Wikipedia

Brusela: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t clean up, replaced: |Txekiar Errepublika| → |Txekia| using AWB
An13sa (eztabaida | ekarpenak)
45.647 edits
No edit summary
37. lerroa:
 
[[Fitxategi:Luc_Viatour_Hotel_de_ville_Bruxelles_1.JPG|thumb|left|250px|<small><center>Bruselako udaletxea</small>]]
 
== Historia ==
Brusela izena lehenbiziz Broucsella moduan agertu zen. Izenaren jatorria ''bruk'' (zingira) eta ''sell'' (kokaleku), hau da, zingiraren kokaleku hitzetatik dator<ref>Geert van Istendael Arm Brussel, uitgeverij Atlas, ISBN 90-450-0853-X</ref>. Bruselaren jatorria San Gaugericusen kapera bat izan zen, Senneko irla batean eraikita 580 urtearen inguruan<ref>"Brussels History". City-data.com. Retrieved 5 July 2009.</ref>. San Vindicianusek, Canbraiko apezpikuak, ''Bosella'' aipatu zuen 695ean<ref>Jean Baptiste D'Hane, François Huet, P.A. Lenz, H.G. Moke (1837). Nouvelles archives historiques, philosophiques, et littéraires (in French) 1. Gent: C. Annoot- Braeckman. p. 405. Retrieved 11 September 2010.</ref> oraindik herrixka bat zen. Bruselaren fundazio ofiziala 979aren inguruan kokatzen da, Behe Lotaringiako Karlos dukeak Santa Gudulako erlikiak ekarri zituenean Moorseletik San Gaugericus kaperara. Karlosek lehenengo gotorlekua eraiki omen zuen, irla berean.
Leuveneko Lambert I.ak Karlosen alabarekin ezkontzean, Bruselako konderria lortu zuen. Tokia ondo kokatuta zegoenez, Senneren ondoan eta Brujas, Gante eta Koloniako bidean, Brusela laster hazi eta merkataritza gune garrantzitsua bilakatu zen. Populazioa 30.000 biztanle izatean, ondoko zingirak lehortu zituzten hiriaren hazkundea errazteko. Leuveneko konteek ''Brabanteko dukeak'' titulua eskuratu zuten 1183-1184 artean. XIII. mendean hiriak lehenengo harresiak izan zituen<ref>(Dutch) Zo ontstond Brussel Vlaamse Gemeenschapscommissie – Commission of the Flemish Community in Brussels</ref>.
[[File:Charles de France fondateur de Bruxelles 976 MOD.jpg|thumb|<small><center>Lorrenako Karlos, Bruselako fundatzailea</small>]]
Mende horretan erabaki zen agiri ofizialetan latinaren ordez, nederlandera erabiltzea.
Hiria etengabeko handitzeak behartu zuen beste harresi eraztun bat eraikitzea (1356-1383). Gaur egun posible da hauetariko aztarna batzuk ikustea, gehienbat eraztun txikiarenak. Alderdi zaharra inguratzen duten zenbait errepidek nabarmen adierazten dute nondik zihoan antzinako murrua.
XV. mendean, Flandesko Margarita III.a eta Filipe Burusoilaren (Burgundiako dukea) ezkontzaren ondorioz, ''Valois Etxea ''eta Brabanteko dukerria bildu ziren, haien Antonio oinordekoarekin. Geroago, leinu hau Habsburgoekin lotu zen (Austriako Maximiliano, ''Maximiliano I.a, Erromako Enperadore Santua'' eta Burgundiako Mariaren ezkontza, Bruselan jaio zena). Honen ondorioz, Brabantek independetzia galdu zuen baina Brusela Herbeheretako hiriburua bilakatu zen.
1516an Karlos V.a, 1506tik Herbeheretako oinordekoa, Espainiako errege aukeratu zuten Bruselako katedralean. Aitonaren heriotzaren ondoren, Maximiliano I.a 1519an, Habsburgoren inperioa heredatu zuen, beraz, Erromako Enperadore Santuaren titulua ere.
 
