere, liburu osoa euskaraz idatzita dago, sarrera izan ezik ("Prólogo al lector vizcaíno"), [[bizkaiera|mendebaleko euskararen]] [[Markina-Xemein|Markinako]] aldaeran oinarritutako idazkera batean.

Lana [[1802]]an idatzi zen arren, [[1881]]ean argitaratuarte ez zen lehendabizikoz argitaratu. Ez da erraz sailkatzeko lana,lanaː Euskaleuskal eleberrien aitzindaria dela idatzi izan da, baina ezin esan daiteke eleberrien ohiko arauetara makurtzen denik. Alde batetik, obrak oso bilbe edo [[trama]] eskasa du; ondorioz, pertsonaiek ia ez dute hasiera, garapena eta amaiera duen istorio bat osatzen; eta bestetik, leku eta denbora-aipu minimoek ere ez dute adierazgarritasun narratiborik. Elkarrizketa bizi-bizien inguruan eraturiko kontaketa-jarduera dela esanez defini daiteke.

[[XVIII. mende]]an Frantzian hainbeste erabili ziren [[elkarrizketa didaktiko]]ak izan daitezke Mogelen eredu. Ikertzeko dago ea Mogelek, esate baterako, [[Jean-Jacques_Rousseau|Rousseau]]ren lana noraino ezagutzen otezuen, zuenesate baterako.

* Sarrera gaztelaniaz: Lana idaztean izan duen asmoa agertzen du egileak eta euskarak inguruko hizkuntzekin alderatuta dituen abantaila eta bertuteak nabarmentzen ditu, egilearen teoria linguistiko berezienlinguistikoen berri emanez.

* Zazpigarren elkarrizketa: bi apaizenelizgizonen (fr. Pedro de Urlija eta D. Juan de Zandija) arteko solasa jasotzen da autu horretan. Erraza da bi irudion azpian Mogelen bera eta [[Pedro Antonio Añibarro|Añibarroren]] antzematea. Autore klasikoen testu zatien euskarazko itzulpenak agertzen dira. EzObraren duazpiko obrarenideia mamiarekinzenbaiten loturarikazalpena da.

Orain arte egin diren edizio askotan ez dira agertzen ez gaztelaniazko sarrera, ez zazpigarren elkarrizketa eta, ezta bukaerako hiztegia ere.

Zein da obraren muina? Maisu Juan kaletar ezjakina da eta Peru Abarka baserriko eskolan hezi eta zaildutako gizona; pertsonaia bakoitzakpertsonaiok islatzen duendituzten bi munduen arteko jokoan datza obraren gakoa: Maisu Juanek erdarakadaz betetako hizkera bat egiten du, eta Peru hizkera aberats eta garbiz aritzen da; Maisu Juan ez da oso gizon elizkoia eta Peruk otoitz egiten irakatsiko dio.

Euskal bertute guztien jabe den baserritarra eta bizargile harroputz bezain ezjakina aurkezten dizkigu Mogelek, biek ostatu batean topo egiten dutenean. Hauen arteko elkarrizketak eta bizipenak darabiltza lan etnografiko bat osatzeko. Baserri munduko lanbideak, lanabesak, animaliak eta hauen gorputz-atalak, landare-zuhaitzak, kanta eta ipuinak, ohitura zaharrak... horiek denak azalduko dizkio Peru Abarkak Maisu Juan lagunari, eta haren jakinduriarekin Maisu Juan kaletarra txundituta geldituko da. Eta horixe bera da idazlearen helburua: Euskal hizkuntza eta kulturaren apologia bat egitea.

''Maisu Juan bizargin-osagille-euskaldun lantzaka ta Peru Baserritarbaserritar landuaren artean. Uste uste barik aurkitu zirean ardanetxe baten asten da autua''.<ref>Jatorrizkoan: "Diálogo primero entre el inculto baskongado y barbero Maisu Juan y el culto casero Peru"</ref> Lehenengo elkarrizketanelkarrizketa honetan Peru AbarkaAbarkak eta Maisu JuanJuanek elkar ezagutzen diradute taberna batean. Hasiera batean, haien arteko harremanaharremanak ez dirudi etorkizun handirik izango duenik: batakbakoitzak zeinbere besteak norberaren lanbidelanbidea defenditzen du eta zenbaitinoiz momentutanirainetara irainetaraere ailegatzen dira: "O zikin zantarrak! Ori epailla baten zer-egiña da."<ref>La Gran Enciclopedia Vascaren zortzigarren edizioa, 23.or.</ref> dio Peruk bizarginaren zereginaz; azkenMaisu honekJuanek, bestetikbere aldetik, Peruri "Asto andi bat zara"<ref>19. or.</ref> esango dio une batean. Elkarrizketaren bitartez garaiko tabernen giroa eta antolaketa ezaguezagutu dezakegu. ElkarrizketarenBukaeran bukaeran PerukoPeruk bizarginari zerahauxe diodiotsa: "Eroango zaitut egun batzuetarako neure etxera. An ta bideetan erakutsiko deutsudaz gauza asko".<ref>34.or.</ref> Elkarrizketa tartean [[kopla]] batzuk sartzen ditu egileak, "Aita-semeak edanda dagoz" hasten direnak.<ref>31-34. or.</ref>

