San Kristobal gotorlekua: berrikuspenen arteko aldeak

[[1919]]an bukatu zutenerako [[hegazkin]]gintza jadanik sortua zenez, eraikinak inoiz ez zuen militar erabilerarik izan.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.argia.com/argia-astekaria/1945/san-cristobal-zigor-mendia|aldizkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=San Cristobal: Zigor mendia|izena1=Josu|abizena1=Chueca|data=2004/V/23|alea=1945}}</ref>. Ostera, [[1934]] eta [[1945]] artean espetxe-militar bilakatu zen. Eraikuntzan otu ez zitzaion helburua zenez, gartzela eta zaindarien eraikinaren arteko harresia eraiki behar izan zuten.

[[1934ko Iraultza|1934ko urriko iraultza]] eta gero, ehundakaehunka [[asturiaskoAsturiasko Printzerria|asturiar]] eta [[eibar]]tar espetxeratu zuten bertan. Hasiera hasieratik, higiene eta osasungarritasunik ezak salaketak sortu zituen, presoen lekualdaketa eta espaetxearenespetxearen itxiera eskatzen zituztenak.

[[1935]]eko [[irail]]eanirailean, aipaturiko egoera txarrak [[Lanaren Konfederazio Nazionala|CNTrenCNTko]] kide [[santanderSantander]]tarko kide bat hil zutela eta, [[Iruñea]]n greba izan zuten. Beste preso baten heriotzak protestak zabaldu eta [[matxinada]] sortu zuen espetxean, [[Iruñea]]nIruñean greba orokorra bultzatu zuena. Hainbat udalek presondegiaren itxiera eta bertan zeuden 750 presoen lekualdaketa eskatu eta epeka epeka lekualdatzeak egiteari ekin zioten.

[[1936]]ko [[otsail]]eanotsailean, [[Fronte Popularra (Espainia)|Fronte Popularrak]] hauteskundeak irabazi eta preso politikoentzako [[amnistia]] ezarri zuen, horietatik 400 San Kristobalen zeudenak. Espetxetik irten eta berehala, presoek bere egoera salatu eta [[Rafael Aizpun]] Justizia Ministroari errua egotzi zioten.

[[1937]]ko [[urtarrilaren 1]]etik [[1945]]eko [[uztailaren 6]]an presondegia itxi zuten arte, 305 presoen heriotza jasota dago. Zioak era askotakoak baziren ere, gehienetan "[[anorexia]]" eta "bihotza gelditzea" izanik. Heriotza asko [[tuberkulosi]]rekin lotuta zeuden, batez ere gotorlekua "espetxe-erietxe" moduan erabili zutelako. Zerrendan "traumatismo"z hildako 25 preso ere badago. Hauek fusilatu zituzten, horietatik hogeita bat [[1936]]ko [[azaroaren 1]]ean eta bestean urte bereko [[azaroaren 17]]an. Fusilamendu edo "presoen ateratze" hauek ez daude ofizialki onartuta.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.diariodenoticias.com/ediciones/2006/12/17/sociedad/navarra/d17nav6.764155.php|izenburua=La muerte de presos en San Cristóbal llenó de cadáveres trece pequeños cementerios|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2006/-12/-17}}</ref>. HildakoPreso gehien izanhil zituzten urteak [[1941]] (51 lagun) eta [[1942]] (61 lagun) izan ziren.

[[1938]]ko [[maiatzaren 22]]an [[San Kristobal gotorlekuko ihesa|presondegitik 795 preso ihes egin zuten]]. Horietatik 3 baino ez ez lortu zuten muga zeharkatzea, 585 berriro harrapatuak izan ziren eta 225 hil zituzten.<ref name= navarra36>{{Erreferentzia|egilea=Idazle asko|izenburua=Navarra 1936. De la esperanza al terror|urtea=[[2004]]|argitaletxea=Altaffaylla|lekua=[[Tafalla]]|hizkuntza=es|isbn=84-930957-9-6}}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=[http://www.elpais.com/articulo/reportajes/fuga/221/muertos/elpepusocdmg/20071021elpdmgrep_3/Tes|izenburua=La fuga de los 221 muertos|izena1=Natalia|abizena1=Junquera|egunkaria=[[El País]]|hizkuntza=es|data=2007/X/-10-21}}</ref>.

Asun Larreta Nafarroako fusilatu, eraildako eta desagertuen senitartekoen elkartearen presidenteakpresidente guztiAsun Larretak dioenez, horiei hauetatikguztiei 200 desagertu gehitu behar ditugula diozaizkie, ''«artxiboetan ez daudenak, eta gehienak erailak izan zirenak».''<ref name=autogenerated1>{{Erreferentzia|url=http://www.memoriahistorica.org/modules.php?name=News&file=article&sid=472&mode=thread&order=0&thold=0|egilea=Asociación para la recuperación de la memoria histórica|hizkuntza=es|izenburua=Exhumación en el Fuerte de San Cristobal}}</ref>

Arte Ederretako Zuzendaritza Orokorrak [[2001]]ean "[[Kulturakultura ondasun]]" izendatu zuen.