1695ean, Frantziako Luis XIV.ak agindu zuen Brusela bonbardatzea. Gertaera honek eta ondoriozko suteak eragin zuten Bruselak inoiz izan duen hondamendirik handiena. Plaza Handia eta 4.000 etxe birrindu ziren. Geroago, hiriko gunea berreraiki zen itxuraldaketa sakonarekin, gaur egun nabaria dena. 1746an, Frantziak Austriako Ondorengotza Gerran hiria okupatu zuen, baina hiru urteren buruan Austriari bueltatu zion.
Bruselak Austriarekin iraun zuen 1795 arte, Frantzia Herbeheretako hegoaldeaz jabetu zenean. Brusela Dyle departamentuko burua bilakatu zen eta Frantziaren menpean egon zen 1815 arte. Urte horretan Herbeheretako Erresuma Batuaren zati bat zen. Dyle departamentuak Hegoaldeko Brabant izena hartu zuen, Brusela hiriburua izanik.
 
1830ean, Belgikako iraultza gertatu zen Auber operaren antzezpen baten ostean, ''Porticiren mutua'', La Monnaie antzokian. Brusela aukeratu zen estatu eta gobernu berriaren egoitza izateko. 1831ko uztailaren 21ean, Leopoldo I.a belgiarren lehenengo errege izendatu zen. Honek harresiak botatzeaz gain eraikin berriak altxatu zituen ere. Independentziaren ondoren, hiriak hainbat aldaketa izan zituen. Senne ibaia osasunerako arrisku handia bilakatu zenez, estali zen eta horren lekuan bulebarrak agertu ziren.
 
Belgikaren independentzia unean, Bruselako populazioaren bi heren hizkuntzaz nederlanderadunak ziren, nahiz eta 1921 arte frantsesa administrazioko hizkuntza bakarra eta eliteen hizkuntza izan zen. XIX-XX. mendeetan zehar azken hau bihurtu zen hiriko biztanle gehienen hizkuntza. Halaere, aipatutako urtean, Belgika hiru hizkuntz-eskualdetan banatu zen: Flandesen neerlandera, Walonian frantsesa eta Bruselan elebiduna.
 
I. Mundu Gerran, alemaniarrek Brusela okupatu zuten kalte handirik egin gabe. II. Mundu Gerran, berriz, britainiarrek alemaniarren eskuetatik askatu zutenerako, egindako kalteak handiagoak izan ziren.
 
Gerraren ondoren, Brusela modernizatu zen. Ipar-hegoaldeko konexioa, hiriko tren geltokirik handienak lotzen zituena, 1952an bukatu zen. Bruselako premetroa 1969an eta metroa 1976an amaitu ziren. 1960tik Brusela, ''de facto'', Europar Batasuneko hiriburua bilakatu zenez eraikin historiko ugari behera bota ziren beste berri batzuk kokatzeko haien lekuan. Prozesu honi ''Bruselizazioa'' deitu zen.
 
Brusela haren eskualdearen hiriburua da 1989tik. Bere estatusa elebiduna da eta Flandes eta Waloniarekin Belgikako hiru eskualdeak osatzen ditu<ref>"The Belgian Constitution (English version)" (PDF). Belgian House of Representatives. January 2009. Retrieved 5 June 2009. <q>Article 3: Belgium comprises three Regions: the Flemish Region, the Walloon Region and the '''Brussels Region'''.
Article 4: Belgium comprises four linguistic regions: the
Dutch-speaking region, the French-speaking region, the bilingual region
of '''Brussels-Capital''' and the German-speaking region.</q></ref><ref>"Brussels-Capital Region: Creation". ''Centre d'Informatique pour la Région Bruxelloise'' (Brussels Regional Informatics Center). 2009. Retrieved 5 June 2009. <q>Since 18 June 1989, the date of the first regional elections, the '''Brussels-Capital Region''' has been an autonomous region comparable to the Flemish and Walloon Regions.</q><sup>[''dead link'']</sup> (All text and all but one graphic show the English name as '''Brussels-Capital Region'''.)</ref>.
 
== Europar Batasuna ==
Bruselak [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] hiriburu funtzioak betetzen ditu. Berez EBk ez du hiriburu ofizialik, baina [[Amsterdameko Ituna]]k formalki aitortzen dio Bruselari batasuneko hiru erakunde politiko nagusien kokagunea: [[Europako Batzordea]]rena, [[Europako Kontseilua]]rena eta [[Europako Parlamentua|Europar Legebiltzarrarena]] (azken erakunde honek bi egoitza ditu, bata [[Estrasburgo]]n osoko bilkuretarako, eta bestea Bruselan komiteen eta alderdi politikoen bilkuretarako).
 