''Bigarren autua lengo Maisu Juan da Peru-ren artean. Arteko autugiñak ardandrea ta otseina''.<ref>"Diálogo segundo entre los mismos Maisu Juan y Peru. Interlocutores la ventera y su criada".</ref> Bigarren elkarrizketa hau goizaz hasten da eta aipatutako lau pertsonaiek hartuko dute parte: protagonistekin batera ardandegiaren jabea eta berarekin lan egiten duen neskatxa. Juan eta Peru gozaltzen dutegosaldu eta alde egiteko prestatzen ari dira baina, kontua eskatzen dutenean, ardandreak diru gehiegi eskatzen die. BizarginaBizarginak emakumeari istripu txiki bat prestatzen dio, erorerorarazteko araztekoasmoz eta, horrela, bere zerbitzuak eskaintzeko. Gertaerak kutsu [[eleberri pikaresko|pikaresko]]a du. Elkarrizketa tartean, liburu osoan ohikoa denez, hiztegi bereziberezitu bat sartzen du egileak, oraingoan [[zerri]]aren inguruko euskarazko zein gaztelaniazkoeuskara-erdara hiztegia. Bukaeran zerriazerriaren eta [[azeri]]aren ipuina jasotzen da.

''Irugarren autua lengo Maisu Juan da Peru-ren artean''.<ref>"Diálogo tercero entre los mismos Maisu Juan y Peru".</ref> Lagun berriak Peruren baserrira joan dira. Peruk ez du denbora galtzen eta uneoro, aukera guztiez baliatuz, Maisu JuanariJuani baserriaren ezaugarriak eta baserritarren ohiturak azaltzen dizkio (janzkerak, lanen banaketa, gurasoekiko jarrera, gurasoen papera desberdinakbetebeharrak...). Juanek Peruren familia ezagutuko du. Seme batek, Txomin, "Bi sagu"en ipuina (hiriko eta baserriko saguen ipuin klasikoa) kontatuko du. Baserritarren afaria dastatuezdastatu eta gero, azkenik, familia eta lagun berria oheratuko dira. Ordurako Perurekiko bizarginaren laudorioak ugariak dira.

''Laugarren autua. Peru Maisu Juan argituteari darraio.''<ref>"Diálogo cuarto continúa Peru en instruir a Maisu Juan".</ref> Goizaz Peruk Maisu Juan esnatu du; bigarren honek aspaldiko partez oso lo sakonasakonaz disfrutatugozatu du. Peruren asmoa bisitaria lantegira eramatea da eta, horregatik, baserritarrezbaserritar janztearenjanzteko gomendioa eman dio. Maisu Juanek onartzen du eta horri esker geroago, seigarren elkarrizketan, atxilotua izatetik libratuko da. Baserritarren janzkera deskribatu ondoren, gosaltzen dute. Lantegiko bidean, haien arteko elkarrizketan "esaereak" edo [[atsotitz]]ak aipatzen dituzte eta horren harira Peruk Maisu Juani zerrenda luze bat irakatsiko dio. Behin [[burdinola]]n Peruk bertako lanak eta tresneria erakusten diodizkio. Kapituluaren amaieran Peruk burdinolarekin lotutako hiztegitxoa azaltzen dio. Ondoren, bazkaltzeko, baserrira itzultzen dira.

''Seigarren autua MasiuMaisu Juan, Peru, Frantsesa, Gipuzkoarra, Abade bat eta txinela''.<ref>"Diálogo sexto. Maisu Juan, Peru, El Francés, El Guipuzkoano, un cura y el alguacil".</ref> Eleberriaren azkenAzken kapitulu honetan Maisu Juanek onartuko du iparraldekoaIparraldekoa eta gipuzkoarra hasieran susmo txarrez eta gaizki hartzen okertu zeladela. Ondoren, [[Baigorri|baigorritarbaigorritarrak]]rak besteibesteei iparraldekogerraren euskaldunenaurrean jarreraIparraldeko gerrareneuskaldunen aurreanjarrera azalduko die. Hitz egiten ari direla apaiz-ehiztari bat agertuko da eta beste hirurekin solasean geldituko da. Hurrengo orrialdetanorrialdeetan hirurek apaizari hitz askoren inguruko azalpenak emango dizkiote, haien jatorriezjatorriaz eta esanahiez. Elkarrizketa bukatuko da apaizaren gogoeta luze batez, zeinean euskararen garrantzia eta jatorria ([[tubalismo|tubalismoa]]) azalduko dien. Behin apaizaapaizak alde eginda, hirurak bazkaltzera joango dira eta une horretan herrizaina (txinela) agertuko da. Txinela, liburu hasieran ostatuan gertatuaren ondorioz, Maisu Juanen atzetik dabil. Maisu Juan, beldurrez jota egon arren, txinelak ez du ezagutuko, baserritarrezbaserritar jantzita dagoelako, eta horri esker libratuko da. Kapitulua Maisu Juanen damua eta agurrarekin bukatuko da.

''Autua Frai Pedro de Urlia ta Don Juan de Sandia elizgizon adiskide biren artean''<ref>"Diálogo entre dos amigos eclesiásticos, Fr. Pedro de Urlía y D. Juan de Sandía".</ref>. Gehigarri honetan bi atal ikus daitezkedaude:

* Lehenengoan bi apaiz euskararen erabilerari buruz mintzatzen ari dira. Beharrezkotzat jotzen dute elizareneliz gaietan euskararen erabilera egokia. Zoritxarrez, apaiz askok hizkuntza ez du ondo ezagutzen.

* Bigarrenean, euskararen maila eta ahalmena erakusteko, aurreko apaizapaizetako batek testu klasiko batzuen euskarazko itzulpenak jasotzen ditu, besteak beste, [[Tito Livio]], [[Kornelio Tazito]], [[Zizeron]]... Horrekin zera erakutsi nahi du: "euskereak badituala berba bizkor, apaindu, zoli eta adiutuak gauza goratuak azaldetako".<ref>146. or.</ref>