[[2007]]ko [[irail]]ean [[Aranzadi Zientzia Elkartea]], [[Txinparta Elkartea]] eta [[Nafarroako Fusilatu, Eraildako eta Desagertuen Senitartekoen Elkartea|Nafarroako fusilatu, eraildako eta desagertuen senitartekoen elkarteak]] gotorlekuren ondoan hilotzak lupetik ateratzeari ekin zioten, [[Jose Maria Jimeno Jurio]]k aipaturiko leku batean. DaudenHan dauden 131 hilotzetik 25 atera eta hauek,zituzten. belaunetanBelaunetan, botilatxo bat zuten., Bertanbarruan hildakoarenhilaren datuak sartutazituena; zeuden arrentamalez, tamalezpaperak denborarenerabat poderiozhondatuta okertuzeuden, eta ezin izan dutezituzten irakurri. Espetxe hartan [[1941]] eta [[1944]] artean hil ziren, arnas gaitzez,<ref>{{Erreferentzia|url=http://paperekoa.berria.info/euskalherria/2007-08-04/008/003/frankismoko_biktimak_omenduko_dituzte_gaur_busturian_70_urte_betetzen_dira_bihar_bizkaiko_herriko_sei_bizilagun_derioko_hilerrian_fusilatu_zituztenetik.htm|izenburua=Frankismoko biktimak omenduko dituzte gaur Busturian|data=2007/VIII/-08-04|egunkaria=[[Berria]]}}</ref>, batez ere [[tuberkulosi]]ak eta [[pneumonia]],k bertan hildako lagunak zirenjota.<ref name=autogenerated1 /><ref>{{Erreferentzia|url=http://www.diariodenoticias.com/ediciones/2007/04/01/sociedad/navarra/d01nav6.854427.php|izenburua=La sociedad Aranzadi se encargará de las exhumaciones de San Cristóbal|hizkuntza=es|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|data=2007/IV/1-04-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=http://www.diariodenoticias.com/ediciones/2006/12/17/sociedad/navarra/d17nav6.764155.php|izenburua=La muerte de presos en San Cristóbal llenó de cadáveres trece pequeños cementerios|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2006/XI/-11-17}}</ref>. [[2008]]ko [[urri]]an [[Baltasar Garzón]] epaileak, beste 19 hilobiekin batera, bertan lanak aurrera jarraitzeko agindua eman bazuen ere<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2008/10/17/sociedad/espana-mundo/d17esp14.1393319.php|izenburua=Garzón se declara competente para investigar al franquismo y autoriza la apertura de 19 fosas|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2008/X/-10-17}}</ref> [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]ren Fiskaltzak [[azaroaren 7]]an agindua geldiarazi zuen,<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2008/11/08/sociedad/espana-mundo/d08esp12.1413491.php|izenburua=La Audiencia Nacional desautoriza a Garzón y paraliza la apertura de fosas de la Guerra Civil|hizkuntza=es|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|data=2008/XI/8-11-08}}</ref> beharrezkoak ez zirelakoan. [[Azaroaren 18]]an epaiak tokian tokiko epaitegien alde inhibitzea erabaki eta hamar egun beranduago Auzitegi Nazionalak horrelako krimenak ikertzeko eskuduntza ez zuela erabaki zuen.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2008/11/29/sociedad/espana-mundo/d29esp15.1432970.php|izenburua=La Audiencia Nacional dicta que Garzón no puede investigar delitos franquistas|hizkuntza=es|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|data=2008/XI/-11-29}}</ref>.

[[2007]]ko [[azaro]]an, [[Nafarroa Bai]]k hala eskatuta, [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuak]] lekua garbitzeko eta babesteko 500.000 [[euro|€ko]] aurrekontua onartu zuen. Lanak [[2008]]an egin behar baziren ere<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2007/11/09/vecinos/cuenca/d09cue24.1060087.php|izenburua=El Congreso aprueba 500.000 euros para limpiar y consolidar el Fuerte|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2007/XI/9-11-09}}</ref>, [[2009]]ko [[maiatz]]era artemaiatzeraino ez zutenzituzten burutuegin.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.diariodenavarra.es/20090603/pamplona/el-fuerte-san-cristobal-abre-sus-puertas-este-mes.html?not=2009060301535989&idnot=2009060301535989&dia=20090603&seccion=pamplona&seccion2=pamplona&chnl=10&ph=100|izenburua=El Gobierno organiza este mes las primeras visitas al fuerte de San Cristóbal|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2009/VI/3-06-03}}</ref>. Lan hauekhaietan, espetxe bilakatzean eraiki zuteneraikitako harresiak eta espetxearen sukaldea bota zituzten. [[2009]]ko [[ekain]]arenekaineko asteburuetan bisita gidatuak antolatu zutenzituzten bertarahara.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2009/06/07/vecinos/cuenca/d07cue32.1619371.php|izenburua=Las obras de Ezkaba acaban con los restos de su realidad como prisión franquista|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2009/VI/7-06-07}}</ref>.