== Ondasun nabarmenak ==
=== Atomium ===
{{nagusia|Atomium}}
103 metroko eraikin bitxia da, eta [[burdina|burdin]] [[kristal]] bat irudikatzen du, 165 mila milioi handiz handiagoa. Eraikin hau, [[André Waterkeyn]] arkitektoak diseinatu zuen, [[1958]]an, Bruselan bertan ospatu zen [[Lehen Mailako Erakusketa Orokorra]]ren ondorioz. [[Altzairu]] eta [[aluminio]]zko 9 [[esfera]]z osaturik dago. Horietako bakoitzak, 18 metroko diametroa du.
 
=== Manneken Pis ===
{{nagusia|Manneken Pis}}
50&nbsp;cm inguruko [[brontze]]zko estatutxoa da, Bruselako erdigunean dagoena. Iturriaren barnera txiza egiten ari den mutiko biluzi bat irudikatzen du. Bruselako hizkeran ([[nederlandera]] oinarrikoa) ''Menneke Pis'' esapideak "''mutikoa txiza egiten''" esan nahi du.
 
''[[Atomium]]a'' eta [[Grand Place|Enparantza Nagusiarekin]] batera, hiriko ikurretako bat da, baita bertako toki turistikoenetako bat ere, bertako biztanleen [[espiritu|izpiritu]] independentearen ikur ere badela.
 
Turista guztiek egiten dute argazki bat bertan.
 
Fitxategi:Brussels Palais Royal.jpg|Errege jauregia.
<nowiki></gallery></nowiki>
 
== Klima ==
221 ⟶ 177 lerroa:
}}
</div>
 
== Historia ==
Brusela izena lehenbiziz Broucsella moduan agertu zen. Izenaren jatorria ''bruk'' (zingira) eta ''sell'' (kokaleku), hau da, zingiraren kokaleku hitzetatik dator<ref>Geert van Istendael Arm Brussel, uitgeverij Atlas, ISBN 90-450-0853-X</ref>. Bruselaren jatorria San Gaugericusen kapera bat izan zen, Senneko irla batean eraikita 580 urtearen inguruan<ref>"Brussels History". City-data.com. Retrieved 5 July 2009.</ref>. San Vindicianusek, Canbraiko apezpikuak, ''Bosella'' aipatu zuen 695ean<ref>Jean Baptiste D'Hane, François Huet, P.A. Lenz, H.G. Moke (1837). Nouvelles archives historiques, philosophiques, et littéraires (in French) 1. Gent: C. Annoot- Braeckman. p. 405. Retrieved 11 September 2010.</ref> oraindik herrixka bat zen. Bruselaren fundazio ofiziala 979aren inguruan kokatzen da, Behe Lotaringiako Karlos dukeak Santa Gudulako erlikiak ekarri zituenean Moorseletik San Gaugericus kaperara. Karlosek lehenengo gotorlekua eraiki omen zuen, irla berean.
Leuveneko Lambert I.ak Karlosen alabarekin ezkontzean, Bruselako konderria lortu zuen. Tokia ondo kokatuta zegoenez, Senneren ondoan eta Brujas, Gante eta Koloniako bidean, Brusela laster hazi eta merkataritza gune garrantzitsua bilakatu zen. Populazioa 30.000 biztanle izatean, ondoko zingirak lehortu zituzten hiriaren hazkundea errazteko. Leuveneko konteek ''Brabanteko dukeak'' titulua eskuratu zuten 1183-1184 artean. XIII. mendean hiriak lehenengo harresiak izan zituen<ref>(Dutch) Zo ontstond Brussel Vlaamse Gemeenschapscommissie – Commission of the Flemish Community in Brussels</ref>.
[[File:Charles de France fondateur de Bruxelles 976 MOD.jpg|thumb|<small><center>Lorrenako Karlos, Bruselako fundatzailea</small>]]
Mende horretan erabaki zen agiri ofizialetan latinaren ordez, nederlandera erabiltzea.
Hiria etengabeko handitzeak behartu zuen beste harresi eraztun bat eraikitzea (1356-1383). Gaur egun posible da hauetariko aztarna batzuk ikustea, gehienbat eraztun txikiarenak. Alderdi zaharra inguratzen duten zenbait errepidek nabarmen adierazten dute nondik zihoan antzinako murrua.
XV. mendean, Flandesko Margarita III.a eta Filipe Burusoilaren (Burgundiako dukea) ezkontzaren ondorioz, ''Valois Etxea ''eta Brabanteko dukerria bildu ziren, haien Antonio oinordekoarekin. Geroago, leinu hau Habsburgoekin lotu zen (Austriako Maximiliano, ''Maximiliano I.a, Erromako Enperadore Santua'' eta Burgundiako Mariaren ezkontza, Bruselan jaio zena). Honen ondorioz, Brabantek independetzia galdu zuen baina Brusela Herbeheretako hiriburua bilakatu zen.
 
1516an Karlos V.a, 1506tik Herbeheretako oinordekoa, Espainiako errege aukeratu zuten Bruselako katedralean. Aitonaren heriotzaren ondoren, Maximiliano I.a 1519an, Habsburgoren inperioa heredatu zuen, beraz, Erromako Enperadore Santuaren titulua ere.
 
1695ean, Frantziako Luis XIV.ak agindu zuen Brusela bonbardatzea. Gertaera honek eta ondoriozko suteak eragin zuten Bruselak inoiz izan duen hondamendirik handiena. Plaza Handia eta 4.000 etxe birrindu ziren. Geroago, hiriko gunea berreraiki zen itxuraldaketa sakonarekin, gaur egun nabaria dena. 1746an, Frantziak Austriako Ondorengotza Gerran hiria okupatu zuen, baina hiru urteren buruan Austriari bueltatu zion.
Bruselak Austriarekin iraun zuen 1795 arte, Frantzia Herbeheretako hegoaldeaz jabetu zenean. Brusela Dyle departamentuko burua bilakatu zen eta Frantziaren menpean egon zen 1815 arte. Urte horretan Herbeheretako Erresuma Batuaren zati bat zen. Dyle departamentuak Hegoaldeko Brabant izena hartu zuen, Brusela hiriburua izanik.
 
1830ean, Belgikako iraultza gertatu zen Auber operaren antzezpen baten ostean, ''Porticiren mutua'', La Monnaie antzokian. Brusela aukeratu zen estatu eta gobernu berriaren egoitza izateko. 1831ko uztailaren 21ean, Leopoldo I.a belgiarren lehenengo errege izendatu zen. Honek harresiak botatzeaz gain eraikin berriak altxatu zituen ere. Independentziaren ondoren, hiriak hainbat aldaketa izan zituen. Senne ibaia osasunerako arrisku handia bilakatu zenez, estali zen eta horren lekuan bulebarrak agertu ziren.
 
Belgikaren independentzia unean, Bruselako populazioaren bi heren hizkuntzaz nederlanderadunak ziren, nahiz eta 1921 arte frantsesa administrazioko hizkuntza bakarra eta eliteen hizkuntza izan zen. XIX-XX. mendeetan zehar azken hau bihurtu zen hiriko biztanle gehienen hizkuntza. Halaere, aipatutako urtean, Belgika hiru hizkuntz-eskualdetan banatu zen: Flandesen neerlandera, Walonian frantsesa eta Bruselan elebiduna.
 
I. Mundu Gerran, alemaniarrek Brusela okupatu zuten kalte handirik egin gabe. II. Mundu Gerran, berriz, britainiarrek alemaniarren eskuetatik askatu zutenerako, egindako kalteak handiagoak izan ziren.
 
Gerraren ondoren, Brusela modernizatu zen. Ipar-hegoaldeko konexioa, hiriko tren geltokirik handienak lotzen zituena, 1952an bukatu zen. Bruselako premetroa 1969an eta metroa 1976an amaitu ziren. 1960tik Brusela, ''de facto'', Europar Batasuneko hiriburua bilakatu zenez eraikin historiko ugari behera bota ziren beste berri batzuk kokatzeko haien lekuan. Prozesu honi ''Bruselizazioa'' deitu zen.
 
Brusela haren eskualdearen hiriburua da 1989tik. Bere estatusa elebiduna da eta Flandes eta Waloniarekin Belgikako hiru eskualdeak osatzen ditu<ref>"The Belgian Constitution (English version)" (PDF). Belgian House of Representatives. January 2009. Retrieved 5 June 2009. <q>Article 3: Belgium comprises three Regions: the Flemish Region, the Walloon Region and the '''Brussels Region'''.
Article 4: Belgium comprises four linguistic regions: the
Dutch-speaking region, the French-speaking region, the bilingual region
of '''Brussels-Capital''' and the German-speaking region.</q></ref><ref>"Brussels-Capital Region: Creation". ''Centre d'Informatique pour la Région Bruxelloise'' (Brussels Regional Informatics Center). 2009. Retrieved 5 June 2009. <q>Since 18 June 1989, the date of the first regional elections, the '''Brussels-Capital Region''' has been an autonomous region comparable to the Flemish and Walloon Regions.</q><sup>[''dead link'']</sup> (All text and all but one graphic show the English name as '''Brussels-Capital Region'''.)</ref>.
 
== Demografia ==
233 ⟶ 215 lerroa:
* 1921: Honako udalerriak anexionatu zituen: [[Haren (Brussel)|Haren]], [[Laken (Brussel)|Laken]] en [[Neder-Over-Heembeek]]
 
=== Biztanleriaren bilakaera udalerrien batzearen ondoren ===
{| class="wikitaula"
! Urtea !! [[1977]]!! [[1980]] !! [[1985]] !! [[1990]] !! [[1995]] !! [[2000]] !! [[2005]] !! [[2010]]
242 ⟶ 224 lerroa:
|}
 
== GarraiobideakPolitika ==
Bruselak [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] hiriburu funtzioak betetzen ditu. Berez EBk ez du hiriburu ofizialik, baina [[Amsterdameko Ituna]]k formalki aitortzen dio Bruselari batasuneko hiru erakunde politiko nagusien kokagunea: [[Europako Batzordea]]rena, [[Europako Kontseilua]]rena eta [[Europako Parlamentua|Europar Legebiltzarrarena]] (azken erakunde honek bi egoitza ditu, bata [[Estrasburgo]]n osoko bilkuretarako, eta bestea Bruselan komiteen eta alderdi politikoen bilkuretarako).
=== Bruselako metroa ===
 
== Ondasun nabarmenak ==
=== Atomium ===
{{nagusia|Atomium}}
103 metroko eraikin bitxia da, eta [[burdina|burdin]] [[kristal]] bat irudikatzen du, 165 mila milioi handiz handiagoa. Eraikin hau, [[André Waterkeyn]] arkitektoak diseinatu zuen, [[1958]]an, Bruselan bertan ospatu zen [[Lehen Mailako Erakusketa Orokorra]]ren ondorioz. [[Altzairu]] eta [[aluminio]]zko 9 [[esfera]]z osaturik dago. Horietako bakoitzak, 18 metroko diametroa du.
 
=== Manneken Pis ===
{{nagusia|Manneken Pis}}
50&nbsp;cm inguruko [[brontze]]zko estatutxoa da, Bruselako erdigunean dagoena. Iturriaren barnera txiza egiten ari den mutiko biluzi bat irudikatzen du. Bruselako hizkeran ([[nederlandera]] oinarrikoa) ''Menneke Pis'' esapideak "''mutikoa txiza egiten''" esan nahi du.
 
''[[Atomium]]a'' eta [[Grand Place|Enparantza Nagusiarekin]] batera, hiriko ikurretako bat da, baita bertako toki turistikoenetako bat ere, bertako biztanleen [[espiritu|izpiritu]] independentearen ikur ere badela.
 
Turista guztiek egiten dute argazki bat bertan.
 
Fitxategi:Brussels Palais Royal.jpg|Errege jauregia.
<nowiki></gallery></nowiki>
 
== Garraioa ==
{{nagusia|Bruselako metroa}}
 
279. lerroa:
* [[Lara Fabian]] ([[1970]]-), abeslari eta pianojolea.
 
=== ErreferentziakIruditegia ===
{{erreferentzia_zerrenda}}
 
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
* [http://www.brucity.be Bruselako udal webgunea] {{fr}} {{nl}} {{en}}
 
=== Argazkiak ===
<center><gallery>
Fitxategi:00 Bruxelles - Mont des Arts.jpg|<small><center>Hiriaren ikuspegia katedraletik.</small>
298 ⟶ 291 lerroa:
File:Antzinako harresien dorre bat.JPG|<small><center>Antzinako harresien dorre bat</small>
</gallery>
 
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
 
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
* [http://www.brucity.be Bruselako udal webgunea] {{fr}} {{nl}} {{en}}
 
{{Brusela-Hiriburuko udalerri aurkibidea}}
{{Europako Kultura Hiriburuak}}
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Brusela"(e)tik eskuratuta